جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت حدیث مانند شناخت هر متن دیگر، مبتنی بر مبانی خاصی است و داشتن مبنایی خاص به‌معنای داشتن نوع ویژه‌ای از فهم است و بیشتر اختلاف فهم‌ها در باب حدیث به تفاوت مبانی بازمی‌گردد. آیت‌الله مصباح دربارة مبانی حدیث‌شناسی اثر مستقلی ندارد؛ ولی از پژوهش‌های حدیثی منتشر شده از ایشان و نیز مباحثی که در باب پروهش‌های دینی دارند، می‌توان بخشی از مبانی دخیل در شناخت حدیث را اصطیاد کرد و شواهدی را نشان داد. این پژوهش با هدف تبیین برخی از اثرگذاری‌های مبانی آیت‌الله مصباح در شناخت و تفسیر حدیث، با روش تحلیل و توصیف، برخی از مبانی را شناسایی و اثرگذاری آن را در فهم گوشزد کرده و به این نتیجه رسیده است که حدیث برخلاف قرآن، تحریف‌پذیر بوده و شواهدی مانند تصحیف الفاظ، ‌سقط و افتادگی از متن، وضع، نقل به‌معنای ناصواب، تغییر اعراب و قرائت‌پذیری بر این تحریف‌پذیری دلالت دارد. همچنین به باور ایشان زبان حدیث عرفی عقلایی و در عین حال دربردارندۀ بیان نمادین در پاره‌ای از موارد است. معصومان گویندۀ حدیث، حکیم و مصلحت‌اندیش و هدایت‌گر بوده و با رعایت سطح فهم مخاطب، ویژگی‌های تأثیرگذار مخاطب در فهم را در نظر داشته‌اند. همچنین مفسر حدیث نیز ممکن است از پیش‌فرض‌ها و پیش‌دانسته‌ها و علایق و انتظارات خویش متأثر گردد.

اصول تربیت از دیدگاه علامه مصباح برگرفته از نقطه‌نظرات استاد از لابه‌لای آثار گفتاری و نوشتاری ایشان است که به بخشی از معارف قرآن در زمینه اصول تعلیم و تربیت اسلامی اشاره دارد. این نوشتار ابتدا نقطه‌نظرات ایشان در این زمینه را تحت عنوان «اصول عملی تعلیم و تربیت اسلام» یادآور شده و آن‌گاه با جست‌وجو در آثار ایشان، مجموعه‌ای از اصول عام تعلیم و تربیت را استنباط و استخراج کرده است. هدف، آشنایی مخاطبان با نظرات استاد در زمینه اصول تعلیم و تربیت بوده که با روش توصیفی ـ استنباطی انجام گرفته است. این اصول عبارتند از: اصل لزوم توجه به اختیار و آزادی انسان؛ اصل استمرار و استقامت؛ اصل اولویت‌سنجی؛ اصل زمینه‌سازی در متربی؛ اصل تدریج و اعتدال؛ اصل توجه به تفاوت‌های فردی و اجتماعی؛ اصل توجه به فطرت و ویژگی‌های آن؛ اصل لزوم استفاده از فرصت‌ها؛ اصل لزوم عمل (متربی) به علم (خود)؛ اصل لزوم مسئولیت‌پذیری و توازن مسئولیت و توانمندی در متربی؛ اصل پذیرش قانون و مقررات (توسط متربی)؛ اصل تقدم مصالح معنوی بر مصالح مادی.

انسان تربیت‌یافتۀ اخلاقی، فردی است که بر عواطف خود کنترل داشته و آنها را در مسیر رضایت الهی ابراز می‌کند، و این مهم نیازمند آماده‌سازی و برداشتن موانع است؛ چراکه تربیت اخلاقی در بعد عاطفی دارای دو بعد سلبی و ایجابی است؛ که در بعد سلبی، پیرایش نفس از رذایل عاطفی و در بعد ایجابی، آراستن آن به فضایل عاطفی مدنظر است. به گفتۀ اهل عرفان، اول تخلیه، سپس تجلیه. نخست باید نفس را از آلودگی‌ها پیراست و سپس آن را با فضیلت‌‌های اخلاقی آراست. ازاین‌رو، می‌توان به اهمیت روش‌های اصلاح‌گرایانۀ عاطفه‌مدار در تربیت اخلاقی پی ‌برد. هدف از این مقاله استخراج روش‌های اصلاح‌گرایانه عاطفه‌مدار در تربیت اخلاقی براساس دیدگاه آیت‌الله مصباح است. روش این تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است و با مراجعه به یادداشت‌ها، تأليف‌ها و سخنراني‎هاي استاد انجام گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که جهت اصلاح عواطف مذموم در تربیت اخلاقی می‌توان از روش‌های پیش‌گیری، غفلت‌زادیی، تذکر، ترهیب، و موعظه بهره گرفت.

