جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرای شیرازی با وجود آنکه بیشتر با عنوان فیلسوف برجسته اسلامی‌شناخته می‌شود، ولی به حق می‌توان او را مفسر و شارح برجسته قرآن و روایات دانست. شرح اصول کافی ملاصدرا در کنار تفسیر قرآنی که نگاشته است او را در زمره عالمانی قرار می‌دهد که از جامعیّت علمی‌در علوم معقول و منقول برخوردارند. ملاصدرا در تفسیر آیات قرآن و شرح اصول کافی، درکنار مبانی و قواعد رایج تفسیری، از مبانی و قواعد فلسفی نیز بهره بسیار می‌برد. در پژوهش حاضر مبانی و قواعد فلسفی به کار رفته در شرح روایات «باب عقل و جهل» به شیوه توصیفی - تحلیلی و با رویکرد فلسفی، مورد بازخوانی و واکاوی قرار گرفته است. در پایان، مبانی و قواعد فلسفی به کار رفته در شرح ملاصدرا گردآوری شده و چگونگی استفاده ملاصدرا از قواعد و مبانی فلسفی تبیین گردیده است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که ملاصدرا در شرح روایات عقل و جهل، رویکرد جامعی دارد و در استخراج معانی و مفاهیم به کار رفته در روایات اصول کافی از دو شیوه عقلی و نقلی بهره برده است. ایشان هم از آیات و روایات در شرح روایات اصول کافی استفاده می‌کند و هم با تکیه بر مبانی و قواعد عقلی و فلسفی می‌کوشد، روایات را شرح دهد. بهره‌گیری ملاصدرا از مبانی و قواعد فلسفی در شرح روایات اهل بیت (ع) و ارائه معارف غنی و پرمحتوا، نشان از آن دارد که بدون رویکرد عقلی و فلسفی مبتنی بر براهین عقلی، نمی‌توان به شناختی عمیق و دقیق از آموزه‌های اعتقادی دینی دست یافت.

این پژوهش به بررسی و تحلیل مبانی ملاصدرا در تفسیر آیات اسما و صفات می پردازد. اسما و صفات حق‌تعالی از مسائل مهم در حوزه اندیشه اسلامی است؛ بدین دلیل که بعد از اثبات حضرت حق‌تعالی، ویژگی‌ها و صفات او مورد گفتگو قرار می‌گیرد. حکمای اسلامی نیز هر کدام به قدر توان و وسع خویش به این مسأله پرداخته‌اند. در این میان گروهی اهل تشبیه و گروهی اهل تنزیه شده‌ و گروهی نیز راه میانه (جمع بین تشبیه و تنزیه)را پیش گرفته‌اند. با بررسی و تدقیق در تفسیر ملاصدرا و توجه به مبانی او درمی‌یابیم که اصالت وجود به‌عنوان زیربنا و ستون فقرات نظام فلسفی ملاصدرا نقش اساسی در تفسیر آیات را دارد. فروعات آن نیز چون اشتراک معنوی، فقر وجودی، مساوقت وجود با کمالات، وحدت شخصی وجود، وجود رابط و مستقل در تفسیر آیات کاربرد ویژه دارد. خاستگاه و اهمیت بحث اسما وصفات در فلسفه ملاصدرا هنگام تبیین عالم کثرت و علم حق به ماسوا نمود دارد. در بحث معناشناسی اسما و اوصاف الهی سخن ملاصدرا این است که معنای اسماء و صفات که تشابه ایجاد نموده است را بر معنای ظاهری حمل نماییم، بدون این‌که از این حمل بر معنای ظاهری، تکثر و تجسم در واجب تعالی لازم آید. بعد از بیان نظرات ملاصدرا، نظر ابن‌سینا و قاضی سعید قمی مورد مداقه قرار می‌گیرد و تفاوت‌های آشکار نظرات آن دو با دیدگاه ملاصدرا مشخص می‌شود. ابن‌سینا، صفات را از لوازم ذات و وجوب وجود را مهمترین لازم که دیگر صفات یا لوازم از این جهت به ذات متصف می‌شوند. او نیز مانند ملاصدرا قائل به عینیت ذات با صفات است. ملاصدرا در بسیاری از آثار خود معرفت شهودی را به‌عنوان راه دیگری برای رسیدن به معرفت حق و اسما و صفات او معرفی می‌کند اما ابن‌سینا فقط در سه نمط آخر کتاب اشارات و تنبیهات به مشاهده و مکاشفه عرفانی پرداخته است. از سوی دیگر قاضی سعید قمی را می‌توان از گروه حکمای تنزیهی به شمارآورد که نظرات او به الهیات سلبی معروف شده است. او صفات را خواه عین ذات باشند یا زائد بر ذات، از حضرت حق سلب نموده است. او همه اوصاف را به معنی سلب مقابلات آن‌ها می‌داند. وی در بسیاری از موارد به مبحث صفات ثبوتیه، عینیت ذات با صفات و همچنین اشتراک معنوی انتقاد می‌کند و آن‌ها را رد و نقد می‌کند. علاوه بر این‌که ملاصدرا را نیز برای اتخاذ چنین مواضعی مورد نکوهش قرار می‌دهد.

