جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله اقتدای حضرت عیسی (ع) به حضرت مهدی (ع) از جایگاه ویژه‌ای در میان احادیث اسلامی برخوردار است. پژوهش حاضر می‌کوشد با روشی توصیفی-تحلیلی و با رویکردی تاریخ‌انگاره‌ای به بررسی این مسئله پرداخته و آن را با توجه به گفتمان‌های حدیثی و رویکردهای مختلف محدثان شیعه بازخوانی کند و در عین حال به بررسی سندی آن نیز اهتمام ورزد. نتایج نشان می‌دهد این گزاره در دوره‌های مختلف و نزد دانشیان حدیثی شیعه به یک صورت نقل نشده و دست‌کم، چهار دوره گفتمانی را پشت سر نهاده است: ابتدا در کتاب منسوب به سلیم در ضمن گفت‌وگوی راهبی مسیحی با امام علی (ع) و همچنین گفتمانِ تفسیری-روایی کتب منسوب به علی‌بن‌ابراهیم قمی و فرات کوفی مطرح می‌شود؛ سپس نزد عالمانی چون شیخ کلینی و شیخ طوسی جایگاه نه‌چندان پررنگ آن مشاهده می‌شود؛ با نقل گسترده آن توسط شیخ صدوق، دوره طلایی خود را طی می‌کند و تثبیت می‌شود؛ در دوره بعدی هم نزد محدثان متأخر، جنبه کارکردگرایانه آن و حضور آن در پیوند بیش از پیش با برخی مباحث اعتقادی غلبه می‌کند. هرچند این گزاره از نظر اصول حاکم بر علم رجال و درایه در میان روایات شیعه به اصطلاح صحیح‌السند نیست، اما کثرت نقل آن به طرق مختلف در میان فریقین، ارزش آن را نشان می‌دهد.

بررسی خطبه‌­ها و نامه‌­های نهج‌البلاغه نشانگر این است که امام علی علیه‌السلام افزون بر صدور حکم در خصوص زن، در فرایند انتقال معنا، برای ترسیم مفاهیم متعدد ذهنی خود از شخصیت زن و ویژگی­‌های وی کمک گرفته است و کوشیده در گفتمان‌­های خود به پشتوانۀ دخالت­‌دهیِ آن شخصیت در حوزه معنایی مبدأ، مفاهیم مورد نظر خود را در حوزه معنایی مقصد عینیت‌­بخشی و باورپذیر نماید و مخاطب خود را نسبت به ایده­‌ها و باورهای خود متقاعد سازد. در پرتو دخالت­‌دهی زن در فرایند معناسازی و تصویرسازی­‌های ادبی به واسطة آن شخصیت، پژوهش حاضر می­‌کوشد با رویکرد کیفی و روش توصیفی – تحلیلی به شناسایی، استخراج و تحلیل آن دسته از پاره‌­گفت­‌هایی بپردازد که سخنور در خطبه‌­ها و نامه‌­های خود برای تصویرسازی مفاهیم ذهنی خود از وی و ویژگی­‌های او بهره گرفته است. از نتایج این تحقیق آن است که صاحب گفتمان در فرایند یادشده، به‌قصد تغییر موقعیت فکری و عاطفی مخاطب، از شخصیت زن و صفات مرتبط با وی استفاده کرده است. دیگر اینکه زن در نمونه­‌های مورد مطالعه، بیشتر در فضای تیره دخالت داده شده و بار سنگین کنش­‌های منفی دیگران را بر دوش می­‌کشد.

سوء عاقبت و تبیین عوامل آن با تکیه بر آموزه‌های دینی و تحلیل چگونگی مرگ، یکی از موضوعات مهم درون دینی است. در آیات و روایات به عوامل متعددی که منجر به سوء عاقبت می شود، تصریح شده است. از جمله این روایات، روایاتی است که تعبیر «مُتْ یَهودیاً اَوْ نَصْرانیاً» در آن‌ها به کار رفته است. گستره کاربرد تعبیر مذکور، شامل برخی اصول اعتقادی و فروعات و ارتکاب برخی معاصی می‌باشد. مجموع این روایات نشان می‌دهد که عواملی همچون: انکار امام مفترض‌الطاعه، آزار و اذیت امیرالمومنین (ع)، ترک نماز، ترک زکات، ترک حج و قتل مؤمن، منجر به سوء عاقبت و مرگ در زمره یهودیان یا مسیحیان می‌گردد. نقش این عوامل در سوء عاقبت انسان یکسان نیست و هریک به گونه‌ای انسان را دچار سوء عاقبت و گرفتار شدن در عذاب اخروی می‌نمایند، به طوری که برخی منجر به خلود در عذاب می‌شوند و در بعضی دیگر امید نجات، هرچند بعد از تحمل آتش جهنم، متصور می‌باشد. لذا شناخت این عوامل از آن جهت که با سعادت انسان مرتبط‌اند دارای اهمیت هستند. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی در پی شناخت عوامل سوء عاقبت با توجه به روایاتی که تعبیر «مُتْ یَهودیاً اَوْ نَصْرانیاً» در آن‌ها آمده است می‌باشد.

