جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باور یا عدم باور به وجود عالم مثال که در واقع حد وسط و برزخ میان عالم عقل و عالم ماده است، از جمله مسائل مهم و اساسی است که از نوع بینش فلسفی و روش خاص هر فیلسوف ناشی می‌شود. برخی از حکما به وجود این عالم باور داشته و برخی دیگر آن را نفی کرده و در صدد انکار آن برآمده‌اند. حسن‌زاده آملی از جمله فیلسوفانی است که به وجود عالم مثال باور داشته و سعی در اثبات آن کرده است. وی همانند ملاصدرا، دلیلی را که شیخ اشراق برای اثبات این عالم اقامه کرده است، ناکافی و ناتمام دانسته است. افزون بر این، وی کوشیده است به برخی از استدلال‌های منکران این عالم پاسخ دهد که این مطلب از مواجهۀ وی با دیدگاه ملاعبدالرزاق لاهیجی دانسته می‌شود. در همین راستا در این مقاله تلاش شده است تصویر کامل و روشنی از دیدگاه حسن‌زاده آملی ـ در ضمن بیان چند مسئله‌ـ پیرامون عالم مثال ارائه شود و در برخی موارد، مطالب وی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

برهان هدفداری آکوئیناس و برهان ساعت‌ساز پیلی، دو نمونه برجسته از تفاسیر تمثیلی نظم هستند که در معرض انتقادات جدی قرار گرفته‌اند. این پژوهش برای پاسخ به این پرسش‌ها سامان یافته است: تفاوت برهان توماس با پیلی چیست؟ آیا تقریرهای تمثیلی، کارایی لازم را برای اثبات وجود خداوند دارند؟ با بهره‌گیری از شیوه تحلیلی ـ انتقادی، به این دستاوردها رهنمون شدیم: برهان پیلی مبتنی بر نظم مکانی و ساختار موجودات زنده، و استدلال توماس مبتنی بر نظم زمانی و نحوه عملکرد آنان است. هر دو استدلال را می‌توان نمونه‌هایی از تقریرهای تمثیلی تأییدی نظم دانست. تمثیل در سه مقام کاربرد دارد: تعریف، تأیید و استدلال. بر اساس دیدگاه جوادی آملی، تقریرهای تمثیلی علاوه بر اینکه در مقام تعریف و جدال احسن بسیار مفیدند، در مقام تأیید نیز شاهدی محکم بر وجود خداوند محسوب می‌شوند و کتب مقدس از جمله قرآن کریم و سنت، این امر را آشکارا تأیید می‌کنند. در این مقام، به حکم قاعده سنخیت علت و معلول، معلول منظم ناشی از علت حکیم و عالم است و اساس شباهتِ موجودات طبیعی با مصنوعات بشری تنها تمثیل نیست. از نظر ایشان، برهان توماس برمدار نظام غایی سامان یافته که در سلسله غایات ناگزیر به غایةالغایات ختم می‌شود.

فریدریش نیچه، فیلسوف آلمانی، بر اساس فلسفه نیهیلیستی با هدف تبیین جایگاه انسان، در انتقاد به رویکردهای پیشین نسبت به انسان و در پی آن، ظلم­هایی که مدرنیته و مانند آن به جایگاه انسان وارد کردند، نظامی را ارائه داد که در نتیجه آن، ابرمردی متولد گردید که حاصل اعتقاد به آن، مرگ خداوند بود. مکتب فکری نیچه، همچون سایر مکاتب بشری و الحادی، با موجی از مخالفت‌ها و انتقادات روبرو شد که سرانجام، در عین محکومیت و مواجه­شدن با اشکالات فراوان، همچنان به‌عنوان اصلی­ترین راهبرد نظام سلطه و سرمایه‌داری مدرنیته غرب قرار دارد. این مقاله، با روش کتابخانه­ای و رویکرد توصیفی تحلیلی و انتقادی، تلاش می­کند این نظریه را با تکیه بر آراء قرآنی آیت­الله عبدالله جوادی آملی نقد کند. این تئوری با اصول و مبانی‌ مختلفی همچون: اصل تنازع بقاء و طرفداری از مکتب قدرت، نسبیت­گرایی، بنیادگریزی و مادی­گرایی و ترجیح تن بر روان، در مقابل اندیشه­های قرآنی و عقلانی است که بر عزتمندی، خلافت، کرامت و جایگاه ملکوتی انسان و هدفمندی هستی تأکید دارد. پایبندی به اصول و بنیادها، تلقی نادرست از اخلاق و نسبی­دانستن مفاهیم اخلاقی، فهم نادرست نسبت به انسان، خلقت و اهداف آن و جایگاه او در عالم هستی، از جمله چالش­های این نظریه به‌شمار می‌روند. نظریه ابرمرد، تناقضی درونی و بزرگ دارد که آن را از درجه اعتبار ساقط می­سازد.