درمان اگزیستانسیال یکی از روش‌های نوین در عرصه روان‌درمانی است که در راستای شناسایی و حل دغدغه‌های واپسین انسانی شکل گرفته است. اروین یالوم و ویکتور فرانکل دو تن از بلندنامان این عرصه‌اند که با وجود اختلاف نظرهایی که با هم دارند توانسته‌اند با پژوهش‌های شایانی مرزهای این شاخۀ نوپا در روان‌درمانی را گسترش بخشند. یالوم بر این باور است که بر اساس نگرش اگزیستانسیال، می‌باید معنا را در زندگی آفرید؛ اما فرانکل که پایه‌گذار روش معنادرمانی است، با دینی انگاشتن نهاد همۀ انسان‌ها، معتقد است معنای زندگی از جنس یافتن است نه آفریدن؛ با این وصف که این معنا یا «لحظه‌ای و وابسته به شخص» است و یا «کلی» که ابرمعنا دانسته می‌شود. این جُستار با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی تلاش دارد ضمن بررسی دیدگاه‌های این دو روان‌درمان‌گر، نقاط قوت و ضعف هر کدام را مشخص کند. بر این اساس، روشن شد که یالوم اگرچه دین و سنّت را منبع مناسبی برای معناداری زندگی می‌داند، اما به هیچ وجه آن را در مبنای نظریۀ خود دخالت نمی‌دهد. در مقابل، فرانکل با توجه به اهمیت نهاد دین و خدا در زندگی، گرایش معنوی خود را با ارائۀ نظریۀ ابرمعنا و امکان وجود ابردنیا روشن کرده است. پس از این مرحله نویسندگان به این نتیجه دست یافتند که دو دیدگاه خلق معنا و کشف معنا علی‌رغم تفاوت در ظاهر، تهافت ندارند؛ بلکه امکان هم‌افزایی و اتخاذ یک رویکرد مکمّل نسبت به یکدیگر را نیز دارا هستند.

اراده از مهم‌ترین مفاهیم فلسفی و کلامی است که اندیشمندان اسلامی، تعریف‌های فراوان و گاه متضادی برای آن آورده‌اند.در این نوشتار نشان می‌دهیم که ملاصدرا باتوجه‌به مبانی حکمت متعالیه و ضمن تفسیر ویژۀ خود از حقیقت اراده، سه ویژگی هستی‌شناختی را برای این حقیقت مطرح می‌کند.براساس‌این ویژگی‌ها، تفسیرهای رقیب را نقد و راز کژفهمی‌ها را در شناخت حقیقت اراده تبیین می‌کند. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از: آمیختگی وجودی اراده با حالات نفسانی دیگر؛ وجودی بودن اراده و تنزه از ماهیت؛ تشکیکی بودن حقیقت اراده. تمام این اوصاف در تبیین حقیقت اراده مؤثرند و غافل شدن اندیشمندان دیگر از آن‌ها سبب انحراف معرفتی‌شان شده است. همچنین دو عامل اخیر، در شکل‌گیری دیدگاه صدرایی در تبیین حقیقت اراده نیز نقش مؤثری دارند؛ دیدگاهی که حقیقت اراده را از سنخ ابتهاج و محبت می‌داند.

