جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصالت وجود از محوری‌ترین اصول هستی‌شناخت در حکمت متعالیه و عرفان نظری است. مخالفان و معارضان در رویارویی با وحدت وجود طرق گوناگونی را پیموده‌اند. معارضه با اصول زیربنایی به نظر آنان کارسازترین گزیر بوده و اصالت وجود از این رهگذر تأمین کنندۀ اغراض آنان است. حکیم سبزواری چهار دلیل بر اصالت وجود بر محور وحدت‌گرایی در هستی‌شناسی اقامه کرده، که از سوی آن مخالفان، با اتهام دور و مصادره به مطلوب مخدوش انگاشته شده‌است. برخی از دانش‌پژوهان نیز به حمایت از این شبهه برخاسته و اتهامات معارضان را تام پنداشته‌اند. منشأ بروز این شبهه به شمار آوردن این ادله، در تراز ادله مستقیم بوده‌است. شارحان و مدرسان حکمت متعالیه این ادله را با توجه به اعمال روش خلف در آنها، تام دانسته‌اند. تأمل و دقت کافی در صورت منطقی و محتوای استدلال‌ها، نشان می‌دهد این ادله مستحکم و متین است و مفاد آنها وافی به مقصود بوده و شبهۀ دور و مصادره به مطلوب هرگز روایی ندارد.

آموزه‌ صِرف‌الوجود از ابتکارات فلسفه اسلامی است، که در تاریخ فلسفه به ویژه حکمت متعالیه جایگاه پرنمودی دارد. حکمای متعالی با کاربست آن در مراحل مقدماتی توحید وجوب را به وحدت حقیقیه حقه و در مراحل نهایی توحید شخصی وجود را اثبات و تبیین کرده‌اند. در نقطه مقابل، برخی پژوهندگان آموزه صرف‌الوجود را با توحید شخصی متنافی پنداشته و تلاش کرده‌اند با برداشت‌های سطحی و شتاب‌زده از عبارات، این تنافی را در نظریه حکیم صمدانی آقاعلی مدرس طهرانی به نمایش بگذارند. به نظر آنان قائلان به وحدت وجود، حق را لابشرط مقسمی دانسته‌اند، اما حکما و از جمله آقاعلی مدرس، چون حق متعال را صرف‌الوجود می‌دانند که همان وجود بشرط‌لا و یکی از اقسام لابشرط مقسمی است، هرگز نمی‌توانند قائل به وحدت وجود باشند. سنجه این ادعا با صریح عبارات آقاعلی مدرس ناروایی آن را بر موضع آن حکیم و همسازی مقامات و اعتبارات وجود را با نظریه وحدت وجود آشکار خواهد ساخت.

معاد جسمانی، از مطالب بحث برانگیز و حسّاسیت‌زا در طول تاریخ تفکّر فلسفی و کلامی در حوزۀ اندیشۀ اسلامی بوده است. ریشۀ نزاع و کشمکش‌ها به آن‌جا بر میگردد که متون دینی دربارۀ کیفیت، معاد دارای ظواهر متشابه است و ارجاع آنها به محکمات، به رسوخ در علم نیازمند است. بدون شک، رسوخ نسبی در علم، نیازمند آراسته بودن به مبادی عقلی مبتنی بر نظام و دستگاه متقن معرفت‌شناختی است، تا مانع آن شود که در تبیین کیفیت معاد جسمانی از جادۀ صواب به دامن مادّه‌گرایی و دنیاگروی، مسیر تغییر نکند. بدون این سرمایه، تعبّد به ظاهر مجمل نقلیات و چشم فروبستن از تحلیل و تبیین دربارۀ کیفیت معاد، سالمترین راه می‌باشد. بسیاری از کسانی که دربارۀ متون معاد، ظاهر نقل را گستاخانه حمل بر معاد جسمانی به معنای عنصر دنیوی کرده‌‌اند، در امر مبدأ چنین جسارتی را به خرج نداده و متون را بر غیر معنای لفظی آن حمل کرده‌اند. ابن‌سینا، آگاهانه درصدد است متون دینی را در نظریۀ معاد خود مدّ نظر داشته باشد. تفصیل نظریۀ خویش را در رسالۀ «اضحویه»، بدون پرده و با تحلیل وافی به نگارش سپرده است. در دو اثر دیگر خود، یعنی «النجات» و «الشفاء» عبارتی را عیناً تکرار کرده که دستاویز قائلان به معاد عنصری گشته و آن را هم مؤیّد خویش دانسته‌اند! هم روش معادپژوهی عقلی را به کلّی مسدود دانسته و به نقل و تعبّد محوّل کرده‌اند. برخی از تفکیکیان، مضاف بر این، بر همین شاخه با شعف به فلسفه‌‌‌‌ستیزی نیز پرداخته‌اند. دستیابی به نظر دقیق ابن‌سینا، ما را به آستانۀ فهم روشمند متون دینی، نزدیک و شبهۀ فلسفه‌ستیزان و استفاده‌های نابهنجار را خواهد زدود.

