جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخت، خود علت فاعلی است اما گویی به طریقی علتی غایی دارد. ارتباط تفسیر بخت و قلمرو عاملیت و تقابل رویداد‌های سودمندی که غایت آن‌ها غایب و نامعلوم است با رویداد‌های سودمندی که در آن‌ها غایت حاضر و معلوم است، ابزار ورود به تحلیل بخت در قلمرو عمل خواهند بود. ارسطو اتفاق را نحوه وقوع رویدادهایی می‌داند که غایتی خاص دارند و تحقق این غایت به سبب طبیعت یا در پی فکر نبوده است. او در متافیزیک نیز به این اشاره دارد که همچنانکه موجود را بالذات یا بالعرض می‌نامند ، علت نیز همین سان است. از آن جا که مولفه اصلی بخت، بی ربطی غایت با نتیجه است، لذا بخت علت بالعرض است برای واقعه‌ای که علی القاعده از روی انتخاب مبتنی بر فکر و برای مقصودی روی می‌دهد. استدلال ارسطو بر تقدم علیت بالذات غایی و متعاقبا عدم امکان علیت اتفاقی بالعرض مستقل از آن، هسته اصلی روایت وی از بخت را تشکیل می‌دهد. بررسی رابطه بخت و فراوانی وقوع یک رویداد، تردیدهای بسیاری در هم مصداقی ندرت وقوع رویداد با اتفاقی بودن آن، می‌افکند. بنابراین برای تحلیل بخت، فهم نسبت میان تحلیل بر مبنای طبقه‌بندی سه‌گانه ارسطو از رویدادها به صورت ضروری یا دائمی، اکثری و اتفاقی (تحلیل فراوانی) و تحلیل بر اساس تحقق علیت غایی با التفات به تضاد میان علیت ذاتی و عرضی، لازم است.

مقاله‌ی حاضر کوششی است برای ارزیابی و نقادی نظریه‌ی حرکت ارسطویی از منظر رویکرد منادولوژیک - رویکردی که می‌کوشد همه چیز را بدون دخالت معجزه‌آسای غیر، و صرفا با اتکا به درون‌زایی جوهر توضیح دهد. این رویکرد میراثی لایب‌نیتسی است و در این نوشته نیز چیستی آن با رجوع به منادولوژی لایب‌نیتس توضیح داده خواهد شد. اتخاذ رویکرد منادولوژیک در فهم نقادانه‌ی ارسطو موجب پدید آمدن تعبیری متفاوت با تعبیر رایج از فلسفه‌ی او خواهد شد که این تعبیر را تعبیر طبیعت‌شناسانه نام نهاده‌ایم. در این پژوهش به مفاهیم انتلخیا، دونامیس/فوسیس و انرگیا پرداخته شده است. بخش اصلی این نوشتار با تکیه بر تعبیر طبیعت‌شناسانه به سراغ تمایز موجودات طبیعی و مصنوعی و جدایی متحرک و محرک می‌رود تا نشان دهد نظرات ارسطو در این حوزه‌ها نه با رویکرد طبیعت‌شناسانه سازگارند و نه خود قدرت مقاومت در برابر انتقادات و پرسش‌ها را دارند. این مقاله تلاشی است بران آشکار کردن این نکته که ارسطویی ماندن مستلزم گذر از ارسطو است. مقاله‌ی حاضر رویکردی تاریخی و تبارشناسانه ندارد و صرفا تحلیلی است فلسفی درباره‌ی مفهوم خودمتحرک بودن، در موجودات غیرمجرد، از طریق خوانش ارسطو به اتکای منادولوژی.

