جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در زمینه فلسفه ملاصدرا در صدد پاسخ به این پرسش است که جایگاه خدا در زندگی انسان بر اساس نظریه وجود منبسط کجاست؟ از نظر ملاصدرا بنای خلقت بر تجلی و انبساط وجودی وجود واحد و مطلق است. معلول در ریسمان وجود منبسط از مراتب آن منتزع می‌شود و هیچ استقلالی ندارد. از نظر صدرا حیات هر موجودى عبارت از نحوه وجود آن است؛ زیرا حیات عبارت از بودن شى‏ء است به نحوى که از او افعالی صادر شود. به عبارتی هر چه ادراکش قویتر باشد حیاتش قویتر و مرتبه وجودی اش بالاتر است. وجود واحد است و غیر وجود عدم است و تمامی موجودات در دایره وجودی وجود منبسط موجودند. بنابراین با تحلیل دیدگاه ملاصدرا می‌توان به این نتیجه رسید که خدا در لحظه لحظه زندگی انسان حضور دارد و چون ادراک انسان‌ها متفاوت است تجلی خدا هم در وجود آنها متفاوت است. در این نگرش فاعلیت خدا طولی نیست بلکه فاعلیت سِعی است. مقاله حاضر با دید توصیفی – تحلیلی در صدد است تا جایگاه خدا را با نگرش وجود انبساطی در زندگی انسان مورد مداقه قرار دهد.

از دیرباز چیستی مفاهیم کلی ماهوی و چگونگی پدیدار شدن آنها در فاهمه انسان برای فلاسفه مسأله بوده است. از نظر ارسطو صورت عقلی همان صورت حسی است که در فرایند تجرید و نادیده گرفتن عوارض جزئی‌کننده، کلی شده و قابلیت صدق بر کثیرین یافته است. فلاسفه مشائی از جمله ابن‌سینا با رویکرد ارسطو موافقت کردند. ملاصدرا اما دیدگاه تازه‌ای در چیستی علم طرح نمود و علم را نه کیف نفسانی بلکه نحوه وجود مجرد دانست. همین تلقی او از علم سبب شد تا در شناخت عقلی تصوری (مفاهیم ماهوی) نیز نظری بدیع ارائه دهد. در این مقاله به تحلیل و تبیین نظریه ملاصدرا درباره چیستی، چگونگی شکل‌گیری مفاهیم کلی در قوه شناختاری انسان و نحوه صدق آنـها بر کثیرین پرداخته‌ایم. شناخت عقلی تصوری و ادراک مفاهیم ماهوی نتیجه ارتقاء وجودی انسان در فرایند حرکت جوهری و اتحاد وجودی با مرتبه وجود برتر عقلانی مدرَک است. ملاصدرا دو تبیین برای قابلیت صدق مفاهیم ماهوی بر کثیرین ارائه داده است: 1) ضعف قـوه شناختی در مواجـه با صور عقلیه مجـرد ادراکی مبهم و تـار از آنها بـه دست می‌دهد و این ابهام زمینه تردید و امکان صدق بر کثیرین را فراهم می‌آورد. 2) این قابلیت، پیامد سعه و شمولِ وجودی صور عقلیه نسبت به هر معنی معقولِ مناسب است.

مسائل انسان شناسی، از دیرباز مورد توجه ویژه فلاسفه و اندیشمندان مختلف بوده است. در این میان رابطه نفس و بدن جایگاه خاصی دارد. صدرالمتألهین با استفاده از مبانی حکمت متعالیه، دیدگاه خود را درباره رابطه نفس و بدن مطرح می‌کند. شیخ احمد احسائی از مهم‌ترین منتقدین فلسفه صدرایی است. مسأله رابطه نفس و بدن، یکی از نقاط اوج مخالفت احسائی با دیدگاه ملاصدرا است. تا اندازه‌ای که نمونه‌ای از همه اشکالات وارد شده به مسأله رابطه نفس و بدن صدرایی در آثار احسائی یافت می‌شود. در مقاله حاضر تلاش شده است، نقد‌های احسائی به رابطه نفس و بدن صدرایی، بررسی شود. دو اشکال مبنایی است: عدم پذیرش اصالت وجود و حرکت جوهری. سه اشکال نیز ناظر به مسائل نفس‌شناسی است: عدم پذیرش تجرد قوه خیال، مخالفت حدوث جسمانی با آیات و روایات و تناقض حدوث جسمانی با تجرد نفس. ریشه تمام اشکالاتی که احسائی به صدرالمتألهین وارد می‌کند، ظاهر گرایی و تمسک به ظاهر آیات و روایات و عدم تصور صحیح او از تشکیک وجود و حرکت جوهری است.