در این مختصر به بحث ایمان و رابطه آن باتجربه‌های دینی از دیدگاه جوادی آملی پرداخته‌شده است که مهم‌ترین نکات در باب حقیقت ایمان و تجربه‌های دینی از منظر ایشان به مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی و زبان‌شناسی ایشان مربوط می‌شود. وی در باب هستی‌شناسی به تشکیک خاص حقیقت انسان و اوصاف انسان ازجمله ایمان و هم‌چنین به تشکیکی بودن مراتب تجربه‌های دینی قائل‌اند. بر همین اساس است که برخلاف دیدگاه مشهور حکمای مسلمان که انسان را دارای یک حقیقت واحد به‌عنوان حیوان ناطق و نسبت آن به افرادش را مساوی می‌دانند، حقیقت انسان از منظر ایشان در ابتدا و قوس نزول بر اساس تسامح نوع واحد است؛ ولی در قوس صعود به‌طور حتم یک نوع واحد نیست بلکه در مسیر یک تغیر دائمی در حال نوسان است و همواره در حال نو شدن است؛ بنابراین ایمان و تجربه‌های دینی او نیز در حال تکامل و تغییر می‌باشد. در این میان حقیقت وحی بیرون از دایره تجربه قرار داشته و فرق‌های جدی در میان تجارب عرفانی اصیل و غیر اصیل وجود دارد.

مسئولیت معرفتی در قالب مؤلفه های درون‌گرایانه؛ مسئله مسئولیت معرفتی از مباحث مهم معرفت‌شناسی معاصر است. رویکرد درونگرایانه در معرفت‌شناسی با پذیرش کنترل ارادی انسان در کسب باورهای خود بر این مسئولیت تأکید دارد. غالب درون‌گرایان معتقدند تا زمانی که از بهترین قراینی که برایمان فراهم است پیروی کنیم در باورهای خود موجّه هستیم. هدف این مقاله این است تا با روش تطبیق آراء معرفت‌شناسان درون‌گرا و اندیشه آیت الله جوادی آملی، نشان دهد ایشان همچون درون‌گرایان معرفتی بر درونی بودن شرایط معرفت تأکید دارند و بر این عقیده است که فاعل شناسا نیازمند اقامه دلیل برای برخی باورهای خود است و لذا واجد مسئولیت معرفتی است و وظیفه معرفتی دارد که با پیگیری قرینه باورهای صادق را افزایش و باورهای کاذب را کاهش دهد. بنابراین در رویکرد ایشان فاعل شناسا علاوه بر مسئولیت شکل‌دهی شاکله معرفتی خود با فضایل عقلانی (مسئولیت معرفتی برونگرایانه)، مسئولیت معرفتی درونگرایانه نیز همچون اقامه دلیل در پذیرش مطلبی که بدیهی نیست و نیز توجه به اشکالات معقول و لزوم پاسخگویی به آنها را برعهده دارد.

هدف این مقاله تبیین تاثیر مبانی انسان شناختی مکتب انسان‌گرایی بر تعریف خودپنداره و مقایسه با خودپنداره مبتنی بر مبانی انسان شناسی جوادی آملی و به روش تحلیل محتواست. نظریه پردازان، معتقدند باورهای ایدئولوژیک که بر اساس شناخت انسان از ماهیت خود است، نقش اساسی در شکل گیری خودپنداره دارند. مکاتب رایج روان شناسی که عمدتا مبتنی بر مبانی انسان‌گرایی هستند برای خودپنداره صرفا سه بعد جسمانی، اجتماعی و روان شناختی را در نظر می گیرند که ادراکی مادی از انسان است. این نوع خودپنداره وابسته به محیط تغییر می‌کند. عدم ثبات خودپنداره عدم سلامت روان را دنبال دارد. در انسان شناسی جوادی آملی، خودپنداره در چهار بعد ارتباط با خود، خدا، دیگران و طبیعت و در دو سطح تحولی متعالی و نازل تعریف می شود. سطح نازل ادراک خود وجه تشابه این دو رویکرد است اما وجه ممیزه آن، ادراک خود در سطح متعالی است که مبتنی بر فطرت شکل می گیرد و خودپنداره ای الهی، درونی و پایدار را ایجاد می کند و سلامت روان فرد را حفظ می کند.

پژوهش‎های میان‎رشته‎ای قرآنی گر چه از یک‏سو، پیوند مستحکم علم و دین و از سوی دیگر در تبیین اعجاز علمی و از سوی سوم در تفسیر علمی، کاربرد دارد؛ اما در صورت بی‏توجهی به ضوابط فهم صحیح و عدم برداشت صحیح از قرآن، انتساب و انطباق نظریات علمی با آن، نوعی تفسیر به رأی، ایجاد التقاط و تحمیل و تحریف، محسوب می‏شود. بدبن رو استخراج و کاربست ملاک‎های ارزیابی پژوهش‎های میان‎رشته‎ای قرآنی ضروری است. این پژوهه در صدد است با روش توصیفی، ضوابط فهم صحیح قرآن را از دیدگاه آیت‎الله جوادی آملی، استخراج و معرفی نماید. یافته های این جستار نشانگر آن است که هر چند از دیدگاه ایشان، فهم قرآن برای عموم ممکن و لازم است؛ اما استناد و احتجاج به برداشت‏ها، از نظر روشی منوط به رعایت شش نکته؛ شامل 1.توجه به ادبیات عرب و علوم پایه بدون اصالت دادن به قواعد اعتباریِ آن علوم، 2. توجه به گوناگونی گزاره‏های قرآنی از نظر اِخباری، اِنشایی، تمثیلی و نمادین بودن، 3. مد نظر قرار دادن پیوند حقایق جهان‎شناختی با خداشناختی در قرآن و اختلاف زبان قرآن با بیان علم، 4. بهره‏مندی روشمند از عقل و یافته‏های علمی در فهم قرآن و پرهیز از هرگونه التقاط، تحمیل و تطبیق های نامدلل، 5. پرهیز از جمود بر شأن نزول و مصادیق در عین توجه به آنها و 6. کنار نهادن هر گونه قیاس و استحسان است.