جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده وجود تصورات متفاوت از خدا به عنوان موجودی مقدس نزد مردمان مختلف حاکی از آن است که مفهوم نهایی و تغییر ناپذیری از خدا وجود ندارد، بلکه این واژه در بردارنده معانی گاه غیر قابل جمعی است و به راستی که اگر این مفهوم، چنین انعطاف پذیری را نداشت جان سالم به در نمی برد و تبدیل به یک ایده بزرگ بشری نمی شد . هدف از فصول مقدماتی این تألیف، تاریخ واقعیت به زبان نیامدنی خدا نیست، بلکه تاریخ چگونگی فهم بشر از او است. مفهوم مواجهه و ارتباط با موجودی شخصی و غیر طبیعی که پایه نظام های اعتقادی را تشکیل می دهد بدون تبیین دقیق معنا شناختی مفهوم خدا و توجیه معقولیت گزاره های حاکی از آن ممکن نیست].هدف اصلی نویسنده تحلیل معناشناختی، مبتنی بر اصالت وجود قضایایی است که موضوع آن واجد بیشترین میزان راز آلودگی، یعنی خدا در نگرش صدرالمتألهین شیرازی است.[ از دید ایشان بحث از اساسی ترین مسأله فلسفه، خدا، موضوع شریف ترین علوم است که روح و حقیقت جهان و ریشه و اساس آن است. خدایی که مشخصه اصلی ادیان توحیدی است، در نگرش صدرالمتألهین نه تنها خالق، بلکه غنی و بی نیاز از غیر و موجودی بسیط، مطلق، لایتناهی، بحت، یگانه، موجودی حقیقی و صرف الوجودی که در شدت نامتناهیت بوده برخلاف ماسوایش که دارای وجودی ظلی و تعلقی است که در هستی و همه کمالات وجودیشان به او وابسته اند. خدا به شرط لایی است که شرط وجود سایر ممکنات بوده و ذاتی مستجمع جمیع اوصاف جمالی و جلالی که هیچ کمالی را از آن نتوان سلب نمود. خدا خیر غالبی است که چیزی یارای آفرینش یا نابودی آن را ندارد چه آن که هیچ واقعیتی او را به وجود نیاورده است. کنه این حقیقت قدسی در محدوده ادراک آدمی نگنجد، لیکن با تجلی اش در کسوت اسماء و صفات وجه معقولی برای شناخت مفهومی اش در دسترس بشر قرار می گیرد. واژگان کلیدی: خدا، اصالت وجود، فوق لایتناهی، بسیط الوجود، صرف الوجود، تجلی اسماء و صفاتی، وحدت تشکیکی وجود، وحدت شخصی وجود.

موضوع پایان نام? حاضر، تبیین فلسفی – کلامی استجابت دعاست که در فصل نخست به معناشناسی واژ? دعا پرداخته شده است و سپس با الهام از قرآن، روایات و عقل به ترغیب نفوس بر این امر، همت گماشته شده است. در فصل دوم، شرایط و موانع استجابت دعا و نیز راز تأخیر در اجابت برخی دعاها مورد تأمل قرار گرفته است. شرایط استجابت دعا را می توان به دو بخش صحت و کمال تقسیم نمود که شرایط صحت دعا عبارتند از اخلاص داعی و حقیقی بودن دعا. با توجه به ازلیت علم الهی به تحقق پدیده ها، ارتباط دعا و علم الهی و اینکه آیا دعا سبب تغییر در علم خداوند متعال می شود، از دیگر موضوعاتی است که در فصل سوم به تحقیق آن پرداخته شده و در ضمن آن ، بداء و قضا و قدر، تحت بررسی قرار گرفته است. نتیجه آنکه بداء در مرتبه قدر که همان کتاب محو و اثبات است، قابل تحقق می باشد. تبیین فلسفی استجابت دعا در دیدگاه حکیمان بوعلی سینا، ملاصدرا و علامه طباطبائی و عدم منافات براهین عقلی با مسأل? استجابت دعا و همچنین امکان و یا عدم امکان تأثیرپذیری نفوس عالیه از نفوس زمینیان ، در فصل چهارم مورد کنکاش واقع شده است. در فصل پنجم، پاسخ به برخی پرسشها و شبهات درخصوص دعا که عبارتند از مسئل? " توقیفیت اسماء الهی در دعا " ، " دعا و قانون علیت " ، " دعا و رضای به قضای الهی " ، " ارتباط دعا و اسباب عادی " و نیز " دعا و سستی و تنبلی " مورد بحث قرار گرفته است.