آیت‌الله مصباح به‌عنوان متفکر و اسلام‌شناسی جامع، در حوزه‌های گوناگون معارف اسلامی، نظرورزی و نظریه‌پردازی کرده است. یکی از حوزه‌هایی که ایشان به نظرورزی و اصلاح‌گری پرداخته، عرفان اسلامی‌است. از عرفان اسلامی ‌روایت‌ها و قرائت‌های گوناگونی وجود دارد. ازهمین‌رو، اختلاف‌نظر و موافق و مخالف نسبت به آن بسیار است. برخی از بزرگان همچون علامه طباطبائی، شهید مطهری و آيت‌‌الله مصباح، تلقی‌ای از عرفان اسلامی ‌ارائه می‌دهند که از سویی حاصل تحلیل عقلی و از سوی دیگر، برآمد از متن آموزه‌های قرآنی و روایی است، به‌گونه‌ای‌که رد و انکار این تلقی از عرفان آسان نیست. در این مقاله خطوط کلی اندیشه‌های عرفانی آیت‌الله مصباح را که روح آن برگرفته از قرآن کریم است، همراه با ملاحظات انتقادی و اصلاحی ایشان نسبت به برداشت‌های ناصواب در این زمینه، به اختصار عرضه می‌شود؛ تا هم تشنگان عرفان اصیل اسلامی ‌از زلال آن جرعه‌ای برگیرند و هم با بهره‌گیری از روشنگری‌های آن استاد فرزانه، از لغزش‌ها و افراط و تفریط‌ها در این زمینه ایمن باشند. عمده مطالب مقاله برگرفته از کتاب «در جستجوی عرفان اسلامي» حضرت استاد است.

اين مقاله شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي علیه السلام در اوصاف شيعيان واقعي. از نظر آن حضرت، ايمان صرفاً تصديق قلبي و حصول علم نيست، بلكه عامل اختياري و ارادي و نوعي تصديق و اعتقاد قلبي است كه مستلزم عمل است. در تحقق عمل اختياري، شناخت و انگيزش نقش دارند. حفظ ايمان نيازمند صبر است و صبر نيز سه قسم است: صبر بر معصيت، صبر بر طاعت و صبر بر مصيبت. در واقع صبر يكي از پايه‌هاي ايمان است. اولين عاملي كه براي تحقق صبر لازم است، شوق به پاداش‌ها، لذت‌ها و كمالات اخروي است. اگر مؤمن به لذت‌ها و كمالات اخروي توجه كند و ايمان داشته باشد، از لذت‌ها و تمايلات دنيوي چشم‌پوشي مي‌كند. در مصيبت‌ها، نه ترس مؤثر است و نه اميد؛ چاره كار اين است كه مؤمن از دلبستگي‌ها به دنيا گسسته شود. اگر نعمت‌هاي دنيا را امانت الهي بدانيم، از دست دادن آنها مصيبت‌آور نخواهد بود. ياد مرگ هم در صبر بر مشكلات بسيار حياتي است، دورانديشي و نداشتن دلبستگي به دنيا، مرگ را گوارا مي‌سازد.

پلنتینگا و آیت الله مصباح(ره) به عنوان دو حکیم خداباور مسیحی و مسلمان با دو رویکرد متفاوت اما عقلی، به تحقیق درباره مسئله شرور پرداخته و شبهه ناسازگاری وجود شرور طبیعی و اخلاقی را پاسخ داده اند. این مسئله بر اساس روش توصیفی- تحلیلی به شیوه گردآوری کتابخانه ای، بررسی شده است. پلنتینگا مطابق نظریه اختیار، ادعای وجود تناقض منطقی بین مسئله شر و وجود خدا را نمی پذیرد. آیت الله مصباح ضمن پذیرش راه حل های فلاسفه مسلمان، از جمله عدمی بودن شرور، نسبیت شرور، مجعول بالعرض بودن شرور، غلبه خیرات بر شرور، بر راهکار غایت انگاری یا همان کمال و سعادت محور بودن همه افعال انسان، تاکید خاصی کرده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که اگر چه این دو متفکر، در اصل اعتقاد به خدای کامل مطلق(عالم، قادر و خیر محض) اشتراک نظر دارند، اما در روش و نوع مواجهه با نظریه عدل و حکمت الهی اختلاف نظر دارند. در عین حال دیدگاه سعادت انگارانه آیت الله مصباح پاسخ همه شرور طبیعی و اخلاقی را می‌دهد اما نظریه اختیارانگارانه پلنتینگا صرفاً شرور اخلاقی را پاسخگوست.