از اصل نگارش کتاب کلام و جامعه ربع قرن می گذرد و بعد از انتشار در زمان کوتاهی جزو منابع مهم و کتاب های مرجع در این حیطه در زبان آلمانی شد. پیشنهاد ترجمه این کتاب از سوی دانشگاه ادیان و مذاهب صورت گرفت. کتاب از چند جهت حائز اهمیت است. نخست از حیث محتوا به این دلیل که پرداختن نسبتا جامعی به بحث کلام به خصوص در سده های دوم و سوم هجری دارد که سده های شکل گیری نحله های کلام در عالم اسلام است. دوم از حیث تتبع بسیار گسترده ای که نویسنده داشته است. او در مقدمه اصلی کتاب اشاره می کند که تقریبا کل کتاب را یک نفره نوشته که بسیار اعجاب آور است. فان اس برای نگارش این کتاب از سوی دانشگاه ۱۰ سال مرخصی می گیرد و از طرف آنجا پشتیبانی شده است. فان اس در نگارش ۶ جلد کتاب که ۴ هزار صفحه است و ۴ جلد آن متن و ۲ جلد قطعاتی از متون کلامی به همراه پاورقی و حاشیه است به بیش از ۵۱۴۲ منبع رجوع کرده است. او در تحقیقاتش دقت فوق العاده ای دارد و پاورقی های این کتاب گنج برای کار بعدی است. اما غیر از این تلاش همراه با جست وجوی سنگین و نگارش پرزحمت، رویکرد فان اس به موضوعات حائز اهمیت است. اولا فان اس تلاش کرده در ۳ جلد نخست و نیمی از جلد چهارم به شیوه تاریخی بحث کند ثانیا کوشیده در بحث از یک مبحث کلامی در حد نسبت دادن یک رای کلی به یک جماعت بزرگ نباشد بلکه سعی کرده به دقت آرای متکلمان را جزء به جزء و با نسبت دادن به خود آنها بیان کند. از نیمه جلد چهارم به بعد فان اس علاوه بر رویکرد تاریخی، یک رهیافت نظام مند اتخاذ می کند که حدود سیصد و اندی صفحه است. در این صفحات او در مقام جمع بندی از بحث مفصل تاریخی خود به شکلی موضوعی بحث می کند و نتایجی که از تتبع تاریخی فوق اخذ کرده، ارایه می کند. این جمع میان دو رویکرد، یکی از نقاط حائز اهمیت کتاب کلام و جامعه است.

آیا علم یکسره رها از ارزش‌ها است؟ در این رساله تلاش ما بر این بوده است که به موازات و بر اساس تغییر نگرش‌مان به علم، پاسخی منفی به این پرسش ارائه کنیم. برای این منظور، بحث خود را با پاسخ مثبت پوزیتیویسم منطقی به این پرسش شروع کرده و در طول مسیر به پاسخ منفی نزدیک شده‌ایم. پاسخ مثبت مذکور با نگریستن به علم به دیده مجموعه‌ای از گزاره‌ها، دستکم بر دو پیش‌فرض و مبنای فلسفی استوار است. یکی «دوگانگی واقعیت و ارزش» و دیگری نگاه انباشتی و پیوسته به تاریخ علم. بنابراین مسیر پاسخ رساله به پرسش مذکور از نقادی این دو گذشته است. سپس تلاش شده است تا از ایده «علم مثابه مجموعه‌ای از گزاره‌ها» فراتر رفته و در آن به دیده گونه‌ای رخداد انسانی نگریسته شود. این چرخش نگرش، زمینه فلسفی لازم را برای تأکید بر گران‌باری علم از ارزش‌ها و تدقیق معنای آن فراهم ساخت. واژگان کلیدی: رهایی ارزشی علم، دوگانگی واقعیت و ارزش، تحویل‌گرایی،ارزش‌های معرفتی، ارزش‌های غیرمعرفتی.