قطب الدین اِشکوری از علمای بنام عصر صفوی (سد? یازدهم هجری) از شاگردان میرداماد اثری در تاریخ فلسفه دارد به نام محبوب القلوب که به زبان عربی نگاشته است. محبوب القلوب در سه جلد حاوی مقدمه در بیان حقیقت فلسفه و خاستگاه آن؛ مقال? اول در شرح حال و آرای حکمای پیش از اسلام؛ مقال? دوم: شرح حال 126 فیلسوف پس از اسلام از حرث بن کلده تا میر غیاث الدین منصور دشتکی؛ مقال? سوم: در سیر? چهارده معصوم و شماری از مشایخ امامیه و خاتمه ای در شرح حال خودنوشت نویسنده است. او در نگارش خود از بسیاری از منابع پیش از خود بهره برده ، اما بیشتر از نُزهه الارواح شَهرزُوری متأثر شده است. اشکوری در شرح حال هر فیلسوف پس از گزارش بیوگرافی، مهمترین آرای وی را آورده و در پایان اندرزهایش را باز می گوید. میر سید احمد اردکانی (از علمای سد? سیزدهم ) این اثر را به فارسی ترجمه کرده است. از این ترجمه نسخه ای به قلم مترجم به شمار? 268 ط در کتابخان? مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. اردکانی یک مترجم صرف نیست، بلکه در مواردی که با نظر اشکوری موافق نبوده به نقادی آن پرداخته است. همچنین ترجم? وی یک ترجم? آزاد است، از این رو گاه برخی از عبارات را ترجمه نکرده یا چکیده ای از آن را به فارسی برگردانده است. پژوهش حاضر، تصحیح قسمتی از ترجم? اردکانی از مقال? دوم محبوب القلوب (از آغاز مقال? دوم یعنی از ابتدای شرح حال حرث بن کلده تا پایان شرح حال ابن سینا یعنی شرح حال 88 فیلسوف) است. البته پس از بازخوانی ترجمه و تصحیح آن، یک بار هم با متن عربی مقایسه شده و تفاوتها در پاورقیها درج شده است؛ و منابع اقوال او و نیز احادیثی که بدانها اشتشهاد کرده تا آنجا که امکان داشته در پاورقیها مشخص شده‌اند.

نسخ خطی گنجینه‌ایی از فرهنگ و تمدن یک ملت است که احیاء آن نقش بسزایی در شناسایی و شکوفایی آن فرهنگ و تمدن دارد. تمدن غنی و پربار ایرانی ـ اسلامی سرآمد یک تمدن عظیم است و در دل خود حکما و عرفای زیادی پرورانده، که هر کدام چون ستاره‌ایی در آسمان علم و معرفت می‌درخشند؛ از این رو احیاء آثار آنها گامی در شناسایی این فرهنگ می‌باشد. اثر حاضر تصحیح رساله <شرح الحکمه العرشیه> حکیم ملا اسماعیل اصفهانی(واحد العین) است که شرحی توضیحی بر کتاب عرشیه ملاصدرا است. هدف اصلی شارح از تألیف رساله، پاسخ به اشکالات احسائی بر عرشیه ملاصدرا است. ظاهراً هر سه نفر، کتاب‌های مذکور را در اواخر عمر خود نوشته‌اند؛ بنابراین کتب در اوج پختگی و شکوفایی فکری خود نوشته شده و آرا و اندیشه های نهایی خود را در آنها آورده‌اند. احسائی از منتقدان آرا و مبانی حکما بویژه ملاصدراست و در کتاب شرح مشاعر و شرح عرشیه که شرحی انتقادی است اشکالات متعددی را بر مبانی ملاصدرا وارد کرده است. احسائی که ادعای فهم آیات و روایات دارد با این سلاح به رویارویی مبانی ملاصدرا، از قبیل اصالت وجود، تشکیک وجود، سنخیت بین علت و معلول، وحدت وجود، قاعده بسیط الحقیقه، حرکت جوهری، علم اجمالی در عین کشف تفصیلی و... رفته و مدعی شده قواعد مذکور منافی آیات و روایات است. در مقابل ملا اسماعیل اصفهانی که پرورش یافته مکتب ملاصدرا و از شاگردان ملا علی نوری و استاد ملا هادی سبزواری است، با تبیین و تحلیل آرا ملاصدرا در پی دفاع از افکار او برآمده، و نشان داده که احسائی فهم غلطی از مطالب ملاصدرا و آیات و روایات داشته است. متأسفانه حکیم اصفهانی موفق به شرح کامل عرشیه نشده، و تنها بر بخش های اولیه عرشیه شرح نوشته است. در تصحیح رساله از سه نسخه استفاده شده است و شیوه تصحیح بینابین می‌باشد.

پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه ملاصدرا، میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی در مورد منزلت عقل در معرفت دینی می پردازد .پس از تبیین معنای عقل از دیدگاه این سه شخصیت ، مشخص می شود که عقل مورد نظر ملاصدرا از دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی حجتی غیر قابل قبول است؛از نظر ملاصدرا، انسان باید با دو قدم نقل و عقل(قوه ای که انسان به وسیله آن حقایق اشیاء رادرک می کند) به سمت خداوند حرکت کند ؛ عقل و نقل با یکدیگر مطابق اند و مقصود هر دو شناخت خداوند و صفات و افعال او است . او بر لزوم همراهی تفکر و کشف تاکید کرده و بیان می کند که انسان حکیم باید به تطهیر قلب و درون خود بپردازد و از شهوت و ریاست و اغراض حیوانی چشم بپوشد و با حضرت حق مناجات بسیارداشته باشد.در این چارچوب وفضای فکری، برای انسان سالک واصل، تقسیم علم به علم دینی و غیر دینی(علم حاصل از تفکر) بی معنا خواهد بود. از نظر میرزا مهدی و شیخ مجتبی قزوینی، عقل نوری می باشد که انسان به وسیله آن خوبی و بدی را تشخیص می دهد و در هنگام غضب و شهوت شدید آن را از دست می دهد .دراین دیدگاه اساس و پایه دین بر معرفت فطری استوار است؛ طریق انبیاء وقرآن در معارف و اصول اولیه مانند شناخت و اثبات خداوند ، تذکر به فطرت و وجدان است و در غیر فطریات و وجدانیات ،منحصر به بیان الهی و متابعت انبیاء است ؛برهان و عقل فلسفی با ضروریات دین مخالف است ؛ برهانهای فلسفی مفهوم محورند در حالی که خداوند متعال موجودی خارجی است و مفهوم نمی تواند آن را ثابت کند. از نظر آن ها ، عقل فلسفی بزرگترین مانع برای شناخت خداوند است و این عقل را باید حجت شیطان دانست؛ زیرا مردم می توانند به علت احتمال خطا و اشتباهی که در آن است ،از آن تبعیت نکنند و در نتیجه خداوند متعال دیگر نمی تواند بندگان خود را به علت عدم تبعیت از این حجت مواخذ کند. درپایان نیز معارف حاصل از روش فلسفی با معارف حاصل از روش تفکیک در مسئله حدوث وقدم عالم و همچنین شناخت و اثبات خداوند ، مقایسه شده است . علاوه بر این در بین مباحث مشخص شده است که اولا دلیلی بر حصر معنای عقل در معنای مورد نظر علمای تفکیک نداریم ،ثانیا به طور قطع می توان گفت که فرار از روش منطق و فلسفه ،محال است؛ رد منطق و فلسفه به جز باخود آنها میسور نیست ، ثالثا این گونه نیست که فلاسفه اسلامی به تبعیت کورکورانه از فلاسفه غربی و یونانی پرداخته باشند، بلکه تفلسف آنان با تکیه بر بدیهیات اولیه و روش فطری تفکر که همان روشی است که قرآن به آن دعوت کرده، صورت می پذیرد . فلاسفه الهی بنابر تعالیم قرآن و اهل بیت علیهم السلام بوسیله حجت باطنی (عقل) به تأمّل در آفاق و انفس پرداخته و از رهگذر این تأمل کوشش نموده اند به درک و فهم عمیقی نسبت به مراتب هستی و تنزلات ربوبی و شناخت مبدأ عالم نائل آیند و همانند پیشوایان خود با منکران و جاهلان و معاندان به بحث و گفتگو پرداخته و با رد شبهات مختلفی که بر پیکره دین وارد می شده است ، همواره در راه حفظ دین به جهاد فکری و علمی می پرداختند .رابعا با این که در وحی هیچ احتمال خطا و اشتباه وجود ندارد ، اما آنچه که در دسترس ما قرار دارد نقل وحی است و همان طور که در عقل احتمال خطا وجود دارد، به طور قطع در نقل نیز احتمال خطا وجود دارد. خامسا این گونه نیست که مسائل اصول اعتقادی مطرح شده در آیات و روایات به صورت یک سلسله مسائل تعبدی بیان شده باشند، بلکه این مسائل به صورت یک سلسله بیانات استدلالی و منطقی مطرح شده اند.

