جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شخصي به نام «امير فضل الله بقي مؤيد» اشكالاتي بر كلام الهي «قل هو الله احد» وارد كرده كه مؤلف در اين مختصر پاسخ آنها را داده است. ظاهرا مراد از امير فضل الله، مير فضل الله بن محمد كيا استرآبادي است كه از شاگردان معروف محقق اردبيلي و در عقليات صاحب نظر بوده است و از او نقل شده كه هنگام وفات از اردبيلي پرسيدند كه بعد از شما به كه رجوع كنيم، محقق اردبيلي پاسخ داد كه در مسائل شرعيه از مير علام و در مسائل عقليه از مير فضل الله (رياض العلماء 4/362 و 5/117). و همين مي تواند مؤيد صحت نسبت اين رساله به مقدس اردبيلي باشد. در الذريعه دو كتاب به فضل الله استرآبادي با نامهاي «التوحيد في دفع الشبهات الثلاث عن كلمة التوحيد» (4/488) و «شرح كلمة التوحيد و دفع الشبهات عنها» (14/41) نسبت داده كه موضوع آن با آنچه محقق اردبيلي در ابتداي تهليلية آورده مطابق است و البته اين دو نام مذكور در الذريعه، دو عنوان از يك كتاب است. آغاز كتاب: بسمله، و به نستعين يقول المعتصم بحبل ربه الصمد ... . . احمد لما رايت ما كتبه السيد المدقق امير فضل الله التقي المويد بعض الشبهة علي كلمة التوحيد و « قل هو الله احمد » اردت الجواب الحري عند كل احمد ... . انجام كتاب: قال الشبهة الاولي في تركيبها فيدل علي نفي اله واحد، فتامل، تمت بعون الرب الودود. [دانشگاه تهران 16/678]

از دیر باز سنّت ردیّه نویسی بر منحرفین در میان شاگردان مکتب اهل بیت(ع) به تأسی از آل الله(ع) رواج داشته و در این مقام کتاب‏های فراوانی تألیف شده است که برخی از آنها به صورت مستقل نوشته شده و برخی دیگر به مناسبتی در میان کتابی دیگر جای گرفته است، از جمله عالمان بیدار و بی‏بدیل که انصافا در هر علمی وارد شده است سرآمد اقران و گذشتگان شده است و به اعتراف اعاظم علمای ابرار از اسطوانه‏ های تقوی و مجسّمۀ عدالت یگانۀ عرصۀ فقاهت است، مرحوم علامۀ ربّانی احمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی(ره) می‏باشد. این عالم جلیل القدر با تألیف کتاب «حدیقةالشیعه» ضربات مهلکی را بر فلسفه و تصوّف وارد ساخت و از آنجا که مبتدعه و منحرفین جوابی بر سخنان مقدس نداشتند با یکدیگر هم صدا شده و به انکار انتساب کتاب به آن عالی مقام(قدس سره) پرداختند به گمان اینکه ساحت ناپاک خود را پاک کنند؛ در این نوشتار به صورت اختصار و با استعانت از قرائن و شواهد بسیار انتساب کتاب به مرحوم مقدس اردبیلی(قدس سره) ثابت شده است.

چند برگي است به نقل از خط علامه مجلسي که از حديقه الشيعة مقدس اردبيلي نقل نموده وشامل احاديثي در رد صوفيه است. توضيحات به فارسي واحاديث به زبان عربي آورده شده است.