کارکرد هرمنوتیک و تفسیر عقلانی معارف­ِ دین با رویکرد وجودشناسی از اساسی­ترین کارکردهای فلسفۀ ملاصدرا می­باشد. مسئلۀ اصلی این جستار چگونگی درک معارف دین با ادلۀ فلسفی از منظر ملاصدرا است. در این نوشتار تلاش شد به تبیین نظریات ایشان در درک معارف دین بر مبنای اصول ویژه وجود­شناسی ازجمله: اصالت وجود، تشکیک وجود و از مسیر تدرج مراتب انسانی، نظریه تطابق عوالم و حرکت تکاملی نفس بپردازیم. در این تبیین دین­شناسان حقیقی و در رأس آنها انسان­کامل با شهودِ این حقیقت که وجود خداوند باریتعالی در بالاترین مرتبۀ هستی است و همۀ عوالم جلوه­های متنوع از وجود واحد او هستند به درک عالی معارف دین می­رسند و دیگر انسانها متناسب با مرتبۀ وجودی خویش براساس حرکت جوهری نفس از دریای حقیقت قرآن و معارف دین بهره می­برند؛ اما درک حقیقی کلام حق تعالی تنها از آن کسانی است که در اثر ارتقاء وجودی و اتحاد با عوالم برتر، به کمک مکاشفه و شهود و عقل رسته از محدودیتهای عالم ماده، توانسته­اند در مواردی به تأویل صحیح متن وحیانی نائل آیند. تأویل صحیح، نخست از فهم الفاظ (تفسیر ظاهری) آغاز می­شود سپس در مرحلۀ بعد مفسر با بهره­مندی از شهود با روح و باطن جهان اتحاد معنوی برقرار کرده و در نتیجۀ آن به حقایق باطنی نظام فرودینی می­رسد که رقیقه عالم و عقول و مطابق با آن است.

مهم‌ترین ویژگی‌های عقل به لحاظ ماهیت و معناشناسی در نگاه سلفیه عبارت‌اند از: 1. عقل، نوعی غریزه است؛ 2. برخلاف دیدگاه حکما که عقل را جوهر می‌دانند، عقل عرض است؛ 3. معنای واقعی عقل، همان‌گونه که در قرآن مطرح شده، «قلب» است؛ 4. عقل به لحاظ ماهیت متعدد و متکثر است. عقل را غریزه دانستن نشان از تقلیل منزلت عقل به عنوان منبعی ادراکی در نگاه ابن‌تیمیه و سلفیان پیرو او است. در حالی که از منظر آیات و روایات و آرای بزرگان اندیشه، عقل واجد منزلتی متعالی و وجه تمایز انسان از سایر حیوانات است. اما عقل در نگاه ملاصدرا، به عنوان مرتبه عالیه نفس انسانی، قوه ادراکی مستقل و جوهری مجرد و غیرجسمانی است. دیدگاه ملاصدرا در معناشناسی و هستی‌شناسی عقل، در مقایسه با دیدگاه ابن‌تیمیه، به عقلی نزدیک‌تر است که در آیات قرآن و روایات به آن توجه و بر آن تأکید شده است.

