جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله دربارۀ نظام اخلاقی در منظومۀ فکری دکارت است. در مرحلۀ اول این نوشتار می‌خواهیم نشان دهیم که حتی اگر بپذیریم دکارت یک نظریۀ منسجم و نظام‌مند اخلاقی پرورش نداده و به‌طور خاص‌تر کتابی مستقل و صریح درخصوص فلسفۀ اخلاق ننوشته است، اما دغدغه‌های اخلاقی دارد و میان انواع سبک‌های زندگی و رفتارهای مختلف تفاوت جدی می‌نهد. او در آثار گوناگون خود به اصول و مبانی‌ای اشاره می‌کند که ما می‌توانیم براساس آن‌ها، نظریۀ اخلاقی منسجمی به دکارت نسبت بدهیم. در مرحلۀ بعد، می‌خواهیم به ماهیت و ساختار نظر اخلاقی دکارت اشاره کنیم. در این مسیر،‌ ضمن بررسی مختصر دیگر تفسیرهای موجود، تفسیر مورد نظر خود را از اخلاق دکارتی شرح می‌دهیم و مؤلفه‌های مهم و اساسی آن را بیان می‌کنیم. همچنین، در ضمن بحث، به این مطلب نیز اشاره می‌کنیم که رأی او به چه گروهی از فیلسوفان اخلاق متأخر شباهت بیشتری دارد. همان‌طورکه خواهیم دید، اخلاق دکارت چهار مؤلفۀ اصلی دارد: فضیلت، علم، محدودیت معرفت و سعادت. این‌ها چهار مؤلفۀ بنیادینی‌اند که به‌نظر می‌رسد توضیح اخلاق دکارت، بدون آن‌ها ناقص و حتی نادرست باشد.1

برخی از کسانی که قدرت یا فرصت تعمق در اضلال و زوایای تکنولوژی جدید را نداشته اند، به سادگی گمان کرده اند که تکنولوژی جدید و نظام تکنیکی که تکنولوژیی جدید یکی از ارکان آن است، در بطن خود معضلی ندارد، و لذا هم می توان متدین بود و هم می توان از تکنولوژی جدید کمال استفاده را کرد. مقاله حاضر در جهت ابطال این ساده اندیشی، می کوشد اولا دیدگاه مخاطبین خود را به سوی جوانب وجودی –معرفتی- اجتماعی و اخلاقی تکنولوژی جدید معطوف کرده و عدم امکان جمع فعلی آن را با دین و انسانیت بازگو کند و ثانیا راه حلی دینی برای چگونگی جمع دین و تکنیک عرضه نماید. این مقاله از دوقسمت تشکیل شده است که قسمت نخست آن را در این شماره ملاحظه می فرمایید.

نوشتار کنونی،دومین و آخرین قسمت از مقاله‌ دینداری و تکنیک‌داری است که در شماره پیشین، قسمت اول آن عرضه شد.در نوبت گذشته برای‌ بررسی وجوه هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی نسبت‌ دین و تکنیک،به برخی از مباحث مربوطه اشاره‌ شد.در این نوبت نویسنده،در ادامه مبحث تعارض علم‌ و دین،به«پاسخ‌ها»و«روش‌های»برطرف نمودن آن‌ تعارضات،اشاره می‌کند و سپس حیثیت اجتماعی‌ و اخلاقی دین و تکنیک را در سه محور«اخلاقی»، «فرهنگی»و«حکومتی»مورد ارزیابی قرار می‌دهد. اخلاق،فرهنگ و حکومت سه حلقهء مهم اتصال دین و تکنیک جدید به یکدیگر هستند که این دو،در این سه‌ 2L محور از یکدیگر متاثر می‌شوند و بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند. در ادامه،نویسنده،ضمن بیان دیدگاه دین‌ در باب الگوی حکومت،به بررسی تاثیر تکنولوژی بر الگوی حکومت-عموما-و بر ولایت فقیه-خصوصا -می‌پردازد،و ضرورت حضور ولایت فقه و فقیه در جامعه دینی را نه از زاویه ادله کلامی و فقهی رایج، بلکه از زاویه‌ای که مبتنی بر کارآیی ذاتی فقه در دینی‌ نگاه داشتن جامعه است،تبیین می‌کند.در انتها نیز نویسنده با ترسیم تصویر کلی«جامعه تکنیکی»و «جامعه دینی»،مناسبترین راه‌حل«دینی و انسانی» زدودن پاره‌ای از اصطکاکهای میان دین و تکنیک را، دینی کردن تکنولوژی،به نحوی که آورده،دانسته‌ است.