کسب معرفت به ابعاد وجودی پیامبر خاتم از مهم‌ترین و اساسی‌ترین معارف اعتقادی است. یکی از ابعاد این مسأله، وجود پیامبر خاتم پیش از مرتبه طبیعت است. در این پژوهش، نگارنده کوشیده است براساس روایاتی که اشاره مستقیم به نام پیامبر کرده‌‌اند و مستقیم یا غیر مستقیم به مسأله این پژوهش مربوط است، به مدد اصول عامه فلسفی و با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی ـ توصیفی، جایگاه وجودی پیامبر اسلام9 پیش از عالم طبیعت را تبیین نماید. حاصل این بررسی‌ها بیانگر این است که باطن و حقیقت وجودی پیامبر بعینه (عیناً) همان عقل اول است و آن رابطه خاصی که میان وجود جسمانی پیامبر9و عقل اول وجود دارد، نظیر رابطه میان بدن طبیعی و نفس ناطقه سایر انسان‌ها می‌باشد. سپس در مراتب بعد، حقیقت باطنی سایر اهل بیت در طول باطن پیامبر قرار دارد و میان این حقایق باطنی و وجود جسمانی اهل بیت رابطه انحصاری وجود دارد.

روان‌شناسی شناختی یکی از شاخه‌های مهم روان‌شناسی است که در آن به مفاهیم مهم مرتبط به ادراک، زبان، فهم و چگونگی پردازش اطلاعات می‌پردازد. از آنجا که ملاصدرا اندیشمندی است که نظرات بسیاری درباره انسان داشته است، بنابراین می‌توان به استخراج آراء وی در حوزه‌های مختلف روان‌شناسی پرداخت. در این راستا، این نوشتار به مسئله تخیل به عنوان یکی از مفاهیم مهم در روان‌شناسی شناختی پرداخته و نشان داده است که مفاهیم حس مشترک، خیال، واهمه، حافظه، متصرفه، متخیله و متفکره، در دستگاه ادراکی تخیل جای می‌گیرد و سازوکار هر یک را تعیین کرده است.

با توجه به آراء ابتکاری صدرالمتألهین شیرازی در تلقی وجودی از علم و همچنین باور به تکامل ذاتی نفس، هدف اساسی نوشتار حاضر تبیین تأثیرگذاری علم بر تکامل و تعالی وجودی نفس است. از نظر ملاصدرا، علم امری وجودی است و چون وجود مساوق با کمال است، حصول علم برای نفس، کمالی برای آن محسوب می‌شود. براین‌اساس صرف نظر از موضوع علم و مرتبه معلوم، هر علمی به‌جهت حصول وجودش برای نفس، کمالی برای نفس محسوب می‌شود. ولی باید توجه داشت که نوع علم، نوع تکامل را رقم می‌زند و از آن‌جایی‌که علم مراتب دارد، هرچه درجه وجودی معلوم شدید‌تر باشد، نفس متعالی‌تر خواهد شد. شایان ذکر است که تفسیر دقیق صدرایی از چگونگی حصول صور علمی برای نفس، به‌نحو افاضه به اصل هستی نفس و ایجاد تجدد وجودی در آن است نه افزوده شدن و انضمام کمالی بر نفس؛ به‌‌طوری که نفس در اثر این افاضه، ترفّع وجودی یافته و با سیر در مراتب هستی، به ادراک حقایق آنها نائل می‌شود.