در تأویل هستی و متن، حقایقی که از دید ظاهری در تفسیر عالم و متن پنهان است، به منصه ظهور آورده می‎شود. ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف، دارای مبانی مستدلی در وجودشناسی است که بر سبک تأویلی او تأثیر گذاشته است. این مبانی قابل قاعده‌مندی است که هدف این مقاله نیز استنتاج این قواعد و نشان‎دادن تأثیر آنها بر تأویل متن است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی بر مبنای وجودشناسی صدرایی است و به استنتاج و بررسی پنج قاعده اصلی و چند قاعده فرعی -که در زیرشاخه های قواعد اصلی قابل پیگیری است- می ‎پردازد و با ذکر نمونه‎های تأویل متن، تأثیر قواعد هستی‎شناسی را بر تأویل متن نشان می‎دهد. قواعد اصلی استخراج ‎شده عبارت‎اند از ارجاع ماهیت به وجود، ظرفیت‎های تأویلی در وجود (مراتب وجود)، ظاهر، بستر وجود‌شناختی، تطابق عوالم در تأویل و ارجاع کثرت به وحدت. این مقاله ضمن آنکه منطقی فلسفی از تأویل های متن را نشان می‎دهد، نظریه ‎ای تأویلی از هستی در قالب قواعد نیز محسوب می‎شود.

هدف این نوشتار مطرح کردن دو پرسش و یافتن راه‌حلی شدنی و بایسته برای ‎آن‌ها است. پرسش نخست این است ‌که آیا ملاصدرا در اندیشه‌های فلسفی خود به ‎دور هرمنوتیکی قائل بوده است؟ پرسش دیگر این‌ که ملاصدرا چگونه با به‌کار بستن دور هرمنوتیکی از قرآن و مکاشفات شهودی در برداشت قاعدۀ بسیط‎الحقیقه یاری جسته است؟ این پژوهش برای یافتن پاسخی بایسته و روشن نخست به‎کالبدشناسی مفردات پرسش‌های پیش‌گفته پرداخته، سپس به‎رویکردهای اصحاب هرمنوتیک و ملاصدرا دربارۀ دور هرمنوتیکی اشاره ‌کرده است. نویسندگان سرانجام روش ملاصدرا در چگونگی به‌ کار بستن قرآن و مکاشفۀ شهودی در چارچوب دور هرمنوتیکی و دستیابی وی به‎ قاعدۀ نغز بسیط‎الحقیقه در یک دستگاه شناخت‎شناسی را به‎گفتمان گذاشت‌اند. نگارندگان در جستار پیش‌رو با گواه گرفتن ‎اندیشه‌های برجستۀ ملاصدرا، در پی بازگفت این مدعا هستند که وی افزون بر این ‌که در آثار خود به‎دورهرمنوتیکی اشاره دارد، با به‌کارگیری دانش‌های قرآنی و شهودی به‌عنوان پیش‌فرض، با روش دور هرمنوتیکی به ‎دیدگاه‌های نوین فلسفی دست‌ یافته است.

چکیده: مسائل مربوط به داستان حضرت آدم در تاریخ اندیشۀ ادیان ابراهیمی (یهود، مسیحیت و اسلام) مورد تحلیل تفسیرهای گوناگون قرار گرفته است. در قرآن کریم ماجرای خوردن میوة ممنوعه و به دنبال آن اخراج آدم از بهشت و پیش از آن، آفرینش او و نیز رابطة او با فرشتگان و مانند اینها با عبارات موجز بیان گردیده است. از آن میان، مسألۀ «عصمت» و «بهشتِ» آدم در میان مفسران و متکلمان مسلمان همواره مورد مناقشه بوده است. ملاصدرا و برخی شارحان وی (ملا هادی سبزواری و علامه طباطبایی) کوشیده اند تا با ردِّ پاره ای موارد متناقض نما به تفسیری جامع نگر و قابل دفاع دست یابند. به همین دلیل شبهاتی را که در تفسیر و توجیه این دسته از آیات مطرح شده، جدّی انگاشته و در صدد گره گشایی از آنها برآمده اند. هدف این مقاله بازخوانی و بررسی برخی شبهات مربوط به این دو مسأله و بازیابی پاسخ آنان است. همچنین در این نوشتار حقیقت خلقت زن از دیدگاه فلاسفه‌ی مورد بحث مورد کنکاش قرار گرفت و بدست آمد که زن از نظر خلقت مانند مرد و فردی از افراد انسان است.