سخت‌گیری‌های حلقه فکری محقق اردبیلی در پذیرش روایات منجبر به آشکارشدن نقاط ضعف این الگوی اعتبارسنجی روایات شد و در نتیجه انتقاداتی نسبت به الگوی پذیرش روایات در مکتب حله شکل گرفت و این امر زمینه را برای بحران علمی و ارائه الگوهای جدید فکری در مواجهه با سنت فراهم کرد. در این میان برخی همچون ملاعبدالله شوشتری و میرزامحمد استرآبادی بازگشت به سیره متقدمان را پیشنهاد دادند، البته اولی رویکرد متکلمان متقدم (شیخ مفید و سیدمرتضی) را پذیرفت و دیگری رویکرد محدثان متقدم (کلینی و صدوق) را. طیفی دیگر نیز که در رأس آن‌ها شیخ بهایی و میرداماد حضور داشتند، با تعلق خاطر به مکتب حله، به جای تغییر در مبانی بنیادین خود، سعی کردند تا در درون مکتب حلّه اصلاحاتی را ایجاد کند و توسعه‌ای را در پذیرش روایات قائل شوند. در اواسط سده یازدهم نیز گروهی از مجتهدان از جمله محمدبن‌حسن بن زین‌الدین، فاضل تونی و محقق سبزواری بعد از نگارش «الفوائد المدنیه»، متأثر از این اثر، اجتهادی اخبارگرا را پیشه کردند. اما از میان تمامی این الگوهای ارائه شده در مواجهه با سنت، الگوی میرزامحمد استرآبادی توسط شاگردش محمدامین استرآبادی در قالب «الفوائد المدنیه» تئوریزه شد و توانست در میان جامعه علمی امامیه مقبولیتی عام پیدا کند و اخباری‌گری به مدت دو قرن بر حیات فکری امامیه مسلط شود.

مساله امامت، نخستین مسأله مورد نزاع میان مسلمانان بعد از رحلت پیامبر اکرم است. پس از شکل گیری فرق کلامی، متکلمان هر فرقه، به شکل ضمنی و یا به شکل تألیف کتاب مستقل، به جرح و تعدیل نظرات یکدیگر پرداخته اند. از کتب مهم کلام امامیه، کتاب تجرید العقائد محقق طوسی است که در آن به طرح بحث امامت پرداخته شده است. فاضل قوشچی که از متکلمان اشعری است شرح مهمی بر تجرید العقائد نگاشته و در آن بر بحث امامت، اشکالاتی وارد کرده است. پس از او مقدس اردبیلی، یکی دیگر از متکلمان امامیه به اشکالات فاضل قوشچی پاسخ می دهد و از آراء خواجه طوسی دفاع می کند. رسالت این پژوهش که از نوع کتابخانه ای و با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی است، بررسی و مقایسه آراء این دو محقق در مبحث امامت است. نتایج حاصل از بررسی این موضوع در باب امامت عامه و خاصه، پرسشی است که نگارنده به دنبال آن است. در بحث امامت عامه اولین مساله مورد نزاع، مساله دلیل وجوب امامت است که خواجه بر قاعده لطف و قوشچی بر اجماع صحابه تاکید می کند. در ادامه، بحث از لوازم امامت مطرح می شود که فاضل قوشچی اشکالاتی را به آن وارد می کند اما مقدس اردبیلی به آنها پاسخ می دهد. در بحث امامت خاصه، خواجه ابتدا به آیات و روایاتی برای اثبات امامت حضرت علی تمسک می کند، سپس به بیان فضائل حضرت علی و مطاعن خلفا می پردازد که گرچه فاضل قوشچی شبهاتی را بر آنها وارد می کند اما مقدس اردبیلی به آنها پاسخ مستدل می دهد. از مقایسه آراء این دو محقق به دست می آید که قوشچی از آراء متکلمین اشعری مذهب پیش از خود تبعیت می‌کند و همان شبهات آنان را تکرار کرده است. وی در مبحث امامت، در بسیاری از موارد، متعصبانه و به دور از انصاف، با ادله محقق طوسی برخورد می کند، ولی در مقابل، پاسخ هایی که مرحوم اردبیلی به ایشان می دهند محکم، معقول و معمولا از خود منابع اهل سنت است.

