جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عصر حاضر بحث های تطبیقی بین آرای منطق دانان قدیم و جدید، یکی از شاخه های مهم منطق به شمار می رود. در رأس این بحث ها، می توان از تطبیق مفهوم استلزام مادی منطق جدید با مفهوم شرطی منطق قدیم نام برد. این مقاله ضمن واکاوی اجمالی مفهوم استلزام مادی و علت گرایش معاصران بر تفسیر شرطیات منطق قدیم به استلزام مادی، به شکل نقادانه ای دیدگاه های برخی معاصران را در این زمینه مورد ارزیابی قرار می دهد. در نوشتار پیش رو نخست، دلایل برخی موافقان همسویی بین دو منطق مطرح گردیده و بلافاصله مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است؛ اما بیشترین نظرگاه این مقاله، با توجه به دو دیدگاه کاملاً جنجالی و متضاد مرتضی حاج حسینی و اسدالله فلاحی است. این نوشتار، ضمن تقویت و تکمیل دلایل فلاحی، نشان می دهد گذشتگان ما با اینکه مفهوم استلزام مادی را همواره به عنوان پیش فرض در نظر داشته اند اما آشکارا سخنی از آن به میان نیاورده اند و از این رو هرگز کوشش های موافقان همسویی این دو منطق وافی به مقصود نیست و نمی تواند ثابت کند که استلزام مادی، اساس استنتاج های منطقی در منطق قدیم بوده است.

منطق، دانش روش شناسی تفکر است. ترتیب دادن و چینش معلومات برای کشف مجهول و نیل به مطلوب را «تفکر (اندیشیدن)» می نامند. معلومات سابق و سازمان یافته در تفکر، نسبت به نتیجه، علیت تامه دارند؛ از این رو تمامی احکام علت و معلول بر علم سابق (معلومات سازمان یافته) به عنوان علت و بر علم لاحق (نتیجه یا معرَّف) به عنوان معلول، جاری است. این نگرش نسبت به معلوم سابق و نتیجه، راه گشای نکاتی لطیف در دانش منطق است و اساس مباحث و تقسیمات سایر ابواب منطق و احکام آنها بر این سخن استوار است. بخش برهان از جمله بخش هایی است که توضیح محتوایی آن ارتباط مستقیم با شناختِ علت تصدیق و گونه های آن دارد. عدم دقت در واژه شناسی علت، به ویژه علت تصدیق و تفکیک نکردن حیثیت ها و نگرش های منطقی از فلسفی در بخش برهان، سبب ابهام برخی گزاره ها شده و هم چنین اسباب ارائه گزارش های غیرعلمی را فراهم کرده است. در این مقاله کوشیده ایم به بحث واژه شناسی علت، تفاوت نگرش ها به آن در منطق و فلسفه و لوازم و آثار این تفاوت ها، گونه های علت تصدیق و شرایط علت در تحصیل برهان بپردازیم. توضیح و نقد دیدگاه مرحوم خواجه نسبت به کیفیت وقوع علل اربع در برهان لمّ از مباحث اصلی این مقاله است.

امکان شناخت خدا از مسائل بنیادی در حوزه خداشناسی است. این مسئله به دو حوزه «امکان شناخت تصوری» و «امکان شناخت تصدیقی» قابل تحلیل است. دیدگاه رایج در بین متألهان مسلمان و غربی، شناخت خدا در هر دو حوزه تصور و تصدیق را ممکن می داند اما کسانی، دیدگاه امکان شناخت خدا را به چالش کشیده اند. مهم ترین چالش های دیدگاه امکان شناخت در حوزه تصور از این قرارند: 1. طرح دیدگاه اصالت حس در تصورات در حوزه معرفت شناسی؛ 2. طرح دیدگاه پوزیتویسم منطقی؛ 3. تصورپذیری و ماهیت داری؛ 4..تصورپذیری و لزوم تشبیه؛ 5. تصورپذیری و محدودیت مفاهیم و قوای ادراکی انسان. طرف داران این دیدگاه به پاره ای از روایات نیز تمسک جسته اند. این دیدگاه از خطا در برخی مبانی معرفت شناختی و نیز خلط مفاهیم ماهوی با مفاهیم فلسفی و عدم تفکیک احکام مفهوم از مصداق، برآمده است. مهم ترین چالش های دیدگاه امکان شناخت در حوزه تصدیق از این قرارند: 1. طرح دیدگاه اصالت تجربه در تصدیقات در حوزه معرفت شناسی؛ 2. برهان پذیری و مشارکت حد و برهان؛ 3. برهان پذیری و امتناع برهان لمّی؛ 4..برهان پذیری و برهان انّی. این دیدگاه نیز از برخی اشتباهات در حوزه معرفت شناسی یا حوزه احکام منطقی برخاسته است.

