جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از ارکان کشف دیدگاه ملاصدرا در مسئلة فلسفة زندگی، شناخت معنای حیات و ابعاد و مؤلفه­های آن است. در فرایند کشف این نظریه، نقد دیدگاه رقیب و بدیل نیز صورت خواهد گرفت. مسئلة اصلی این تحقیق کشف مواضع هستی­شناختی صدرا در تحلیل معناداری زندگی و به تبع آن نقد و نفی پوچی و بی­معنایی زندگی است. درواقع در این جستار در پی پاسخ به این پرسش اساسی هستیم که در نظام فکری ملاصدرا و مبتنی بر رهیافت هستی­شناسی او، پوچی و بی­معنایی زندگی چگونه نفی می­شود؟ رهاورد به دست آمده بیانگر آن است که با بازخوانی دیدگاه ملاصدرا به این نتیجه می‌رسیم که وی در زمرة اندیشمندانی است که از نظریه فراطبیعت‌گرایانه در حوزه معنای زندگی دفاع می‌کند. از دیگر نتایج و دست­آوردهای این پژوهش آن است که از منظر هستی‌شناختی، باور به مبدأ و معاد و ارائه استدلال‌های موجه و معقول در این دو حوزه خواه‌ناخواه حیات آدمی را معنادار جلوه داده و به معناداری زندگی او منجر خواهد شد. بنیادی‌ترین مبنا در میان مبانی هستی‌شناسی، مسئله وجود خدا و توحید و از پس آن معاد است. پژوهش پیش­رو به شیوه توصیفی- تحلیلی دیدگاه صدرا را دربارة معناداری حیات در پرتو باور به مبدأ و معاد بیان و در ادامه به تبیین و در پاره‌ای موارد بازخوانی و حتی بازسازی دیدگاه او در نفی پوچی و بی‌معنایی از زندگی خواهد پرداخت.

جریان فکری نو معتزله با سابقه‌ای نزدیک به دو قرن یکی از گرایشها و جریانهای مهم کلامی در جهان اسلام می‌باشد که در مواجهه با این پرسش که «علل پیشرفت غرب و عقب‌ماندگی مسلمانان چیست؟» بوجود آمد. این جریان نوپا که خواهان تجدید بنای معرفتی اسلام بر پایه عقل‌گرایی است برای زنده نگه‌داشتن میراث اسلامی می‌کوشد تا از اسلام تفسیری نو ارایه دهد که مطابق با مقتضیات زمانه باشد. به عنوان نمونه می‌توان به نظریه ذاتی و عرضی یا همان گوهر وصدف در دین اشاره کردکه از سوی نومعتزلیان مطرح شده است.. این نظریه به رویکردی اطلاق می‌شود که دین را به دو بخش اصلی و فرعی تقسیم، برخی حقایق دینی را عناصر فرا تاریخی و جهانی دانسته که دستخوش تغییر و تحولات قرار نگرفته و همواره اموری ثابت اند. این عناصر حیاتی ومقومات اصلی دین، ذاتی و به تعبیری گوهر دین نامیده می‌شوند.در مقابل بخش دیگری از دین به فراخور امور تاریخی وفرهنگی و شرایط زمانی ومکانی خاصی در دین تعبیه شده لذا موقتی وغیر ثابت اند و تنها وظیفه انتقال ذاتیات را از دوره ای به دوره دیگر داشته وخود در حین انتقال ذاتیات،باید تغییر یافته وهمرنگ فرهنگ جدید شود.این بخش از دین به عرضی و به تعبیر دیگر صدف دین نامیده می‌شوند.نظریه ذاتی وعرضی یا به تعبیر دیگر گوهر و صدف دین اول بار توسط یک متکلم مسیحی بنام هگل به منظور دفاع از مسیحیت و حل تعارض علم و دین مطرح شد و بعد از او توسط شلایر ماخر ادامه یافت و سپس بوسیله ویلیام جیمز و استیس رواج و توسعه یافت تا اینکه غبار این تفکر بر دامن اندیشه متفکران مسلمان عرب همچون نصر حامد ابوزید، محمد آرکون حسن حنفی و… نشست و بدین طریق به جهان اسلام راه یافت و درنهایت چندی از متفکران معاصر ایران نیز به این نظریه تن داده و با بومی‌سازی این مسأله تقسیم آموزه‌های دین به ذاتی و عرضی را به اسلام نسبت داده و بر همان خط فکری برگرفته از غرب مشی طریق کردند که می‌توان به افرادی همچون دکتر عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری، مصطفی ملکیان اشاره کرد. نگارنده با توجه به اهمیت این مسأله و نفوذ آن در جوامع اسلامی و چالش‌های بوجود آمده تحت‌تأثیر این تفکر، در این رساله تلاش دارد به جریان شناسی این تفکر و عوامل شکل گیری آن و معرفی چهره‌های شاخص این جریان در ایران و تبیین نظرات و دیدگاه‌های آنان و درنهایت به نقد و بررسی آنها بپردازد.

