جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله برآنیم که نشان دهیم چگونه سهم تعریف اسطوره به دور از دیدگاه صرفا زبان شناسانه در تفکر لوی استروس، برای محقق، راه شناخت تاویل روایتهای اسطوره ای را مسدود می کند. از این رو نخست به تعریف نماد در ارتباط با اسطوره پرداختیم، سپس به تاویل اسطوره از منظر لوی استروس بسنده کردیم، آنگاه با ذکر مثالهایی دریافتیم که اسطوره نوعی روایت است که اشکال آن نخست در ژرفای تصورات پدیدار گشته و در پی آن در کسوت قالبهای بدیع تجلی یافته است. پس از ذکر دو حکایت و تطبیق آن با پاره ای از روایتهای همگن به رهیافت جدیدی دست یافتیم. بدین سیاق که اسطوره ها در فرآیند تکرار گویا تنها از یک روایت برخاسته و سپس در حیطه گسترده فرهنگ بسط یافته اند.

به سبب شباهتهای متعددی که میان درخت و کوه وجود دارد، سیمرغ شاهنامه از درخت ویسپوبیش به کوه البرز نقل مکان می کند. سیمرغ، سئن یا مرغو سئن اوستا در شاهنامه نیز حضور خود را با تفاوتهایی حفظ کرده است. اگر سیمرغ اوستا چهره ای آیینی و پذیرفته دارد. شاهنامه چهره ای اهریمنی را نیز در داستان اسفندیار به آن افزوده است. آشیانه سیمرغ در اوستا بر درخت ویسپوبیش و در شاهنامه بر فراز کوه البرز است. پژوهشهای مربوط به شاهنامه و شناخت اساطیر ایران، به علل و عوامل تغییر مکان سیمرغ در شاهنامه (و متون تاریخی، فلسفی و عرفانی دوران اسلامی) توجهی نکرده و از آن در گذشته اند. مقاله حاضر نشان می دهد به سبب تاثیرات آیین مهر، حضور عناصر مهری چون خورشید و آب در داستانهای مربوط به سیمرغ، همسانی سیمرغ و عقاب (یکی از پرنده های مهری) و نیز شباهتهای میان کوه البرز و درخت ویسپوبیش، سیمرغ اوستا و متون پهلوی در شاهنامه و سایر متون دوران اسلامی بر فراز کوه البرز آشیان گرفته است. اطلاق سئن به عقاب و سیمرغ، همسانیهای موجود میان این دو پرنده، یکی پنداشتن مهر و خورشید، شباهت آنها با سیمرغ، جاندار انگاری کوه، رشد آن چون درخت، مرکزیت، حضور عنصر هوم و آب در کنار کوه و درخت در اوستا و نشانه های موجود و موید در سایر فرهنگها به خصوص هند، اسباب و علل تغییر مکان آشیانه سیمرغ بوده است.

شواهد تاریخی مبنی بر تعامل فرهنگی تمدن بین النهرین و اقوام ایرانی، اعتبار خاستگاه سومری حماسه گیل گمش را در معرض تردید قرار می دهد. گمانه های باستان شناختی، ادبی - نوشتاری و اساطیری موجود، احتمال انشعاب آن را از یک خاستگاه تاریخی دیگر تقویت می کند. مستنداتی دال بر وجود زیستگاههای تمدنی کهنتر در شرق بین النهرین، سابقه خط و کتابت در نزد اقوام پیش - عیلامی، کتیبه های مکشوفه از تپه یحیی، علاوه بر مشابهت های صوری و مضمونی آن با ظروف کلریت یا حکاکی های به جا مانده در کنارصندل، همگی نشان از وجود اسطوره ای نظیر گیل گمش - به مثابه رام کننده حیوانات – در نواحی هلیل رود (جیرفت) ایران دارند. بر این اساس، می توان گفت که حماسه شفاهی یاد شده، به حکم مراودات بینافرهنگی پیش - عیلامیان با تمدن بین النهرین از سرچشمه های اساطیری خود در تمدن آراتا جدا گشته و بتدریج تبلوری مبالغه آمیز و مکتوب پیرامون شخصیت تاریخی یکی از پادشاهان سومر یافته است.

لازمه شناخت نمادهای شاهنامه، شناخت بستر و نحوه آفرینش و پیدایش نماد، اسطوره و حماسه است. نماد با ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه روان آدمی در ارتباط است و سازنده زبان اساطیر، افسانه ‌ها و حماسه ‌هاست و زبان آثار اسطوره ‌‌ای و حماسی نمادین است. مساله اصلی در اساطیر ایرانی، سرشت دوگانه خلقت است و در جریان گذر از اسطوره به حماسه، نبرد دو نیروی نیک و بد در جنبه ‌های مختلف هستی نمایان می ‌شود و برخی از شخصیت ‌ها که بیش از سایر عناصر، بیانگر مفاهیم رمزی و نمادین هستند، نماد تحول ایزدان به شاهان می باشند و در برابر آنان پادشاهان اهریمنی که نماد خشکسالی (اپوش) اند، قرار دارند. از دیگر عناصر نمادین که در این پژوهش به آنها پرداخته شده است: شخصیت ‌های نمادین، موجودات موهوم اساطیری، خواب ‌های نمادین شاهان و قهرمانان، نمادینگی آب و آتش و فره می ‌باشد. و شخصیت‌ های نمادین؛ بویژه پادشاهان مثل سایر عناصر، واجد ارزش نمادین هستند و بخشی از عناصر سازنده نمادهای اساطیری را در شاهنامه تشکیل می ‌دهند و به عنوان محوری ترین بن ‌مایه ‌های شخصیت اعتبارشان به میزان بهره‌ مندی آنها از «فره ایزدی» است. شاهانی چون افراسیاب و ضحاک به دلیل عدم بهره ‌مندی از آن در شمار بد‌نام ‌ترین شاهان و فریدون و کیخسرو به دلیل بهره‌ مندی مستمر از آن در راس خوشنام ‌ترین شاهانند. این تحقیق، به روش توصیفی - تحلیلی و بر پایه‌ منابع کتابخانه ‌ای نگارش شده است.