فلسفه اسلامی با مبانی هستی‌شناخت، اساسی‌ترین پایه‌های الهیات عقلانی را پایه‌ریزی کرده است. تشکیک و تردید در این اصول، لطمه جبران‌ناپذیری بر الهیات به معنای اخص وارد می‌سازد و آن را وارد مسیر دیگر با نتایج دگرگون می‌سازد. در بین همه اصول محوری هستی‌شناخت، اصالت وجود نقش برجسته، نمایان و بی‌بدیل دارد. حکمت متعالیه با شناخت نقش مؤثر این اصل، به تثبیت آن پرداخته است. مخالفان با آن، بر اثر برخی نتایج ناسازگار با پیش‌فرض‌هایشان، همانند وحدت وجود، به خدشه و القاء شبهه در ادله آن روی آورده‌اند. عمده‌ترین شبهه، اتهام دور و مصادره به مطلوب از سوی طیفی به ظاهر نامتجانس اعم از فلسفه‌ستیزان و برخی تفکیک‌گرایان با روش جدل‌گرایانه است. در این فرصت به چهار دلیل، عطف توجه خواهد شد که در مظان این شبهه قرار گرفته است. این ادله عبارت‌اند از: برهان خیریت وجود، برهان مبتنی بر تفاوت آثار وجود خارجی با وجود ذهنی، برهان مبتنی بر امتناع تشکیک در ماهیت، و برهان حرکت اشتدادی. با طرح مفاد و مطلوب این ادله، محتوای شبهه نیز نسبت به آن‌ها محک زده خواهد شد. واکاوی نشان از این دارد که شبهه‌زایی ناشی از عدم توجه کافی به مبادی این ادله است.

تفکیک گرایان قائل به جسمانی بودن نفس هستند آنها برای نفس ابعاد و مکان وزمان قائلند و تمام نفوس حتی نفس پیامبر را کدر می دانند این مکتب در تلاش است بین آموزه های بشری و وحیانی تفاوت قائل شود در واقع آنها به جدایی فلسفه و دین وعقل قائل هستنداعتقاد چندانی به فلسفه ندارند بیشتر دینی مسلک اند که در این باب با اشاعره که شرعی و ایمان گرای تقریبا صرف هستند شباهت دارند.اشاعره از داده های وحی(نقل)به دفاع برخواستند و روشی عقلی-نقلی برای اثبات نفس برگزیدند روش نقلی آنها در باب اثبات نفس این است که وحی یگانه ابزار شناخت و اثبات نفس می باشد و روش عقلی آنها با استدلال های منطقی مطابق با شریعت بکارگرفته شده است تفکیکیان همانند اشاعره معرفت الهی را بالاتر از عقل و استدلال می دانند هم اشاعره و هم تفکیک گرایان تمام مطالب و نطریاتشان را از روایات ماثوره از ائمه اطهار (ع)گرفته اند البته با این تفاوت که اشاعره مطابق با عقل و استدلال اما تفکیک گرایان تنها با کشف وشهود . اشاعره بیشتر اهل تسنن هستنداما تفکیکیان تشیع و جایگاه آنها در مشهد مقدس می باشد . .عده ای از اشاعره همانند تفکیک گرایان نفس را جسم لطیف می دانند و معتقدند که عادت خداوند بر این قرار گرفته وقتی روح به بدن تعلق گیرد بدن زنده می شود و چون روح از بدن جدا شود مرگ فرا می رسد اما غزالی حقیقت انسان را نفس مجرد می داند که این نفس نه جسم است نه منطبع در جسم بلکه مجرد است دلیل ایشان بر تجرد نفس این است که نفس معقولات مجرد را ادراک می کند و معتقداست امر مجرد، از مقدارو شکل ووضع منزه است.

«وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت» از آموزه‌های پرتأثیر در بیان مقاصد حکمت متعالیه به ویژه توحید وجود است. حکمای متعالی، به سان عرفای محقق، بر این مهم تأکید کرده‌اند. در ادبیات فلسفی و عرفانی، تبیین جهان‌بینی یگانه‌انگار از تفنن تعبیر برخوردار است، تا ابعاد مسئله به وضوح گراید. وحدت شخصی وجود به همان اندازه که برای پافشاری بر وحدت بر توجیه و تبیین و استدلال اصرار دارد، برای تبیین کثرات نیز توجیه مستدل ارائه می‌دهد. هر یک از این توجیه‌ها با عناوین اختصاری یا قواعد راهبردی و زیربنایی در حکمت الهی نورافشان است. آموزۀ حقیقت و رقیقت، ظاهر و مظهر، و «بسیط الحقیقة کل الاشیاء ولیس بشیء منها» در این راستا با تبیین متناسب در حکمت متعالیه فروغ‌گستر است. بر این ثروت، آموزۀ «وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت» را باید افزود که در حکمت متعالیه با ادبیات ویژه جایگاه خود را نشان می‌دهد و مخاطب را تا وحدت شخصی وجود راهنمایی و همراهی می‌کند. برخی تازه‌واردان این آموزه را در دیدگاه آقاعلی مدرس، با برش و سایش عبارات و به قیمت تحریف و اتهام، مقصور به بیان تشکیک در مراتب و منافی و معارض با توحید شخصی وجود پنداشته‌اند. بررسی ادعاهای مطرح‌شدۀ برخی مقالات دربارۀ این آموزه و تبیین آن در بیانات صریح آقاعلی مدرس و حکمت متعالیه راه را به درک استوار الهیات متعالی هموار خواهد کرد.

نظریه تفکیک یا نظریه معارفی خراسان، اندیشه‌ای است که برای نخستین بار توسط میرزا مهدی اصفهانی در مشهد تأسیس گردید. این نظریه بر خالص‌سازی معارف دینی و جدایی آن از اندیشه‌های فلسفی و عرفانی پایه‌گذاری شده است. از جمله مفسران سرشناس تفکیک‌گرایان شیخ مجتبی قزوینی است. وی در تفسیر بیان‌الفرقان خویش به رد نظریات فلاسفه، عرفا و مادی‌گرایان پرداخته است؛ حال آنکه مبانی و نظریاتش حاکی از ماده‌انگاری ایشان است. پژوهش حاضر به بررسی معاد از دیدگاه شیخ مجتبی قزوینی در کتاب مذکور پرداخته و سپس با استناد به نظریات فلاسفه، متکلمان و مفسران برجسته‌ای چون علامه طباطبایی، ملاصدرا و...، نظریات ایشان را مورد نقد و ارزیابی قرار داده است. نتایح حاصل از نقد و بررسی نظریات تفکیک‌گرایانی چون شیخ مجتبی قزوینی حاکی از آن است که، نفس، روح، معاد روحانی و عالم آخرت جسمانی است، و منظور از جسم در معاد جسمانی، جسم عنصری است؛ همچنین به همسانی احکام عالم آخرت با عالم جسمانی دنیا قائل هستند. لذا، از آن‌جا که تفکر تفکیک‌گرایان رو به افزایش است، پژوهش حاضر گام مؤثری در جهت نقد و نفی این گرایش انحرافی است.

بیان کیفیت معاد جسمانی از مطالب مهم کلامی و فلسفی است. حکمت متعالیه با اصول و مبانی هستی شناسی و معرفت نفس، به حل مسئله پرداخته است. حکمای متعالی نیز به این مسئله مهم واکنش نشان داده و با فلسفه ورزی‌های ژرف کیفیت معاد را واکاوی کرده‌اند. دیدگاه حکیم لاهیجی در این میان از نکاتی قابل تأمل برخوردار است که می طلبد مستقل بررسی و فراز و نشیب حکیم در نظریه پردازی مورد نقد و بررسی قرار گیرد. حکیم لاهیجی به معاد جسمانی رویکردهای متفاوتی نشان داده است. گاهی با مبانی فلسفی حکمت متعالیه در صدد تبیین بر آمده و گاهی با گرایش به نظریات متکلمان به تبیین پرداخته است و در این راستا با انکار عالم مثال متمایل به حشر بدن دنیوی با عناصر دنیوی شده است. استاد سیدجلال الدین آشتیانی تنها محققی است که به نظریه معاد جسمانی او واکنش نشان داده و به نقد و بررسی نظریه لاهیجی در شرح رساله زادالمسافر ملاصدرا و سایر آثار خویش پرداخته است. وی گرایش حکیم لاهیجی به معاد بدن عنصری را ناشی از فشار فضای ضد فلسفی دانسته است که با واکاوی معلوم خواهد گشت این نظر استاد مقرون به صواب است و حکیم لاهیجی با تصلب بر مبانی حکمت متعالیه در سایر موارد و هم چنین در مسئله معاد رأی حقیقی خویش را موافق با صدرالمتألهین جهت ژرف اندیشان در پرنیان تقیه نهاده است.