«فهم حدیث» از جایگاه والایی نزد دانشمندان شیعه برخوردار است با این وجود، فهم‌های اندیشمندان حدیثی شیعه در مواجهه با احادیث ازجمله احادیث اعتقادی متفاوت است. برخی از اختلاف فهم‌ها مربوط به مفسر حدیثی است که اختلاف در سطح درک افراد، اختلاف در گرایش‌ها و اختلاف در مبانی و رویکردها را می‌توان از این عوامل دانست. آنچه به نظر مهم می‌آید اختلاف در اصول و مبانی و مواجهه عالمان شیعی با متون روایی است که نقش بسزایی در تنوع فهم احادیث ایفا می‌کند. از میان این رویکردها، گفتمان نص‌گرایی و عقل‌گرایی عالمان قرن چهارم مانند شیخ صدوق و شیخ مفید در مواجهه با روایات اعتقادی است. بدیهی است نوع نگاه صاحبان این دو رویکرد، نتایج متفاوتی از احادیث اعتقادی به دنبال خواهد داشت؛ چراکه نتیجه رویکرد نص‌گرایی، توقف در فهم متن برخی احادیث اعتقادی و نتیجه رویکرد عقل‌گرایی در حدیث بسط معارف اعتقادی و سنجش آن بر اساس عقل خواهد بود. نوشتار حاضر بعد از مفهوم‌شناسی فهم، عقل‌گرایی و نص‌گرایی با روش مطالعه توالی تاریخی و تحلیلی به بررسی تمایزات نص‌گرایان و عقل‌گرایان در شاخصه‌هایی مانند: انگاره و نوع نگاه آنان به پذیرش احادیث و همچنین عقل‌گریزی یا اجتهاد در احادیث اعتقادی که باعث فهم‌های گوناگون در احادیث مربوط به مسائلی چون سهوالنبی، افعال بندگان و خلقت ارواحقبل از اجسام شده است، می‌پردازد.

یکی از حوزه‌هایی که جداسازی سخن معصوم از غیر معصوم در آن صورت نگرفته، بحث امثال است. در این مقاله سعی شده است با آوردن دو نمونه از روایت‌های مشتمل بر امثال مانند «الشَّحِیحُ أَعْذَرُ مِنَ‏ الظَّالِمِ‏» و «السَّعِیدُ ‌مَنْ ‌وُعِظَ ‌بِغَیرِهِ» ضرورت چنین تفکیکی را ارائه نماییم. روش کار به این صورت است که اولین منبع و اولین گوینده سخن را در آثار شیعه و اهل سنت جستجو کنیم، سپس منابع دیگر و گوینده‌هایی که این سخن را در زمان‌های نزدیک به اولین منبع استفاده کرده‌اند، جمع‌آوری کنیم. در این میان تاریخ تشکیل منابع سخن و فاصله‌ای که میان تألیف این منابع وجود دارد، مورد توجه قرار می‌گیرد. سپس راویان این روایت‌ها را از نظر علم رجال بررسی می‌کنیم و تفاوت‌های بین متن روایت‌ها در منابع گوناگون را در نظر می‌گیریم. در میان راویان در منابع مختلف و زمان‌های مختلف به دنبال راوی مشترکی می‌گردیم که این روایت‌ها را در آثار وارد ساخته است. در مورد روایت‌های مشتمل بر امثال ذکر شده، مهم‌ترین یافته این است که اولین گوینده این عبارات تمثیلی، معصومان (ع) نبوده، بلکه افرادی ادیب و حکیم همچون عامربن‌صعصعه و مَرْثَدبن‌سَعْد، یکی از اعضای هیئت نمایندگی عاد، اولین گوینده این امثال بوده‌اند و در نیمه دوم قرن 3 و نیمه قرن 2 سخن آنان انتشار یافته و وارد روایات شده‌اند، و این نشان‌دهنده تأثیرپذیری روایت‌ها در منابع بعدی از امثال عامیانه است.