با ستايش شاه عباس دوم (1077-1052ق) در ديباچه: شعر. اول شهي كيم جلوسه تاريخ ديمشم يكه مصرع دلخواه. ثالث قهرمان روي زمين شاه عباس ثاني جمجاه 1052 ق. در «مقدمه» و 5 «باب» و 1 «خاتمه» : 1- درباره واجب الوجود. 2- صفاته ثبوتيه 3- صفات سلبيه 4- نبوت 5- امامت. و اين يكي گسترده، در چند «فصل». «احمد منزوي ». اين رساله، ترجمه همان رساله «عقائد الاسلام» تركي است منسوب به مقدس اردبيلي است كه معلوم نيست ترجمه از اردبيلي است يا غير او و در رساله تركي آن هم ترديد شده است. بايد توجه داشت كه همين ترجمه نسخه اي با تاريخ كتابت 1037 در مدرسه فيضيه دارد كه جمع كردن آن با تاريخ 1050 را مشكل مي كند مگر اينكه آن را داراي دو ترجمه بدانيم. «درايتي» ترجمه فارسي عقايد الاسلام منسوب به مقدس اردبيلي است. «حافظيان» آغاز كتاب: شكر بيحد به آن واجب الوجود كه اثبات الوهيتش مثل الشمس في كبد السماء ظاهر و پيدا و ثبوت و حدانيتش مثل (النهار اذا تجلي) باهر و هويدا است ... انجام كتاب: اگر درواقع ضروري باشد نزد ديگران و لکن بر او ظاهر نشده باشد سبب کفر شدن به انکار آن ظاهر نيست چه جاي آنکه اجماعي باشد که ضروري نشده باشد مثل حرمت جماع درحيض تمت.

منسوب به مقدس اردبيلي درگذشته 993 ولي آنطور كه از ديباچه كتاب بر ميآيد تاريخ نگارش آن پس از 1052 كه سال جلوس شاه عباس ثاني است مي باشد. با سربند «لمولفه» برخي از سروده ها را به كار برده است. با ستايش شاه عباس دوم (1077-1052ق) در ديباچه: شعر. اول شهي كيم جلوسه تاريخ ديمشم يكه مصرع دلخواه. ثالث قهرمان روي زمين شاه عباس ثاني جمجاه 1052 ق. در «مقدمه» و 5 «باب» و 1 «خاتمه» : 1- درباره واجب الوجود. 2- صفاته ثبوتيه 3- صفات سلبيه 4- نبوت 5- امامت. و اين يكي گسترده، در چند «فصل». «احمد منزوي ». اين رساله در برخي منابع به خود مقدس اردبيلي نسبت داده شده و اثري فارسي نيز با همين نام و موضوع موجود است كه برخي از او دانسته اند. آنچه در ترديد اين نسبت آمده تاريخ 1050 است كه در متن تركي ديده شده است. متن تركي از او نيست (الذريعه 15/281) زيرا تاليف كتاب حد اقل 59 سال بعد از وفات اردبيلي بوده است. و اصل اثر از خود اوست كه نسخه هائي با تاريخ كتابت قبل از قرن 11 و تاريخ قبل از 1050 دارد كه آن را تاييد مي كند. جز آن كه وجود تاريخ در ديباچه، احتمال افزودن هاي بعدي را تقويت مي كند. «درايتي» در اصول دين است شامل چهار باب: 1. اثبات واجب2. نبوت3. امامت4. معاد اين كتاب به عربي و فارسي ترجمه شده است. «حافظيان» آغاز كتاب: بسمله، شكر بيحد او لواجب الوجود كيم اثبات الوهيتي الشمس في كبد السما ... و بعد، يلمك كرك كيم مراد بو جمله عالمدنك و مقصد خلق نبي ... انجام كتاب: يا عالم افلاكده و اكو عالم. تمت الكتاب بعون الله تعالي الملك الوهاب و حسن توفيقه. [مدرسه فيضيه ص 4؛ ذريعه 15/281؛ دائرة المعارف 2/17] شرح و حواشي: ترجمة العقائد = اثبات الامامة مسأله دان، اسماعيل بن حسين (-11) عقايد الاسلام (ترجمه) تبريزي، محمد بن تقي (-14)