سلوک، حرکت انسان براي رسيدن به خداست و حاصلِ رفتارها و ملکات نفس مي‌باشد. علم اخلاق در تلقي آيت‌الله مصباح، به رفتارهاي ارادي و صفات اکتسابي انسان به‌اعتبار ميزان قرب و بُعد آنها نسبت‌به خداي متعال مي‌پردازد. عرفان عملي علم منازل و مقامات نفس براي رسيدن به فناست. پس اخلاق اسلامي و عرفان عملي، در هدف تقارب دارند؛ اما تحليل نحوة سلوک براي رسيدن به هدف، در اين دو علم متفاوت است. ازاين‌رو سلوک در اخلاق و عرفان عملي نيازمند مقايسه است و مسئلة اصلي اين مقاله را تشکيل مي‌دهد. اين نوشتار ويژگي‌هاي اخلاق و عرفان عملي را توصيف مي‌كند و با روش مقايسه‌اي به تحليل جايگاه سلوک در آنها مي‌پردازد. برخي از مهم‌ترين يافته‌هاي پژوهش عبارت‌اند از: 1. علم اخلاق در موضوع و مسائل، گسترده‌تر از عرفان عملي، و در هدف مساوي با آن است؛ 2. حقيقت سلوک در عرفان عملي از ابتدا کاملاً هويداست؛ اما در اخلاق، سلوک به‌تدريج جايگاه خود را به دست مي‌آورد؛ 3. سلوک در نظرية اخلاقي آيت‌الله مصباح با سلوک عرفاني مشابهت زيادي يافته است.

اين مقال شرحي است بر وصاياي امام محمدباقر علیه السلام به جابربن يزيد جعفي، در باب اوصاف شيعيان واقعي. آن حضرت مي‌فرمايند: با از بين بردن طمع، پايداري عزت را بجوي و خواري طمع را با عزت نااميدي از خير ديگران از خود دور ساز و عزت نااميدي را با همت بلند به دست آور. مفهوم حرص و طمع در اين نکته اشترک دارند که انسان مبتلا به اين دو زذيله، دوست دارد داشته‌ها و اموالش را زياد کند. اما کسي که طمع دارد، مي‌خواهد مال و بهره‌هاي مادي را از راه دستيابي به اموال ديگران زياد کند. طمع، مقابل اين حالت روحي است که انسان دوست دارد مستقل باشد و روي پاي خود بايستد. بنابراين، احساس عزت يکي از نيازهاي فطري انسان است که در مقابل احساس ذلت، خواري و چشم به اموال ديگران قرار دارد. راه رهايي از اين صفت زذيله اين است که حسن نااميدي از کمک ديگران را در خود تقويت کنيم و خود نيازهايمان را بدون کمک از ديگران برطرف کنيم و اعتماد به نفس را تقويت و به توکل به خدا کنيم.

موضوع فاعلیت الهی و چگونگیِ آفرینش جهان توسط خداوند از اساسی­ترین پرسش­های فلسفی است. یکی از اصلی­ترین دلایلی که فلاسفه مسلمان برای ترسیم کیفیت فاعلیت الهی از آن استفاده کرده­اند، قاعده «الواحد» است. علامه طباطبایی به عنوان بزرگ‌ترین فیلسوف نوصدرایی معاصر، تنها دلیل خود در طرح‌واره نظام آفرینش را بر این قاعده استوار نموده است، اما بهره­گیری از این قاعده در فاعلیت الهی از سوی استاد مصباح یزدی با نقدی فلسفی مواجه شده است. در این پژوهش با روشی توصیفی، تحلیلی، دیدگاه علامه طباطبایی پیرامون این موضوع تبیین و با محوریت انتقاد استاد مصباح یزدی، ارزیابی و عدم توانایی این قاعده برای اثبات ضرورت صدورِ واحد از خداوند بیان شده است.

امام‌ محمدباقر علیه السلام پس از اشاره به فضيلت‌ها و مقام‌هايي كه خداي متعال براي انسان مقرر فرموده و راه‌هايي كه انسان را به اين كمالات مي‌رساند، به اين نكته توجه مي‌كنند كه اين‌ سفارش‌ها برای آينده است؛ در حال حاضر چه کنیم تا نزد خداوند محبوب باشیم؟ چه کنیم که وظایفمان را بهتر انجام دهیم و از شر شیطان محفوظ بمانیم؟ و گذشته‌هایمان را چگونه جبران كنیم؟ حضرت در ادامة مي‌فرمايند: پروندة گناهان گذشتة خود را بازخواني كن و در اين بازخواني، پشيماني راستين خود را از گناهان گذشته ابراز کن و بکوش بسیار استغفار كنی، و براي اينكه شايستة رحمت و عفو الهي شوي، سعي كن برنامه‌ات را تغيير دهي و به‌سوي خدا بروی؛ و براي اينكه در اين كار موفق شوي از دعا و مناجات در تاريكي شب‌ها غافل نشو. امام محمدباقر علیه السلام در اين زمينه مي‌فرمايند: «وَاسْتَرْجِعْ سَالِفَ الذُّنُوبِ بِشِدَّةِ النَّدَمِ وَكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ، وَتَعَرَّضْ لِلرَّحْمَةِ وَعَفْوِ اللَّهِ بِحُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ، وَ‌اسْتَعِنْ عَلَى حُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ بِخَالِصِ الدُّعَاءِ وَ‌الْمُنَاجَاةِ فِي الظُّلَمِ»؛ با پشيماني کامل و آمرزش‌طلبيِ بسيار از گناهان گذشته[ات] بازگرد و با بازگشتي شايسته [به درگاه خدا] خود را از رحمت و بخشش الهي برخوردار کن، و براي بازگشتِ شايسته، از دعاي خالصانه و مناجات در تاريکي‌ها کمک بگير.