نظریۀ نقش‌گرای هلیدی، از مهم‌ترین نظریات زبان‌شناسی متن است که به شکل‌گیری زبان و بافت متن توجه دارد و اساس آن را سه فرانقش؛ اندیشگانی، بینافردی و متنی تشکیل می­دهد. این نظریه، الگوی مناسبی جهت سبک‌شناسی گفتمانِ متن به شمار می‌رود و در پرتو آن می‌توان به مطالعۀ همه جنبه‌های سبکِ گفتمان نویسنده پی برد. پژوهش حاضر به روش تحلیلی و با رویکرد زبان‌شناسی نقش‌گرا، خطبۀ 42 نهج‌البلاغه را به‌منظور دست‌یابی به سبک گفتمان امام (ع) و درک عمیق‌تر ظرافت‌ها و ارزش‌های پنهان موجود در خطبه، بر مبنای دو فرانقش اندیشگانی و متنی مورد بررسی قرار داد و به این نتایج دست یافت که میزان استفاده امام(ع) از انواع فرایندها، هماهنگ با محتوای خطبه است و به دلیل مضمون خطبه که مربوط به امور ذهنی چون؛ اطاعت از هوای نفس و آرزوهای طولانی، شناساندن مهم‌ترین تفاوت میان دنیا و آخرت و... است، فرایند ذهنی (0.050) و رابطه­ای (0.031.25) بیشترین نقش را در شکل‌دهی گفتمان خطبه دارند. از نظر فرانقش متنی هم امام (ع) با کاربرد عوامل ساختاری آغازگر مرکب (0.088)، نشاندار (0.075)، ساخت اطلاعاتی نو و کهنه (0.050) مفاهیم خطبه را گسترش داده و با به‌کارگیری شگردهای عوامل غیر ساختاری؛ انسجام دستوری (ارجاع و حذف)، پیوندی (ارتباط اضافی و سببی) و واژگانی (تکرار و با هم‌آیی)، سبب ایجاد ارتباط منسجم میان‌بندهای مختلف خطبه گشته است. در واقع امام(ع) سبک گفتمانی خطبه را با توجه به بافت موقعیتی و شناختی که نسبت به مخاطبانش داشته، بنا نهاده تا از غرور و غفلت و حس دنیاطلبی آنان بعد از پیروزی، جلوگیری کند.

بهره‌گیری از احادیث در تحقیقات تربیت اسلامی، مستلزم شناسایی ظرفیت و دسته‌بندی گزاره‌های تربیتی آن‌هاست تا پراکندگی و گسیختگی مفاهیم دینی، انتخاب و سازماندهی سلیقه‌ای آن و قرار گرفتن مفاهیم در جایگاه نامناسب را کاهش دهد. لذا باید از ورای پیچیدگی دلالی و سبک‌های بیانی متنوع، به یافته‌های مطمئنی از آموزه‌های تربیت اسلامی دست یافت تا ظرفیت مفهومی احادیث در عرصه‌های گوناگون ناظر به تربیت، اعم از: استنباط و فتوا، نظام‌سازی، علم دینی، مدیریت و برنامه‌ریزی، قانون‌گذاری، آسیب‌شناسی، اقدامات رسانه‌ای، تبلیغی، ترویجی و هنری، روندهای اصلاحی، روشن و قابل استفاده گردد. تحقیق حاضر با درک اهمیت این مسئله، تلاش دارد با روش توصیف و تحلیل الگوی مفهومی و بافت دلالی گزاره‌های تربیتی در حجم نمونه قابل توجهی از احادیث، گونه‌های آن‌ها را شناسایی و بر اساس ساختار مفهومی، آن‌ها را دسته‌بندی کند. این تحقیق نشان داد گزاره‌های تربیتی احادیث، در دسته‌های کلانِ: القایی، تعمیق، گرایشی، سلبی، بینشی، ساختاری، ایجابی، شناخت ابزاری، تفصیلی و زمینه‌ای جای می‌گیرد و هر کدام از این دسته‌ها به زیرمجموعه‌های جزئی‌تری قابل تقسیم است.

پژوهش حاضر به روش توصیفی‌ـ تحلیلی، ابتدا در یک نگاه کلی، مسأله تصحیح نسخ‌ خطی را بررسی می‌کند و سپس به بیان روش مصحّح علی‌اکبر غفاری (1383-1303ش) در تصحیح متون حدیثی، همراه با ذکر نمونه‌هایی می‌پردازد. آشنایی با روش تصحیح یک مصحّح، هم‌زمان با در نظرداشتن روش کلی تصحیح، ضمن این‌که دانش، مهارت، اولویت و علاقه یک مصحّح را آشکار می‌نماید، زمینه‌ساز پژوهش‌های دیگر، در شناسایی تفاوت‌ها و شباهت‌های روش مصحّحان است. یافته‌ها و نتایج تحقیق نشان می‌دهد، وی دیدگاه آن دسته از مصحّحان که ملاک قرار‌گرفتن نسخه‌ای در روند تصحیح را صرفا قدمت آن می‌دانند، نمی‌پذیرد. از این‌رو، روش خود را در تصحیح بر اساس یافتن صحیح‌ترین نسخه،ایه‌گذاری کرد و یافتن نسخه مجازها را در اولویت قرار داد. در همین‌راستا، درصدد یافتن نسخه‌های متعدد از یک متن برآمد و حتی گاهی برای یافتن أصحّ نسخ، به منابع دیگری که از صاحب نسخه برجای مانده بود، نیز مراجعه نمود. علاوه‌ بر‌ این، توجه و مراجعه به مصادر و منابع اصلی مانند قرآن‌کریم، جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، تفاسیر، شروح، دیدگاه متخصّصان در زمینه حدیث، رجال، تفسیر، فقه و سایر اهالی فن، ملاک‌های دیگری برای یافتن أصح‌ نسخ در نزد غفاری بود. لازم به ذکر است هرچند وی به تصحیح اجتهادی نیز پرداخت، ولی نه در متن اصلی، بلکه در پاورقی‌ها می‌توان آن‌ها را یافت که مهم‌ترین دلیلش‌، رعایت مسائل اخلاقی و شرعی و نیز جلوگیری از هدررفت نسخه‌ها ‌بود.