فاقد چکیده

انسان، خلیفه و آئینه تمام نمای خداوند و هستی محسوب می گردد؛ حقیقت انسان، تمام حقایق را در خود جمع کرده است. در میان موجودات، تنها انسان است که در عین این که از اکوان(ماسوی الله) است، می تواند تمام حضرات را در خود جمع کند و جامع جهت حقانی نیز باشد. مرتبه اش از حد امکان برتر و ازمقام خلق بالاتر، بین وجوب و امکان، برزخ و میان حق و خلق واسطه است که به وساطت و مرتبه وی فیض حق که سبب بقاء و حفظ عالَم است به عالَم می رسد. انوار تجلیات حق از آینه دل او است که به عالَم و آدم فیضان می کند. چون این عالَم را رها سازد و به عالَم آخرت منتقل شود، عالم تباه می گردد و معانی و کمالاتش به آخرت انتقال می یابد. انسان کامل روح عالم و عالم جسد اوست. همانطور که روح بوسیله قوای روحانی و جسمانی به تدبیر بدن و تصرف در آن می پردازد، همین طور انسان کامل به وسیله اسمای الهی که خداوند آنها را به وی آموخته و در وی به ودیعت نهاده است، در عالَم تصرف می کند و به تدبیر آن می پردازد. انسان کامل بین صورت حق و صورت عالم جمع نموده وبه صورت آئینه ای درمی آید که حق صورتش را در او مشاهده می کند و خلق نیز صورت حق را در او می بیند. از آنجائی که اعیان جمیع دایره وجود مظهر عین انسان کامل است، از ره گذر شناخت او، نه تنها ساحات وجودی انسان کامل، بلکه پرتوی از اسماء الاهی و مظاهر جمال و جلال آنها در نشئه هستی نیز شناخته خواهد شد. قیصری در مقام شاگردی کاشانی، از انقطاع نسلی میان استاد و شاگردان در قرن هشتم تأثیر پذیرفته است. این انقطاع نسلی بصورت تشویش در متن های عرفانی دو قرن هفتم و هشتم در مقایسه با یکدیگر می انجامد. درمتون بزرگان قرن هشتم همچون کاشانی و قیصری در چینش نظام تجلیات میان ایشان با شاگردان ابن عربی در قرن هفتم اختلاف نظر است، بویژه در بحث از نخستین تجلی از تجلیات ذات که این اختلاف نظرها به اوج خود می رسد. با توجه به اختلاف نظری که در چینش نظام تجلیات میان امام خمینی و قیصری است، این اختلاف نظر، خود را درتفسیرهای متفاوت از واژگان اهل معرفت و مباحثی همچون حقیقت انسانی، جامعیت انسان و نهایت سیر انسان و... نشان می دهد.