حاشيه ايست با عناوين « قوله - قوله » برقسمت الهيات شرح جديد قوشچي تجريد الاعتقاد خواجه نصير طوسي که بنا به تصريح اردبيلي اين حاشيه رابراي فرزندش تقي الدين در 13 ربيع الاول 986 به پايان رسانده، اما دربرخي فهارس 19 ربيع الاول 982 تاريخ اتمام کتاب ضبط شده است . از اين حاشيه در الذريعه (6/113)، در بحار الانوار (1/23)، رساض العلماء (1/57)، خاتون آبادي در وقايع السنين (ص 492)، در روضات الجنات (1/84)، در اعيان الشيعه (3/83) نام برده شده است. حاشيه ايست متوسط با عناوين قوله-قوله بر شرح علاء الدين قوشچي(879ق) بر الهيات تجريد الكلام خواجه نصير الدين طوسي كه در نجف اشرف براي برخي از تلاميذ خصوصا فرزندش تدريس مي نموده و فقط الهيات از شرح قوشچي حاشيه شده است... «باريك بين، محمد كريم» حاشيه مفصلي است بر بخش لاهيات شرح تجريد الاعتقاد وقشچي،كه براي فرزندش ابوالصلاح تقي الدين محمد نگاشته و در روز سه شنبه 13ريبع الاول 986 به انجام رسانيده است. اين حاشيه با تحقيق دكتر احمد عابدي به وسيله انتشارات دفتر تبليغات اسلامي در قم به چاپ رسيده است. «حافظيان» آغاز كتاب: تزيين حواشي شرح تجريد الكلام يستدعي حمد واجب الوجود الملك العلام. احمده علي ما فضلنا من الانام و اشكره علي ما خصنا به من سوابغ الانعام.... و بعد فان هذه حواش اتفقت من افقر العباد الي رحمة ربه الغني احمد الاردبيلي نزيل الغري علي الهيات شرح الجديد للتجريد....المقصد الثالث في اثبات الصانع تعالي و صفاته اي في اثباتها سواء كانت ثبوتية او سلبية، او المراد الثبوتية و ذكر السلبية بالتبع، او عطف علي « اثبات» اي في ذكر الصفات و بيانها ثبوتية او سلبية. قال المحقق الطوسي رحمه الله « الموجود ان كان واجبا فهو المطلوب و الا استلزمه» اي ام كانت الشيئ الذي ثبت له وجود و ثبوت واجبا فهو المطلوب، اذ لا شك في وجود الموجود... انجام كتاب: و ايضا للامر بالمعروف و النهي عن المنكر شروط و احكام و مراتب مذكورة في الفقه ليس هنا محله فليرجع اليه. هذا آخر ما اردناه من القيود علي الهيات التجريد لبيان ما ينتفع به الولد الاعز، وفقه الله تعالي للعلم و العمل ابتغاء لمرضاته الواحد الاحد، ابوالصلاح تقي الدين محمد. كان ذلك في يوم الاربعاء ثالث عشر شهر ربيع الاول سنة سب و ثمانين و تسعماة هجرية. تم و كمل. [آيت الله جليلي 91؛ فهرست سپهسالار 4/210؛ الذريعة 6/113؛ مدرسه نواب 519؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1313 ؛ مجلس شوراي ملي 11/112؛ كتابخانه ملي تبريز 1/405؛ التراث العربي 2/298 ؛ نشريه 4/447 ؛ مرعشي 18/279 ؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 197 و 638 ؛ كتابخانه عمومي اصفهان 1/225 ؛ مكتبة اميرالمؤنين 2/374 ؛ رايانه آستان قدس]