تشارک حد و برهان از جمله مسائلی است که در منطق بدان پرداخته شده است. این بحث در فلسفه ملاصدرا ذیل عناوینی همچون وجود مطلق، وجود خدا و واحد حقیقی به چشم می خورد. به گمان برخی این تشارک دائمی است؛ به این معنا که هر حدی برهانی و هر برهانی حدی دارد ولی نه تنها برهان از حد و حد از برهان به دست نمی آید، بلکه در بیشتر مواضع با هم متباین اند. تنها موضع اشتراک حد و برهان نیز در موردی است که برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی باشد. پس آنچه در کلام ملاصدرا و برخی از فیلسوفان مبنی بر این ادعا که «آنچه حدی ندارد، برهانی ندارد؛ زیرا حد و برهان در حدود با هم مشترک هستند» این چنین تصحیح می شود که «آنچه حدی ندارد، برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی ندارد؛ زیرا حد و برهان لمّی موجبه، متشکل از علل ذاتی، در حدود با هم مشترک هستند».

تنها راه رهایی از دشواری فهم بحث عکس نقیض خونجی، پی بردن به گزاره های همیشه صادق نزد این منطق دان است. گزاره های همیشه صادق خونجی آن گونه با بحث عکس نقیض درآمیخته اند که دانستن آن، درک نیمی از بحث عکس نقیض وی است. در راستای پیشبرد مباحث ارزندة منطق قدیم به خصوص مباحث ارزندة کتاب کشف الأسرار خونجی، در این مقاله به گزاره های همیشه صادق خونجی پرداخته شده است. صورت بندی گزاره های همیشه صادق نزد خونجی و مواجهه با همیشه صادق نبودن این گزاره ها در منطق جدید، شاهدی بر این ادعاست که یا صورت بندی این گزاره ها دارای اشکال است یا منطق خونجی با منطق جدید، تفاوت دارد. در این مقاله، نشان داده ایم که هم صورت بندی این گزاره ها در منطق جدید دارای اشکال است و هم خونجی در منطق خود از اصل موضوعی بهره برده که منطق جدید فاقد آن است.

هدف از پژوهش حاضر بررسی و تحلیل دیدگاه‌های انسان‌شناختی شریعتی و نحوه مواجهه وی با آموزه‌های اگزیستانسیالیستی به مفهوم آزادی و مسئولیت است. شریعتی با بکارگیری نظریه انسان‌شناسی سارتر و تاکید برنقش اراده و آزادی به عنوان عامل تعیین‌کننده در رهایی انسان از چهار زندان طبیعت، جامعه، تاریخ و خویشتن، پروژه فکری خود را صورتبندی کرد. مسئله اصلی این است که نحوه مواجهه شریعتی با انگاره‌های انسانشناختی اگزیستانسیالیسم سارتر به چه شکل بوده است و مهم‌ترین دستاورد این مواجهه در اندیشه و تفکر وی چیست؟ این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی- تاریخی می‌خواهد ضمن تحلیل شاخصه‌های اصلی دیدگاه‌های انسان‌شناختی شریعتی و اشتراکات آن با انسان‌شناسی اگزیستانسیالیستی، به بررسی تمایزات اصلی و عمده آن بپردازد. یافته‌های این پژوهش نشان‌گر آن است که شریعتی با الهام از رویکرد رادیکال سارتر به مفهوم مسئولیت فردی، اجتماعی و تاریخی انسان در یک چارچوب مدرن و انسان‌گرایانه می‌پردازد اما تلاش می‌کند تا با استفاده از جوهره الهی وجود انسان در دام پوچی رایج درتحلیل‌های اگزیستانسیالیست‌ها اسیر نشود. وی سعی دارد تا ضمن بکارگیری ظرفیت‌های آموزه‌های سارتر نوعی انسان‌شناسی اگزیستانسیالیستی مدرن و خداباورانه را در برابر آموزه‌های ماتریالیستی رایج با اتکا بر مفهوم آزادی و مسئولیت ترسیم کند.