در فلسفه صدرا وجود به عنوان خیر معرفی شده است و تشکیک وجود همزمان مراتب خیر را نیز نشان می‌دهد. ملاصدرا در اخلاق نیز به حسن و قبح ذاتی و عقلی باور دارد. در این مقاله از ارتباط این دو بخش از اندیشه صدرا بحث خواهیم کرد و نشان خواهیم داد اصالت وجود می‌تواند مبنایی عقلی برای دفاع از حسن و قبح ذاتی افعال اخلاقی باشد. ادعای اصلی این است که اصالت وجود و تشکیک در وجود ابعادی هنجاری نیز دارند. در مقایسه دیدگاه صدرا با دیدگاه دو فیلسوف معاصر او مشخص خواهد شد صدرا به دلیل آنکه با تکیه بر عقل از خیر اخلاقی دفاع می‌کند احکام اخلاقی را تابع اراده انسان نمی‌داند و دیدگاه او در برابر اراده‌گرایی دکارتی قرار دارد. همچنین اخلاق واقع‌گرایانه او با فایده‌گرایی تجربی نیز تفاوت دارد و به دلیل پیوند دادن وجود با خیر در برابر بی‌معنایی و پوچ‌گرایی است.

این نویسنده در مورد مسئله تحقیق چنین خاطرنشان کرده: تمایز صدرالدین شیرازی از دیگر فلاسفه اسلام در عصر خود و جسارت وی در برخورد با مشکلات فلسفی در امور الهیاتی ، وی را به یک فیلسوف برجسته تبدیل کرد تا عقل و انتقاد عقلی را به عنوان مبنایی برای اثبات آنچه مدعایش بود برگزید، هرچند او به شدت تحت تأثیر تفکر اشراقی قرار داشت که در آن حوزه پرورش یافته بود، اما این مانع از تفکر عقلانی وی نبود. «وجود» یکی از مهمترین مباحثی است که ملا صدرا شیرازی در تألیف خود به آن پرداخته و برای تکمیل مجموعه تحقیقات فلسفی پس از ابن رشد و نصیر الدین طوسی، آن را به صورت گسترده ای بررسی کرده است. در مورد اسپینوزا ، او با نگاهی انتقادی و تحلیل گرانه بین ایمان به یهودیت و مسیحیت در نوسان بود، و همین امر او را به جنجالی برای فلاسفه غربی تبدیل کرد ، زیرا او یکی از اولین کسانی بود که به دلیل عدم احترام به عقل در اندیشه روحانیت یهودی و مسیحی، آنان را مورد انتقاد قرار داد. من همچنین در صدد پاسخگویی به سوالات زیر برآمدم: 1- پذیرش و اثبات «اصالت وجود» و رد ونفی «اصالت ماهیت» چه تاثیری در تفسیر ملاصدرا از «وحدت وجود« داشته است؟ و این دیدگاه به چه میزان تحت تاثیر تفکر متصوفانه و عرفانی بوده است؟ 2- آیا ملاصدرا توانسته است «مبنایی عقلی» برای نقد اندیشه ها و موضوعات و مسایل فلسفه اسلامی بنیان گذاری کند؟ 3- «وحدت وجود» از نظر ملاصدرا دقیقا به چه صورتی است؟ 4- چرا ملاصدرا با دیدگاه «صوفیانه» و نیز دیدگاه «فلاسفه طبیعی» از «وحدت وجود» مخالف است؟ 5- چه عاملی اسپیوزا را برانگیخت تا عقل را پایه و مبنای مخالفت و انتقاد از روحانیت یهودی و مسیحی قرار دهد؟ 6- موضع اسپیوزا در مورد «وجود خدا» و رابطه آن با «انسان» و «جهان» چیست؟ 7- آیا اسپینوزا توانسته مدعای خود را که «خدا و جهان هستی یکیست» اثبات کند؟ 8- آیا فلسفه قادر به حل موضوعات دینی می باشد؟ و آیا اسپینوزا توانسته روش مستقلی برای آن تدوین کند؟/////