سؤال اصلی تحقیق حاضر این است که آیات قرآن چه رابطه و تعاملی را بین ایمان و عمل صالح ترسیم می‌کند؟ این نوشتار سعی دارد با تحلیل آیات ناظر به ایمان و عمل صالح، دیدگاه قرآن در خصوص رابطه و تأثیر متقابل آن‌ها را ارائه نماید. در این تحقیق با بررسی آیات متعدد و اشاره به دو دیدگاه مهم دست یافتیم؛ ایمان از نگاه قرآن، عمل ارادی و تصدیق و گرایش قلبی است که بر اساس عقل عملی به خدا، نبوت، معاد و دیگر اصول اعتقادی تعلق می‌گیرد. این گرایش مغایر با علم، ولی متوقف بر آن است که پس از معرفت لازم نسبت به متعلقات ایمان که مصداق عقل نظری است، تحقق می‌یابد. عمل صالح رفتاری است که علاوه بر صورت زیبا، سیرت نیکو و حسن فاعلی نیز لازم دارد. اساس سیرت نیکو، ایمان و انگیزه الهی است. تنها چنین عملی از نظر قرآن مستحق پاداش الهی است. عمل صالح از نگاه قرآن در حقیقت ایمان دخالت ندارد، ولی ایمان عامل اصلی عمل صالح و شرط قبولی آن می‌باشد. از سوی دیگر عمل صالح نه تنها در مقام اثبات نشانه ایمان است، بلکه در مقام ثبوت باعث افزایش و کمال ایمان است.

عالم طبیعت، ضرورتاً نامتناهی است و نسبت تناهی به آن محال است، زیرا در آن ‌صورت به وجود عدم مطلق و محض، یعنی تناقض می‌رسیم. از طرف دیگر عالم جسمانی، چون ظاهر عوالم مجرّد و حکایت‎گر آن‎هاست، باید همانند آن‎ها نامتناهی باشد و بر اساس بساطت و وحدت تشکیکی وجود، مرتبۀ نازل و مظهرِ حقیقت وجود است، پس عالم طبیعت ضرورتاً نامتناهی است و این امر با مخلوق بودن آن منافاتی ندارد. نظریۀ مخالف این مدعا، تناهی ابعاد جسم و عالم جسمانی است که دلایل آن مخدوش و نوعی مغالطه می‎باشد. فرض قِدم زمانی کلّ عالم، به‎ معنای خاص نیز، با توجّه به حدوث زمانی تک تک موجودات طبیعی، قابل قبول است و می‎توان تا حدّی مشکل وجود موجودات متناهی در جهانی نامتناهی را قابل حل دانست.