پارادوکس آمیز بودن دانایی و دینداری و دردمندی، مفهوم و جایگاه این سه عنصر در حیات بشری و نقش انبیاء به لحاظ بروز این حقایق در میان جوامع انسانی، سلوک دانایان دیندار دردمند، ارتباط دینداری و مدرنیسم و دینداری ای که هم در گرو دین شناسی است و هم، امروزه از جهتی گرفتار آمده در تور دین شناسی است، از عناوین و مباحث اصلی این نوشتار محسوب می شود.

نظریۀ فطرت آیت‌الله شاه‌آبادی در مقام یک نظریۀ انسان‌شناسانۀ میان‌رشته‌ای بر آن است تا در پرتو چهار رویکرد نقلی، عقلی، شهودی و تجربی/تاریخی، طرحی از ساختار پیشینی هستی انسانی ترسیم کند که شالودۀ آن بر شوق ذاتی نفس به کمال مطلق استوار است. در این راستا، این نظریه می‌کوشد تا طرح خود را از مجرای تحلیل هستی‌شناسانۀ مفهوم فطرت به مثابۀ لازمۀ وجود مدرک و به‌ واسطۀ اصطیاد گرایش‌های انحصاری نفس انسان تبیین کند.

موضوع این رساله مراتب وجود از دیدگاه علامه طباطبایی قدس الله نفسه الزکیه با رویکرد عقلی و برهانی است و در جای جای تحقیق به نصوص روایی استشهاد شده است؛ عمده تمرکز این پایان‌نامه بر رساله وسائط است ورساله اسماء علامه طباطبایی در اولویت بعدی قرار دارد. بدین منظور ابتدا مفاهیم کلیدی اندیشه ایشان تبیین و سپس اصول روش‌شناختی ایشان تحلیل و پس از آن در دو محور کلی به تقریر نظرات ایشان که به اعتقاد نگارنده خالی از نوآوری نبوده، پرداخته شده است.علامه طباطبایی به دلیل انس با کتاب و سنت و به جهت احاطه بر فلسفه و حکمت اسلامی به مواردی خِلاف مشهور حکما و یا مورد غفلت از آنان دست یافته‌اند که قمستی از این موارد، مراتب وجود بر مبنای رساله وسائط، مورد تمرکز این پژوهش است.در این پژوهش، محور نخست که از مسائل فرعی رساله محسوب می‌شود، توجه ویژه ایشان به عالم اسماء است؛ اولاً علامه قائل به مراتب چهارگانه وجود است و مرتبه اسماء را به مراتب عقل، مثال و ماده افزوده است و ثانیاً به تبیین فلسفی – قرآنی این مرتبه وجودی پرداخته است و برای وجود این مرتبه دلایلی فلسفی و قرآنی ذکر نموده است. محور دوم که مسئله اصلی رساله است، توجه به برخی وسائط یا به تعبیری مراتب وجودی است که در قرآن ذکر شده است. این وسائط عبارتند از: عالم ذر، حجب، عرش و کرسی، لوح و قلم، سماوات و أرض، مرتبه وجودی فرشتگان، مرتبه وجودی شیطان و مرتبه وجودی انسان کامل.علامه با روش شناسی خاص خویش که روش کتاب و سنت را لااقل در مراتبی، مغایر با روش فلسفه و حکمت نمی‌داند، به تحلیل این مراتب وجودی پرداخته‌اند و به همین جهت علاوه بر استدلال‌های محض فلسفی از استدلال و استشهاد به کتاب و سنت نیز غفلت نکرده‌ است، به عنوان نمونه ایشان، عالم ذر را بر عالم مثال منفصل، عرش را بر وجود منبسط، سماوات و ارض را بر ماده و مثال،مرتبه وجودی فرشتگان را بر مثال و عقل، مرتبه وجودی شیطان را بر مثالو … تطبیق نموده‌اند و برای هرکدام از دعاوی فوق استدلال‌هایی را ارائه نموده‌اند. نگارنده نیز با روش توصیفی-تحلیلی و استناد به منابع کتابخانه‌ای به تبیین مباحث فوق پرداخته است.