مسئله عقل وایمان ازمهم ترین مسئله حوزه فلسفه دین است.عمده ترین سوال حوزه این پژوهش این است :هنگام مواجهه با گزاره های باید جانب عقل را گرفت یا ایمان؟آیا اعتقاد دینی عقلانی است یانه؟ودرصورت دوم غیر عقلانی است یا ضدعقلانی؟نسبت به سوال طرح شده دو دیدگاه کلی عقل گرایی وایمان گرایی مطرح است متناسب با دیدگاه ایمان گرایی عقل وایمان با هم ناسازگارودرتضادهستند.وحامیان نظریه عقل گرایی براین عقیده هستندکه عقل وایمان با هم سازگارهستند وبا یکدیگرمنافاتی ندارند.ازنگاه اسلام ایمان دینی مبتنی برعقل است ودرحوزه فلسفه دین هنگامی که بحث ازایمان وعقل مطرح می شودمنظوراز آن بحث نسبت دین وعقل است.استاد جوادی آملی به عنوان یکی ازفلاسفه ومتفکرین معاصرنوصدرایی موثر در دنیای جدید اسلام نقشی برجسته درتبیین مسایل کلامی داشته است وی در کتاب معرفت عقل درهندسه معرفت دینی به دفاع از نظریه ای پرداخته که عقل دربرابرنقل گرفته نه درمقابل دین است. همچنین آلوین پلانتینگافیلسوف ومتکلم مسیحی آمریکایی ازهمان اوایل در صدد بود که درفلسفه دین نظریه ای جامع ومعقولی ارائه دهدواین اقدام را با طرح نظریه معرفت شناسی اصلاح شده آغازنمودمهمترین نکته این مکتب این است که معرفت بشرازخداوندرا بی واسطه وبدون نیاز به دلیل می داند.حال دراین پژوهش بابررسی دقیق شواهدواستنادهای دوفیلسوف بایددیدکه این دومتفکراولا دیدگاه عقل گرایی دارندیا ایمان گرایی؟هدف اصلی این پژوهش اولا ارائه نظریات دو فیلسوف وبررسی اندیشه های جوادی آملی وپلانتینگا درباب عقل وایمان است ودر وهله بعدتطبیق نظریات این دو وذکرنکات اشتراک وافتراق این دومتکلم است.

ترسیم کیفیت معاد جسمانی، از معضلات باورهای دینی است که از دیرباز مورد بررسی دین‌باوران بوده و اندیشمندان این حوزه را به دو قطب‌ متقابل کشانده است. برخی معاد جسمانی را به کلی انکار کرده و در مقابل برخی به انحصار معاد در معاد بدنی روی آورده‌اند. اصول حاکم بر معرفت نفس در هر دیدگاه، زاویه افتراق را با دیدگاه دیگر استوار ساخته و سبب تنوع آرا گشته ‌است. در نظام حکمت صدرایی، اصولی پی‌ریزی شده تا با هماهنگی متون دینی، بیان کیفیت توجیه‌پذیر شود. حکیم مؤسس، آقاعلی مدرس با احساس درانداختن طرحی نو، با رویکرد «بدن پویا به‏‌سوی نفس»، به نظریه خاصی درباره معاد بدن پرداخت. طرح وی مورد استقبال صاحب‌نظران قرار نگرفت، ولی از سوی برخی پذیرفته و تأیید شد. از آن جمله علامه محمدحسین غروی اصفهانی است که به‏ تبع استاد و با توجه به درون‌مایه‌های حکمت متعالیه، در وجیزه‌ای به احیای نظر استاد خود پرداخت. این وجیزه از آن نظر اهمیت دارد که می‏‌کوشد با مرتب‌سازی نوین از اصول حکمت صدرایی، نظریه آقاعلی حکیم را با ابهام کمتر و تلخیص بیشتر توجیه‌پذیر کند. نظر وی در بخش مبانی با زمینه صدرایی و در بخش رهیافت‌ها با پیشینه رهیافت‌های استادش آقاعلی مدرس نمود دارد. آمیزه‌ای از مبانی متعالی و پایبندی به مواضع کلامی، رهاوردی نو برای پردازش کیفیت معاد جسمانی در منظر علامه اصفهانی است.