آنچه در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته است، حماسه های رستم و خاندان اوست.یافته های تحقیق نشان می دهد که داستان رستم، اصلی سکایی دارد و این فرض با نبود نام رستم و زال در اوستا و طرح بسیار کمرنگ حضور این پهلوانان در ادبیات پهلوی، هر چه بیشتر تقویت می شود.این قوم با رسیدن به شرق ایران و تغییر نام «زرنگ» به «سیستان»، با خود، آمیخته ای از فرهنگ «دولت شهرهای» آسیای مرکزی را به ارمغان آورده اند، فرهنگی که ملهم از بن مایه های ایرانی، یونانی و هندی بود و ضمنا با فرهنگ کوشانی و شکوفایی هنری آن بیگانه نبود.فردوسی با توجه به روایات شفاهی و گاه مکتوب شرق ایران و خراسان بزرگ - که گوسان ها (خنیاگران) آن را اشاعه داده بودند و اغلب در عصر او به کتابت درآمده بود و تبدیل آنها به شعر عروضی، اثری درخشان پدید آورد.فردوسی با کنار گذاشتن پهلوانان کهن، و محور ساختن رستم در تمام داستان های شاهنامه (از زمان منوچهر پیشدادی تا گشتاسب کیانی تقریبا 700 سال) سعی در حفظ وحدت اثر حماسی ایران - شاهنامه - داشته است.سلسله نسب های به دست آمده از منظومه های حماسی دیگر (بهمن نامه، فرامرزنامه، برزونامه، جهانگیرنامه، ...) که تقریبا الگوهایی مشابه دارند، این فرض را تقویت می کند که همگی بر اساس یک متن و الگوی واحد، شکل گرفته اند.بیشتر نام های به دست آمده از افراد این خاندان پهلوانی، مربوط به منظومه بهمن نامه است. همچنین تعداد نام های به دست آمده از فرزندان مونث این خاندان، در مقایسه با فرزندان ذکور آنها بسیار کمتر است.

یکی از انواع نقد ادبی نقد اسطوره ای است که برگرفته از نظریات یونگ در زمینه ناخودآگاه جمعی است. کار منتقد اسطوره ای بررسی کهن الگوهای اثر ادبی به مثابه بازتاب های ناخودآگاه جمعی ذهن شاعر یا نویسنده در اثر ادبی است؛ کهن الگوهایی که در نهاد ناخودآگاه ذهن مردمان قوم یا جامعه یا فراتر از آن، کل بشر، ساری و جاری است. ذهن آدمی این عقاید و رفتارهای اسطوره ای را اغلب به شیوه ای نمادین در می آورد. یکی از اشکال بروز این کهن الگوها به شکل نماد، علاوه بر خواب و رویا و ...، خلاقیت های ادبی است.هفت پیکر نظامی از آثاری است که سرشار از نمادهای اسطوره ای و کاربردهای کهن الگویی است. در این مقاله سعی شده با استفاده از امکاناتی که الگوی روان شناسی یونگ در زمینه ناخودآگاه جمعی به دست داده است و نظر نورتروپ فرای در زمینه میتوس ها، حکایتی منظوم از این اثر بررسی شود تا کارکردهای نماد در این حکایت روشن شود.

افسانه ها و اسطوره ها، گذشته ملت ها را تشکیل می دهند. اساطیر جهان با یکدیگر همسانی و مشابهت دارند و گاهی نیز در جهت مخالف هم قرار می گیرند. یکی از مباحث شگفت اسطوره ها، تراژدی است که این مقاله به مبحث تراژدی فرزندکشی و پدرکشی می پردازد، در این تراژدی ها کسی پیشگویی می کند و تقدیر درست در راستای پیشگویی رقم می خورد، هیچ چیز نمی تواند مانع از تقدیر شود و همه قهرمانان افسانه ها اسیر تقدیرند.افسانه ها و اسطوره ها، گذشته ملت ها را تشکیل می دهند. اساطیر جهان را ساخته اند و دری آرمانی و زیبا، پر از تخییل و واقعیت به روی مردم گشوده اند. جهان هست چون اسطوره هست.

رمانس، گونه ای فرافکنی آرمان های اجتماعی و فکری طبقه حاکم در دوره های مختلف است. از نظر شکلی و با توجه به درجه بندی میزان قدرت در این نوع ادبیات داستانی، رمانس به گونه ای اطلاق می شود که در آن، قهرمان نه از نوع خدایان- آنچنان که در اسطوره- بلکه از نوع انسان است، اما به لحاظ مرتبه، برتر از انسان های عادی و محیط خویش می باشد. این ویژگی اساسی در مورد شخصیت اصلی (قهرمان) هفت پیکر، بهرام گور، صدق می کند. در مقاله حاضر، سعی بر این است که اصول کلی و ساختاری حاکم بر نوع رمانس مورد بررسی قرار گیرد و انطباق این اصول با داستان زندگی بهرام در هفت پیکر و داستان های درونه ای اثر سنجیده شود. با توجه به معیارهای اساسی حاکم بر رمانس و الگوی کلی آن، می توان هفت پیکر نظامی گنجوی را در این نوع قرار داد.