معنویت نمی‌تواند محملی برای شریعت گریزی باشد. لازمه دین‌داری شریعت محوری است. از سوی دیگر دین در درون خود, معنویت را نیز به دنبال دارد. بنابراین لازمه معنویت دینی گام نهادن در وادی شریعت است. اگر چه معنویت امری تشکیکی است؛ اما معنویت بدون پذیرش شریعت الهی بی‌معناست. امروزه برخی به عدم این تلازم نظر داده و از معنویت منهای دین و معنویت‌های شریعت گریز سخن می‌گویند. اگر چه برخی از مؤلفه‌ها و لوازم معنویت در بعد سطحی، بدون شریعت هم امکان پذیر است؛ اما بی‌شریعت هرگز نمی‌توان در سطوح میانی و بالایی معنویت گام نهاد. ملاصدرا از جمله حکمایی است که طریق معنوی را منهای شریعت نپذیرفته و با تحلیل فلسفی به اثبات معنویت شریعت‌گرا می‌پردازد؛ مسالک معنوی که ادعای مفر از شریعت گریزی دارند را تخطئه می‌کند و آن را غیر معقول می‌خواند. عبادت و التزام به تکالیف شرعی را شرط ورود به سعادت و کمال آدمی معرفی کرده و از ضرورت عبادات و مناسک شرعی در آثار خود سخن می‌گوید. در این تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی دیدگاه صدرا را درباره نقش شریعت در معنویت دینی بیان داشته و به نقد کج روان در حوزه معنویت‌های جدید که ادعای معنویت منهای شریعت دارند، خواهیم پرداخت.

مسئله علم دینی در دهه‌های اخیر در میان محققان و پژوهشگران داخلی موافقان و مخالفانی داشته است. در میان موافقان نیز نظر یکسانی وجود ندارد. در این بین می‌توان به دو رهیافت علم دینی در متن فرهنگ، سنت و تمدن اسلامی و علم دینی شمول‌گرای عقل و نقل‌محور اشاره کرد. اگرچه بین این دو دیدگاه اشتراکاتی وجود دارد؛ اما مبانی و مؤلفه‌ها و نتایج هریک متفاوت از دیگری است. دیدگاه اول علم دینی را بازگشت به سنت و تمدن اسلامی در اعصار گذشته می‌داند و احیاء آن تمدن را در واقع احیاء علم دینی می‌داند. این دیدگاه علوم جدید غربی را یکسره در تعارض با جهان‌بینی اسلامی دانسته و بر این باور است که کارآیی خاصی در تمدن نوین اسلامی نخواهند داشت. دیدگاه دوم بر این باور تأکید دارد که علم دینی از عناصر کلیدی تمدن نوین اسلامی خواهد بود. علوم جدید غربی نیز در این تمدن کارآیی خواهند داشت. نظرگاه اخیر با تعمیم حجیت عقل از عقل تجریدی به نیمه تجریدی، بر داده‌های تجربی هم مهر تأیید زده و برای آن اعتبار قائل می‌شود. یافته اصلی تحقیق آن است که بنابر رویکرد اول، علم دینی ظرفیت محدودی در تمدن نوین اسلامی خواهد داشت؛ چراکه علوم جدید غربی در تعارض با دین اسلام است. اما در رویکرد دوم در عین توجه به میراث گذشتگان، علوم موجود در غرب نیز در شکل‌دهی به تمدن اسلامی نقش خواهند داشت. در این تحقیق با رویکرد توصیفی، تحلیلی و تطبیقی به رهیافت هریک به علم دینی تمدن‌ساز اشاره خواهیم کرد.