در این رساله دو دیدگاه متفاوت را درباره معرفت دینی مورد بررسی و تحلیل قرار داده ایم.در ابتدا دیدگاه سید حسین نصر که نماینده مکتب سنت گرایی می باشد و سپس دیدگاه عبدالکریم سروش طرفدار نوعی نواندیشی دینی را بیان می کنیم.سنت گرایان، قائل به اصولی همچون اعتقاد به حکمت خالده، گرایش به عرفان و تصوف، کثرت گرایی دینی و وحدت متعالی ادیان می باشند. نصر معرفت را کاملا عرفانی و شهودی تلقی می کند و معتقد است که معرفت تنها در ارتباط با حقیقت ابدی و ازلی حاصل می شود، این حقیقت همان امر قدسی است. در واقع نصر معتقد به معرفت قدسی می باشد و هدف این معرفت را هدایت انسان معرفی می نماید.ایشان میان معرفت سنتی و معرفت مدرن تفاوت قائل است و معتقد است که معرفت سنی، امری مقدس و در کانون قرار دارد ولی معرفت مدرن امری حاشیه ای ونامقدس است. از نظر وی ریشه و ذات معرفت از امر قدسی جدا ناپذیر است، زیرا اساس معرفت به شناخت آن حقیقتی است که جوهر آن امر قدسی می باشد و تمام لایه های وجود در مقایسه با آن چیزی جز اعراض نمی باشد.سروش در باب فهم دین قائل به این می باشد که معرفت ما نسبت به قرآن و سنت باید جنبه ی عصری داشته باشد وی این دیدگاه خود را در نظریه ای با عنوان « قبض و بسط تئوریک شریعت » مطرح می کند. وی معتقد است که دین امری ثابت و مقدس اما معرفت دینی همواره در طول ادوار در حال تغییر و تحول می باشد و امری غیر مقدس است. هر چند که وی در کتاب بسط تجربه نبوی بیان می دارد که دین و شریعت هم ثابت نمی باشد و با گذر زمان وپیدایش نیازهای جدید تغییر می کند. منشا این عقیده، پذیرفتن این نکته است که تمامی معارف بشر در حال تغییر و تحول هستند و تمامی علوم نیز در ارتباط با یکدیگر می باشند، پس هر تغییری از معرفت بشری موجب تغییر و تحول در معرفت دینی می شود. سروش معرفت دینی را تابع معرفت بشری می داند و معرفت دینی امری بشری، عصری و در عین حال تکاملی است در نتیجه انسان دینو شریعت را بر مبنای معارف عصری خود می فهمد.

حق، آزادی، عدالت و تساوی واژگانی است که طی سال های اخیر همواره افکار ما را تحت تأثیر قرار داده است. پرسش این است که آیا دانشی جز فلسفه و کسی جز فیلسوف توانایی تحلیل این مبانی را دارد؟ اکنون زمان آن رسیده که فلسفه و فیلسوف اسلامی نیز با هوشیاری کامل قدم در مسیر پرتلاطم ارزیابی حقوق بشر گذارد و پرسش های بی جواب را پاسخی دهد. کاری که اندیشمند بزرگوار علامه جعفری انجام داد، گامی ارجمند در همین مسیر است. از سوی دیگر جان لاک از زمره ی فیلسوفانی است که میباید بخشی از بنیادهای فلسفی بحث از حقوق بشر را در آراء و افکار او جستجو نمود. لذا به مقایسه آراء این دو فیلسوف پرداخته ایم.

پراگماتیسم جیمز که تلاشی است برای دفاع از رویکرد تجربه‌گرایانه در مقابله با نظام‌های مطلق‌گرای ایده‌آلیستی و ماتریالیستی، ارزش حقیقی دین را از روی آثار و نتایجی که دین در زندگی شخصی افراد به بار می‌آورد، ارزیابی می‌کند. «تجربه دینی» در دیدگاه دینی جیمز از اهمیتی ویژه برخوردار است. این پژوهش رویکرد پراگماتیستی جیمز به دین را مورد بررسی قرار می‌دهد. کل مباحث این تحقیق حول دو محور شکل گرفته است؛ یکی معرفی ابعاد پراگماتیسمِ مورد نظر جیمز و دیگری، معرفی دین از دیدگاه جیمز. فصل اول به عنوان کلیات؛ به تعریف پراگماتیسم، مبانی فکری و نظری ویلیام جیمز، روش‌شناسی او، و معضل روشی تعریف دین اختصاص دارد. فصل دوم، آرای منطقی جیمز را در خصوص رد نظریه مطابقت و قبول نظریه پراگماتیستی صدق و همچنین انتقاداتی را که بر او وارد شده است مورد بررسی قرار می‌دهد. در فصل سوم، طی دو بخش مختصات رویکرد پراگماتیستی جیمز به دین معرفی شده است. بخش اول نظرات جیمز درباره تبیین‌های تاریخی، عقلانی و مادی‌گرایانه، ضمیر نیمه‌هشیار، احساسات و عواطف انسانی، دوبارزادگی، و شخصی بودن دین شرح داده شده است. در بخش دوم، دیدگاه جیمز راجع به امر متعالی آمده است. فصل چهارم، عقاید و کردار دینیِ از نظر جیمز را بررسی می‌نماید. در پایان این فصل سازگاری یا ناسازگاری آرای جیمز با اخلاق باور و همچنین سازگاری درونی آرای جیمز مورد بررسی قرار گرفته است. بخش پایانی به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از بحث‌های ارائه شده اختصاص دارد. در ضمیمه، بحث کوتاهی درباره قابلیت یا عدم قابلیت اطلاق رأی جیمز بر خصوص دین اسلام شده است.