عنوان استثنا، در برخی دانش‌ها و معارف اسلامی از جمله: فقه، اصول، تفسیر و حدیث مطرح شده ‌است. یکی از کاربست‌های این عنوان را می‌توان در دانش اعتبارسنجی احادیث شیعه دنبال ‌کرد. در اطلاعات راه‌یافته به کتاب‌های فهرست با پدیده رایجی در حوزه حدیثی قم، با نام فرایند استثنا مواجه‌ هستیم که معنا و مفهومی خاص از آن، متناسب با موضوع این دانش اراده شده ‌است. به گاه بازخوانی مدخل یونس‌بن‌عبدالرحمن در فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی با عبارتی از ابن‌ولید که استثنای احادیث منفرد محمد‌بن‌عیسی‌بن‌عبید از یونس در خود جای داده‌ است برخورد می‌کنیم که در تحلیل آن احتمالات گوناگونی وجود دارد. در نوشتار پیش‌رو از یک‌سو با رویکرد و نگرش تاریخ حدیث شیعه به سیر تطور و کنش‌گری دانشیان اعتبارسنجی و فقیهان نسبت به استثنای منفردات محمد‌بن‌عیسی از قرن پنجم تا دوران معاصر پرداخته شده‌ است. از سوی دیگر، تمرکز خود را بر نقد و نپذیرفتن نگرش‌های گوناگون پیرامون دلیل و زیرساخت‌های این استثنا قرار داده ‌است که در نوشته‌های پیشین به صورت یک مجموعه مشاهده نمی‌شود. افزون بر آن، در مقاله حاضر از طریق پدیدار کردن یک انگاره نوین، به تحلیل و بازشناسی زیرساخت استثنای منفردات محمد‌بن‌عیسی از یونس در بستر تاریخی پرداخته ‌است.

مهم‌ترین علت در تعدد نظرات در رابطه با مسئله‌ی جمع قرآن، وجود روایات متفاوت و متناقض در این خصوص است. از این‌رو، این پژوهش با پرداختن به روایت «مقتل أهل الیمامه»، مشهورترین نقل مرتبط با موضوع جمع قرآن در زمان ابوبکر را از طریق یافتن روایت در کهن‌ترین منابع روایی و بررسی طرق مذکور در منابع، یافتن حلقه‌ی مشترک و بررسی سیر تطور متن و اسناد روایت، با نگاهی توأمان به محتوای روایت در تمام مراحل پژوهش، تاریخ‌گذاری کرده و علاوه بر خاستگاه زمانی-مکانی، تفاوت محتوایی تحریرهای منسوب به هر طریق را مشخص می‌کند. این روایت در هفت منبع روایی پیش از صحاح سته نقل شده است و از این میان، مولفین 5 منبع روایی، اولین تحریرهای این روایت را از ابراهیم‌بن‌سعد و مکتب حدیثی بغداد نقل کرده‌اند. همچنین پس از رسم نمودار اسناد، در نگاه اول ابن‌شهاب زهری، حلقه‌ی مشترک اصلی این روایت به‌نظر می‌رسد، ولی پس از تأمل و بررسی بیشتر، مشخص می‌شود که از میان 5 طریق انشعاب یافته از ابن‌شهاب، تنها 2 طریق آن (یونس‌بن‌یزید و ابراهیم‌بن‌سعد) طرق منفرد نیستند. با توجه به مقایسه‌ی فراوانی نقل از این دو راوی و ظهور اولین تحریرها در تحلیل اسناد و اسناد-متن، نقش مؤثر ابراهیم‌بن‌سعد با انشعاب 10 طریق، در نشر این روایت با محتوای برجسته ساختن نقش عمر، ابوبکر، زیدبن‌ثابت و خزیمه در موضوع جمع قرآن و در بازه‌ی زمانی ربع دوم یا سوم قرن دوم مشخص می‌شود.