مسأله‌ی حرکت و تغییر جهان، از قدیمی‌ترین مسائل فلسفی است که مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته است. مسأله‌ی حرکت و تغییر پدیده‌های مادی در فلسفه‌ی غرب تا یونان باستان قابل پی‌گیری است. هراکلیتوس معتقد بود این جهان سراسر حرکت و تغییر است و این تغییر و تحول دائمی است.در فلسفه‌ی اسلامی نظریه‌ی حرکت جوهری از ابداعات ملاصدرا است و پیش از او این نظریه مورد انکار قرار می‌گرفت. ملاصدرا بر اساس دو نظریه اصالت وجود و مشکک بودن وجود اثبات کرد که طبیعت جوهر هر موجود مادی اوّلاً قابل اشتداد است و ثانیاً متحرّک بالذات است.از آن‌جایی که اصل حرکت شامل تمام موجودات می‌شود از اینرو نظریه‌ی تکاملِ مبتنی بر اصل حرکت و تغییر توسط چارلز داروین با تکیه بر مستندات و شواهد متعددی در زیست‌شناسی مطرح شد. بر طبق این نظریه، انواع یا گونه‌های موجودات در طول زمان یکسان و ثابت نمانده‌اند، بلکه دست‌خوش تغییر و تحوّل شده و متناسب با شرایط، تطوّر یافته‌اند. این نظریه سابقه‌ای کهن دارد، اما از قرن نوزدهم به صورت جدّی‌تری در حوزه‌ی علوم طبیعی مطرح شده است. نقطه‌ی عطف در طرح این نظریه، منشأ انواع چارلز داروین است که اثری بسیار مهم در تاریخ علوم طبیعی محسوب می‌شود. داروین در این کتاب و سپس در منشأ انسان از این نظریه صورت‌بندی علمی و مبتنی بر شواهد تجربی به دست داد که در مجامع علمی با استقبال مواجه شد و سبب گردید گاه اصطلاح «داروینیسم» به عنوان مترادف نظریه‌ی تکامل یا تطوّر انواع به کار رود. نظریه‌ی داروین امروزه در عالم علم با پرسش‌های فراوان مواجه شده، اما نظریه‌های مبتنی بر تکامل یا تطوّر انواع هم‌چنان مطرح است. مابین نظریه‌ی حرکت جوهری و نظریه‌ی تکامل شباهت بسیاری وجود دارد. در هر دو این نظریه‌ها تنها امر ثابت، اصل قانون تغییر است با این تفاوت که در نظریه‌ی تکامل در پی شناخت علل زیستی و طبیعی تغییرات جانداران است اما حرکت جوهری شامل تمامی موجودات مادّی اعم از جاندار و غیر جاندار است و هم‌چنین تنها با استفاده از دلائل فلسفی تغییرات را تبیین می‌کند.اما با وجود شباهت‌هایی که می‌توان بین نظریات ملّاصدرا در باب حرکت جوهری و تغییر تدریجی موجودات مادّی و هم‌چنین اعتقاد به واسطه بین موجودات با نظریه‌ی تکامل یافت؛ نظریه‌ی حرکت جوهری جز این را بیان نمی‌کند که تنها امکان تبدل انواع وجود دارد و به عبارت دیگر تبدل انواع مانع عقلی ندارد و حرکت جوهری نسبت به تبدّل انواع لابشرط است.اما براساس دیدگاه اصالت ماهیّت و امتناع انقلاب ماهیّت، حرکت جوهری محال و انواع ثابت و بدون تغییر هستند. لکن از آن‌جایی که این دیدگاه ابطال شده است بنابراین بر اساس این دیدگاه فلسفی، ثبوت انواع باطل است.هم‌چنین در مورد نظریات فیلسوفان در باب ظهور تدریجی موجودات دلیلی وجود ندارد که این‌ نظریات دالّ بر تکامل باشند اما این ترتیب زمانی در پیدایش موجودات و هم‌چنین موجودات حدّ واسط را می‌توان به پیدایش تدریجی موجودات در یافته‌های زمین‌شناسی مشابه دانست که این یافته‌ها از جمله شواهد نظریه‌ی تکامل است.نظریه‌ی تکامل در حوزه‌ی دینی نیز با رویکردها و مواضع مختلفی رو به رو شد. آن دسته از تجدّدگرایانی که به دین پایبند بودند، کوشیدند نوعی سازگاری بین این نظریه و متون مقدّس ایجاد کنند. از اینرو تفسیرهایی مانند خلقت انسان از متون مقدّس به عمل آمد که نظریه تکامل تدریجی را نتیجه می‌داد.از سوی دیگر، عدّه‌ی قابل توجّهی از دانشمندان علوم دینی و مفسّران قرآن از جمله طباطبایی و مکارم شیرازی با این نظریه مخالفت کردند و این نظریه را به استناد این‌که با ظاهر آیات قرآن ناسازگار است باطل شمردند. البته دیدگاه‌های عالمان دینی در این باب یکسان نیست. حتّی بعضی از آن‌ها مانند محمود طالقانی و علی مشکینی این نظریه را پذیرفتند و تعارضی بین آن و قرآن کریم ندیده‌اند و بعضاً معرفت‌شناسی دینی مبتنی بر آن را عمیق‌تر یافته‌اند. البته برای رفع تعارض بین علم و دین هر کدام از مخالفان و یا موافقان راه‌حل‌هایی را مطرح کردند که به آن‌ها پرداخته شد. به نظر نگارنده با توجه به بررسی تفاسیری که از برخی آیات در مورد خلقت انسان مطرح شد، دیدگاه طباطبایی مخصوصاً با توجه به آیه‌ی 59 سوره‌ی آل عمران صحیح‌‌تر به نظر می‌رسد، البته این به منزله‌ی ردّ کامل نظریه‌ی تکامل نمی‌باشد بلکه فقط این نظریه در خصوص تکامل نوع انسان فعلی در تعارض با قرآن انگاشته می‌شود و حتّی اگر در زیست‌شناسی این نظریه به اثبات برسد می‌توان خلقت انسان را معجزه دانست.