فاقد چکیده

بعضی از صاحب نظران یورگن هابرماس رابرجسته ترین فیلسوف زنده و نظریه پرداز اجتماعی به شمار می آورند. در عین حال دیدگاه های او در مورد نقش دین در حوزه ی عمومی تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته است. بخشی از این غفلت ناشی از این واقعیّت است که هابرماس در مقاطع مختلف اندیشه ورزی اش مواضع کاملاً گوناگونی درباره ی دین اتخاذ کرده است. البته این غفلت ممکن است ناشی از استنباط های سکولاریستی ای باشد که در آثار اولیه هابرماس به چشم می خورد. در این پایان نامه، ضمن شرح و توضیح مبانی دیدگاه های فلسفی اولیه و بعدی هابرماس درباره ی دین، تحول نگرش او به دین همچون یکی از منابع مشکلات درونی مدرنیته و سپس تلقی او از دین همچون منبع اصلی شوق و انگیزه برای پی ریختن زیست جهان فرهنگی ـ اجتماعی مطلوب بررسی شده است. نادیده گرفته شدن مطالعات متأخر هابرماس درباره ی نقش، جایگاه و کارویژه ی دین در دنیای معاصر مایه ی تأسف است، چراکه پروژه ی متأخر هابرماس فی الواقع کوششی است خلاق و مهم برای گذار به فرا سوی فرض های سکولار که وجه بارز بسیاری از مطالعات مدرن در مورد دین است. در شناخت ماهیت و روند تحول اندیشه های هابرماس درباره ی دین، که همچنان در حال تکوین است، از نوشته های سایر متفکران و صاحب نظران نیز استفاده کرده ام تا به این وسیله ضمن نشان دادن ارزش ها و محدودیت های تفکر هابرماس در خصوص نقش دین در حوزه ی عمومی، بحث های این پایان نامه را در بستر و گستره ای جهانی مورد بررسی قرار دهم. در سراسراین رساله تأکید کرده ام که برای درک عقاید هابرماس در خصوص دین نخست لازم است که با عناصر بنیادی تفکر او آشنا شویم. در نتیجه، پس از "مقدمه"، که روشنگر ماهیت و چارچوب عقاید هابرماس است، پاره ای مفاهیم و موضوعات کلیدی را که در سرتاسر این پایان نامه مورد استفاده قرار گرفته اند توضیح داده ام. پس از وارسی رابطه ی بین دینداری و عقلانیت، تفکرات قبلی و بعدی هابرماس درباره ی نقش دین در حوزه ی عمومی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در واقع، این مبحث نشان می دهد که در آثار اولیه ی هابرماس دین باید جای خود را به فلسفه دهد، اما در آثار اخیرش دین می تواند به زندگی شخصی و عمومی معنا بخشد. در پایان، بر این موضوع تصریح کرده ام که هابرماس با تأکید و توجه به اهمیت دین در زیست جهان درصدد ارائه ی تصویری است از جامعه ای بهتر که صلح و وحدت و سعادت بشری پایه و اساس آن باشد.

فاقد چکیده

رساله حاضر،متمرکزبرتفسیرمسأله تناهی دراندیشه متقدمِ هایدگراست،به نحوی که بتوان این مسأله رادرنسبت با «افقِ استعلایی»درهستی‌شناسی ِبنیادین، به فهم درآورد. تناهی بدین معنا، به مثابه قوام بنیادینِ نحوه خاصِ وجود انسان، باید از تناهی‌ای که در تقابل با امر نامتناهی به هر موجودی تعلق می‌گیرد، متمایز گردد تا بتوان از این طریق، نسبتِ ذاتیِ تناهیِ وجود انسان را با نحوه وجود او به مثابه «فهمِ وجود» به دست آورد. پیوستگیِ ذاتی میان تناهیِ دازاین با فهم وجود، مفهوم تناهی را به مثابه «تناهیِ استعلایی»، در افقِ استعلاییِ تقدمِ فهمِ وجود بر مواجهه با موجودات قرار می‌دهد و بدین ترتیب، جایگاه تناهی تنها در نسبت با امکان ظهور موجود بما هو موجود، یعنی امکان مواجهه به نحو مطلق احراز می‌گردد. برای احراز این جایگاه، در نوشتار حاضر، امکان و ضرورتِ چیزی چون تناهیِ استعلایی نخست از دریچه مسأله مواجهه و ضوابط پدیدارشناسانه آن، به مثابه بنیاد روی‌آورندگی ملاحظه شده است؛ سپس همین بنیاد به مثابه زمانمندیِ دازاین، از حیث حرکت و امکانِ درونیِ آن، همچون ذاتِ زمانمندی تفسیر گردیده، و در نهایت، حرکت زمانمندی نیز به مثابه فهم وجود، یعنی تعالیِ دازاین از موجود به سوی وجود، با تناهیِ استعلایی اینهمان دانسته شده است. از این طریق، مسأله تناهی، با بنیانگذاریِ هستی‌شناسی، یعنی امکان و ضرورتِ هستی‌شناسیِ بنیادین به گونه‌ای پیوند می‌یابد که می‌توان در پرتوِ آن، ضابطه‌ای برای فهمِ کل مسیر فکریِ هایدگر به دست داد.