مسئله شر سبب گشته تا متألهان در آثار خود بحث‌های جامع و عمیقی دراین‌باره داشته‌باشند و به دفاع از خداباوری بپردازند. ایرنائوس قدیس که نقش بسزایی در تبیین و گسترش آموزه‌های مسیحی داشته، در تئودیسه خود سعی نموده‌است تا با مطرح‌کردن ایده "پرورش روح" به حل مسئله شر بپردازد. از منظر ایرنائوس، اگر شری در جهان آفرینش تحقق می‌یابد؛ همان گناه است و این یک امر سرشتی در ذات بشر است که حضرت آدم در ابتدا به آن دچارشد و با سوءاستفاده از اراده و اختیارخود از فرمان الهی سرپیچی‌ کرد و این میل به گناه هم‌اکنون نیز در میان نسل بشر جاری و ساری است. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد انتقادی سعی بر این است تا به ابتدا به بررسی و تحلیل تئودیسه ایرنائوسی و سپس نقد آن از منظر کلام امامیه پرداخته‌شود. با وجود هّمی که ایرنائوس قدیس در حل مشکل شرور داشته، اما تئودیسه وی با چالش‌ها و بن‌بست‌هایی همچون "نسبی‌گرایی"، "شر گزاف"، "فاصله معرفتی" و ... مواجه است که از باورپذیری و حقانیت آن می‌کاهد.

مقاله حاضر تحقیقی پیرامون بهجت و سعادت در نزد ابن سینا، فیلسوف بزرگ مشائی است. مسئله اصلی در نوشتار حاضر این است که علاوه بر تبیین مبانی و نتایج فلسفه ابن سینا در باب این دو موضوع مهم ، بتوان الگوئی برای به دست دادن نظریه شادمانی در فلسفه اسلامی را رقم زد. نگارنده برآن است که فلسفه اسلامی به طور عام و فلسفه ابن سینا به طور خاص حاوی عناصر بسیار ارزنده ای برای ترسیم الگوی فوق است، و امید دارد که رهاورد نوشتار حاضر گامی مثبت در این زمینه تلقی شود. در این مقاله بر اساس شیوه کتابخانه ای و روش تحلیلی – توصیفی مهمترین آثار ابن سینا را مورد کاوش قرار داده ایم تأکید بر جایگاه بلند عالم معقول و ارزش والای لذائذ عقلی و بهجت معنوی که پایه گذار سعادت حقیقی است از جمله دستاوردهای مقاله حاضر است.

نجم الدین کاتبی قزوینی، حکیم و منطق دان برجسته قرن هفتم هجری، نقش بسیار مؤثری در رشد و بالندگی مکتب منطقی سینوی در جهان اسلام دارد. شناخت آرای منطقی او، در فهم آرا و روش های منطقی منطق دانان پس از وی، بسیار مهم است. او افزون بر بسط و گسترش پاره ای از نوآوری های ابن سینا، از آرای منطقی خاصی برخوردار است. دنباله روی از نظام منطق نگاری ابن سینا، مرکب انگاری تصدیق، نفی بدیهی انگاری همه تصورات و استغنای آن از مطلق اکتساب، تشکیک در تلازم طرفینی دلالت مطابقه و التزام، ارجاع وحدت های هشت گانه در شرایط تناقض به دو وحدت، و کشف قضیه طبیعیه و اعتبار مستقل آن به عنوان قضیه ای خاص، از جمله اندیشه های منطقی علامه حکیم کاتبی قزوینی است که در این نوشتار به طرح و بررسی آنها می پردازیم.

تقسیم علم به بدیهی و نظری و لزوم منتهی شدن نظری به بدیهی، از سخنان رایج در دانش منطق است. بداهت و اکتساب را گاهی در ماده علم و گاهی در صورت علم مطرح می کنند. بدیهی در ماده را به علمی که حصول آن نیازمند تفکر نیست و نظری را به علمی که حصول آن نیازمند تفکر است، تعریف می کنند. منطق دانان گر چه در وجود تصور نظری، نیز در مصادیق تصدیق بدیهی، اختلاف هایی دارند، اما در تعریف علم بدیهی و نظری اختلافی ندارند. گرچه بدیهی و کسبی در صورت تفکر را مطرح کرده اند، معنای محصل و ملاک معینی از سخنان آنها در این مسئله به دست نمی آید. در این میان، ملاک بدیهی و کسبی در صورت علم تصوری، یعنی تعاریف و حدود و رسوم، هیچ تبیینی نیافته اند؛ گر چه بدیهی و کسبی در صورت استدلال را گاهی به بیّن و غیربیّن بودن انتاج، تفسیر کرده اند. در این پژوهش به بررسی معنای بداهت و اکتساب در صورت تفکر و به ویژه در صورت استدلال می پردازیم و در پایان به این نتیجه می رسیم که اکتساب در صورت فکر و استدلال، ملاک و معنایی ندارد و همه صورت های فکر و استدلال، صورت هایی بدیهی اند.