حوزه‌ی فلسفی تهران از جمله حوزه‌هایی است که باعث رونق و پرورش حکمت و عرفان بوده ؛ آن هم در زمانی که تکاپو و تلاش علمی معنای خود را از دست داده بود . این حوزه‌ی فلسفی نه ‏تنها در پیگیری و گسترش فلسفه اسلامی از زمان قاجار و دوره پهلوی نقش مهمی ایفا کرد ، بلکه به خاطر مرکزیت‏ تربیت فلاسفه از اهمیت شایانی برخوردار بوده است ، همچنین به‏ عنوان مرکز ارایه عقاید غرب ومهم‏ ترین محل برخورد عقاید سنتی و مدرن مورد توجه قرار گرفت . با مطالعه‌ی این حوزه‌ی فلسفی و بررسی عوامل سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی که در انتقال پایگاه فلسفه از اصفهان به تهران نقش داشتند و بررسی نوآوری های این حوزه‌ی فلسفی می‌توان به اهمیت ونقش موثر این حوزه در زنده نگه داشتن چراغ حکمت و فلسفه در آن دوره بیشتر پی برد . برای رسیدن به این مهم بحث با آوردن کلیاتی راجع به موضوع آغاز شده و با بررسی چگونگی انتقال فلسفه از اصفهان به تهران، نحوه‌ی شکل‌گیری حوزه‌ی فلسفی تهران و معرفی مهمترین فیلسوفان این حوزه‌ی فلسفی خصوصا حکمای اربعه که محدوده‌ی پژوهش ما روی این چهار حکیم است ادامه می‌یابد ؛ و نهایتا با بررسی نظرات و ذکر نو آوری‌های فلسفی این چهار حکیم پایان می‌پذیرد. با مطالعه این حوزه نه ‏تنها ما به فهم بهتر سنت کلی‏ فلسفه اسلامی نایل می‏شویم ، بلکه اهمیت فهم پیشرفت‏ فلسفه در ایران را دراین قرن درمی‏یابیم.

با توجه به اهمیت مسأله نفس در بین فلاسفه و حکما در طول تاریخ اندیشه بشر، این پژوهش درصدد است نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه ملاصدرا و آقا علی زنوزی را در باب نفس و قوا و نسبت بین آن‎ها، مورد بررسی قرار دهد. ملاصدرا براساس مبانی فکری خود که عمده آ‎ن‎ها اصالت و تشکیک وجود و حرکت جوهری است، قوا را مراتب وجودی نفس واحد به شمار آورده و از تشکیک مراتب سخن گفته است. آقا‌علی مدرس زنوزی یکی از چهره‎های شاخص حکمت صدرایی، به جای تشکیک در مراتب، از ترکیب در مراتب سخن رانده است. این پژوهش روشن ساخته است که اختلاف این دو دیدگاه، به نحوه نگاه این دو فیلسوف به یک واقعیت واحد وابسته و از اختلاف مبانی این دو فیلسوف نشأت نمی‎گیرد و این‎که صدرا با توجه بیشتر به بحث اصالت وجود از حرکت جوهری بحث تشکیک آن را مورد توجه قرار داده است، ولی آقا‌علی با تکیه بر مباحث هیولی و صورت، بیشتر به بحث ترکیب پرداخته است. نگارنده در حد توان کوشید تبیین روشنی از دیدگاه این دو حکیم ارائه دهد.

در اسلام، کیفر برخی از گناهان، خلود و جاودانگی در دوزخ قرار داده شده و آیات بسیاری از قرآن کریم بر این خلود و جاودانگی صحه گذاشته است. مفسران و گروه های مختلف فکری مسلمان، درباره دلالت این آیات بر جاودانگی رنج و عذاب با یکدیگر اختلاف کرده اند. برخی، خلود در دوزخ را به معنای خلود در رنج و عذاب دانسته، و برخی همچون ابن عربی، به خلود در دوزخ و انقطاع رنج و عذاب گرویده اند.در این نوشتار، آیات وعید به خلود در دوزخ، در شش گروه دسته بندی شده و تاویلات ابن عربی در ذیل هر گروه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است، و در پاره ای موارد، بنابر اقتضا، از رای و نظر دیگر مفسران برای تکمیل وتایید و یا نفی و تضعیف نظر ابن عربی استفاده شده، و در خاتمه چنین نتیجه گیری شده است که تاویل آیات خلود با توجه به اصول و مبانی مسلم انگاشته شده در مکتب ابن عربی، برای او امری اجتناب ناپذیر بوده است.