ایدئالیسم آلمان برخاسته از فلسفه‌ی استعلایی است. یوهان گوتلیب فیشته (1762-1814)، در مقام پایه‌گذار این مکتب، به منظور آشکار کردن حقیقت فلسفه استعلایی و زدودن ابهام از اندیشه کانت، نظام خویش را عرضه کرد، نظامی که شلینگ و هگل آن را به کمال رساندند. بنابراین بدون فهم اندیشه و نظام فلسفی فیشته نمی‌توان مدعی فهم دقیق اندیشه شلینگ و هگل بود. مهمترین پرسشهایی که این رساله در صدد پاسخ‌گویی به آنهاست عبارتند از این که: فلسفه‌ی استعلایی کانت چگونه در بطن خود مبانی نظام دیالکتیکی فیشته را پرورده؛ این نظام، به چه نحو از فلسفه استعلایی حاصل شده؛ در این روند چگونه روش استعلایی به روش دیالکتیکی تبدیل شده و چه عواملی ضرورت طرح این نظام را ایجاد کرده است. در پاسخ باید به این نکته توجه داشت که کانت با این که نظام‌مند بودن را لازمه‌ی شناخت می‌دانست اما تحقق آن را به فیلسوف بعدی واگذار کرد و فیشته تلاش کرد نظام شناخت را محقق کند. رهیافت نگارنده در مستدل کردن مدعای خود، تبیین این مطلب است که روش کانت در تبیین شناخت، سیر از کثرت به وحدت است و این امر با روش استعلایی سازگاری دارد. اما فیشته برای تبیین شناخت انسان از وحدت به کثرت سیر می‌کند. او از مطلق آغاز می‌کند، مطلقی که عبارت از فعل محض، صورت محض و واجد تمام امکانات یعنی امکان محض و قدرت محض است. مطلق به دلیل مطلق بودن نه نومن است و نه فنومن، اما می‏خواهد خودش را در مقید متعین کند لذا دیالکتیک، یعنی نسبت دائمی مطلق و مقید، شکل میگیرد. تعین مطلق در فلسفه‌ی فیشته، به نحو رفلکتیو اتفاق می‏افتد. او از طریق این مطلق یا «من» تمام سوژه‏ها، ابژه‏ها، تمام عالم طبیعت را وضع و ایجاد می‏کند. رساله چگونگی تحولات مطرح شده را تبیین می‌کند. کلیدواژه: کانت، روش استعلایی، فیشته، روش دیالکتیکی، ایدئالیسم آلمان قدردانی با سپاس از استاد محترم جناب آقای دکتر سیدحمید طالب‏زاده، نخستین و بزرگترین استاد فلسفه اینجانب، که مقام استادی ایشان و شاگردی بنده همیشگی خواهد ماند. بزرگواری، اندیشمندی، فهم عمیق فلسفی، خلق خوش، بردباری و رواداری ایشان، پیوسته مایه‌ی تحسین بوده است. بیان فضائل ایشان و جبران زحمات فراوانی که در طول سالیان متحمل شده‌اند در توان من نیست. امید است نور دانش و باران مهرشان سالهای سال، دانشجویان و دوستانشان را بهره‌مند کند و پروردگار مهربان پاداش نیک به ایشان عطا فرماید. با سپاس از استاد بزرگوار جناب آقای دکتر سیدمحمدرضا حسینی بهشتی که بسیار از ایشان آموخته‌ام؛ فلسفه‌ورزی تنها بخشی از آن بوده است، وسعت نظر، آزاداندیشی، انسانیت و ... از جمله چیزهایی است که هر کس در محضر ایشان می‌آموزد. سپاس از آقای دکتر علی مرادخانی، که از سر لطف داوری رساله اینجانب را پذیرفتند و من را مرهون محبت خویش کردند. و از آقای دکتر سیدمحمدتقی طباطبائی سپاسگزارم که محبت خویش را از من دریغ نکردند و با دقت و حوصله رساله را مطالعه فرمودند.

فاقد چکیده