شناخت خود یا نفس آدمی که از آن به خودشناسی یاد می ­شود، از مهم­ترین مباحثی است که از گذشته ­های دور مورد تأکید فلاسفه و عرفا بوده است. حکما و عارفان مسلمان با الهام­گیری از آیات و روایات، به ­خصوص حدیث «من عرف نفسه عرف ربه» به طرح مهم­ترین راه خداشناسی، یعنی راه انفسی که همان خودشناسی می ­باشد، پرداخته ­اند. صدرالمتألهین و ابن ­عربی دو تن از بزرگ­ترین فلاسفه و عرفای اسلامی در آثار مختلف خود به شیوه­ های گوناگون به خودشناسی و امکان­پذیری یا عدم امکان شناخت خود اشاره کرده ­اند. ملاصدرا به ­صراحت از امکان­پذیری خودشناسی سخن می­گوید. ابن­ عربی نیز با دو تحلیل از شناخت نفس یاد می ­کند؛ گاهی از امتناع شناخت خود سخن می­ گوید و در برخی موارد از امکان­پذیری آن. در این تحقیق به تحلیل دو نگره صدرایی و ابن­ عربی دراین­ باره می­ پردازیم و با بررسی دقیق روشن می­ سازیم این دو نگره هیچ تفاوتی با هم ندارند.

روش‌شناسی فهم نصوص برای استخراج مفاهیم مختلف از دین بسیار اهمیت دارد. روش‌ها و رهیافت‌ها و رویکردهای مواجهه با متون دینی متعدد است. چگونه می‌توان به فهم نصوص دینی دست یافت؟ از چه راهی می‌توان مراد مولف متن را به‌دست آورد؟ این کار چه مقدماتی دارد و باید چه مراحلی را طی نمود؟ تحقیق پیش‌رو به دنبال آن است تا الگوی پژوهشی غزالی را در به‌کارگفتن ابزارها و رهیافت‌ها در فهم نصوص دینی نشان دهد. او درباره فهم معانی آیات و روایات در آثار خود مطالبی بیان می‌کند که با بررسی و تحلیل آنها می‌توان به روش‌شناسی فهم متن، از دیدگاه وی پی برد. از نظر او به‌مانند بیشتر متفکران اسلامی می‌توان با به‌کارگیری روش‌های خاصی، به فهم صحیح از نصوص دینی راه یافت. مراد از روش‌شناسی غزالی در فهم نصوص دینی بررسی رویکردها و روی‌آوردهای وی در فهم متون دینی است. ضمن اینکه باید دید آیا وی در این روش، توانسته است یک الگوی پژوهشی ارائه دهد تا دیگران نیز بتوانند براساس آن در این مسیر گام بردارند و به فهم روشمند از نصوص دینی به‌مانند خود او نائل آیند؟

محبت که به معنای میل و علاقه به آن چه موافق طبع انسان است می باشد، یکی از ویژگی های مهم و قابل توجه نفس انسانی است. این ظرفیت باید همانند بینش انسان، در مسیر صحیح خود قرار گیرد تا او را به سمت کمالش هدایت کند.اصل ضرورت محبت چهارده معصوم(ع) از لحاظ ادله نقلی و روایات مسلم است. در روایات، ایشان به عنوان طریق معرفت خدا معرفی شده‌اند؛ توجه و تامل در ضرورت محبت ایشان در کنار عنایت به طریقیت آن‌ها در وصول به معرفت خدا، این سوال را در ذهن شکل می دهد که این محبت چه نقشی در حصول معرفت خدا دارد؟ اهمیت و ارزش معرفت الهی ضرورت پژوهش پیرامون این مساله را دو چندان می کند.

از اساسی ترین و پیچیده ترین مباحث فلسفه کانت ، در بخش نظری که در کتاب نقد عقل محض مطرح شده است، بحث استنتاج استعلایی است. این بخش به بحث از جواز بکارگیری از مقولات می پردازد.آیا ما مجاز به بکارگیری مقولات هستیم؟ پاسخ مثبت کانت به این سوال ، در فصل استنتاج استعلایی در دو تحریر بیان می شود. مقولات ،اصل اساسی برای تجربه کردن است، و تجربه حسی از انطباعات متعدد تشکیل شده است. استنتاج استعلایی شالوده بحث دیالکتیک استعلایی است. چرا که مغالطات عقل محض به کاربرد ناروای مقولات بر می گردد.تحریر اول به استنتاج ذهنی و عینی می پردازد. در تحریر دوم صرفا به استنتاج عینی می پردازد.آیا کانت تبیینی روانشناختانه از استنتاج بیان می دارد ؟ اگر چه بعضی از ناقدان ، سعی بر این دارند که تبیین کانت را به نحو روانشناختی تلقی کنند . اما خود کانت به صراحت در نقد عقل محض پاسخ منفی به این امر می دهد و دلیل حذف استنتاج ذهنی از تحریر دوم را نه به جهت روانشناختی بودن آن، بلکه به جهت وجود ایده های غیرنقدی در آن تحریر می داند.