جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حدیث «کنز مخفی» یکی از رایجترین مستندات حدیثی اهل تصوف و پیروان مکتب ذوق و اشاره است که نزد اهل معرفت، همچون حدیثی متواتر، ارزشمند و مقبول است. با این همه، حدیث یاد شده از خدشههای سندی و بعضاً متنی که از سوی متخصصان فن حدیث و منتقدان صوفیه متوجه آن شده، بر کنار نبوده است. مقاله حاضر، نگاهی است به تاریخچه و شیوههای کاربرد حدیث مذکور و جوانب متنی و سندی آن، و داوری درباره هر یک از این دو.

چکیده با آغاز کشورگشایی‌های مسلمانان و سقوط امپراطوری ساسانی در ایران و سست شدن نفوذ امپراطوری روم در مرزهای شمالی شبه جزیره‌ عربستان و سقوط حکومت‌های محلی در شمال آفریقا، کسان بسیاری در بند افتادند و به سرزمین‌های مسلمان نشین کوچانده و سپس مسلمان شدند بدین ترتیب یک لایه اجتماعی بسیار مهم و تاثیر گذار در جهان اسلام -به ویژه در عراق و شهرهای کوفه و بصره- شکل گرفت که موالی نام گرفتند-موالی اندک اندک در همه دانش‌های اسلامی میدان داری کردند و سرآمد شدند که یکی از آنها علم تفسیر است. با این همه پیامد دست داشتن موالی در تفسیر قران کریم، یکسره بی‌نقص و عیب و برکنار از خرده گیری نیست، روش انجام این تحقیق مبتنی بر تحلیل محتوا پس از مراجعه به منابع و مصادر مناسب و فیش برداری از آنها و بهره‌مندی از کتابخانه های متعدد است. نتایج پژوهش عبارتند از اولاً، نقش موالی در دگرگونی‌های پیش آمده در تفسیر قرآن کریم، یکسره سودمند یا زیانمند نیست. ثانیاً، موالی از واسطه‌های مهم و پادرمیان‌های انکار ناپذیر در چرخش تفسیر از رویکرد اثری به رویکرد عقلی‌اند. ثالثاً، ناآشنایی عمیق موالی با زبان عربی، دقت‌ها و ظرافت‌های آن، از نقاط ضعف تفسیر موالی است. بنابراین، انجام این پژوهش ضروری می‌نماید.کلمات کلیدی: موالی، عقل گرایی، ایرانیان، تفسیر اثری، تفسیر عقلی

سرزمین دیرپا و گستردۀ آسیای میانه، دیری نپایید که به دست سپاهیان مسلمان گشوده و اسلام، باور مردم آن سامان شد. این گام نهادنِ آن آیین جدید در آنجا، تنها یک رخداد نظامی نبود؛ باورمندان آسیای میانه به دین اسلام، چونان دیگر مسلمانان در دیگر سرزمین‌ها، کوشیدند بهرۀ شایستۀ خود را هم در برخورداری از آموزه‌های این دین و هم در پراکندن آن آموزه‌ها و حامل‌های آن- قرآن و حدیث- بیابند و بازتاب دهند. همین جاست که با تکیه بر گزارش‌های سمعانی، محدث پرکار و خستگی‌ناپذیر اهل سنت در کتاب نامدارش، الانساب، به پدیدۀ شگفتی‌آورِ فراوانی محدثان آسیای میانه برمی‌خوریم. ناگفته پیداست چنین پدیده‌ای، رخدادی ساده و ریشه‌دار در یک عامل تک‌بعدی و برخاسته از بستری دور از پیچیدگی و ساده‌انگارانه نبوده و زمینه‌ای چندگانه و چندگونه داشته است. ما در این نوشته می‌کوشیم پدیدۀ فراوانی محدثان آسیای میانه را از منظر کندوکاوهای علم رجال و دوربودن جغرافیایی مردم آن سامان از شهرهای پیشوایان علم حدیث که به کار نقد و پالایش- جرح و تعدیل- راویان می‌پرداختند، بررسی کنیم و نشان دهیم ناشناخته ماندن محدثان آسیای میانه و در امان بودنشان از تیغ علم رجال که بر خوش‌چهره ماندنشان نزد تودۀ مسلمانان این سرزمین و رواج روایاتشان در هر کوی و برزن و مسجد و محراب و منبر می‌انجامید، یکی از خاستگاه‌های آن فراوانی پیش‌گفته است.

تفسیر آیه 238 سوره بقره، یکی از بحث برانگیزترین تفسیرها بوده و یافتن مصداق «صلاه وسطی» که عبارتی از آیه مذکور است، استدلال های بسیاری را برانگیخته است. در مقاله حاضر، با انگیزه یافتن مصداق «صلاه وسطی» با پرداختن به ده قول عمده عرضه شده، و نیز بیان استدلال هر یک و نقد و بررسی آنها نشان داده می شود که هیچ کدام توانایی اثبات خود را ندارد و باب تفسیر این آیه، همچنان گشوده و بحث در باره آن ناتمام است.

یکی از مسائلی که در بحث نبوّت مطرح می شود، عصمت انبیا (ع) است. «عصمت» در لغت، به‌ معانی«دفع‌کردن»، «نگاه داشتن»، و «وسیله نگاهداری» به‌کار رفته است که می‌توان آن ها را در واژه «بازداشتن» خلاصه نمود. این لفظ با مشتقّاتش، سیزده ‌بار در قرآن کریم به کار رفته است. در اصطلاح نیز، «عصمت» عبارت است از: «مصونیت گروهی از بندگان صالح خدا از گناه و اشتباه». منشأ این مصونیت، لطف، توفیق و تفضّلی از سوی خدای متعال نسبت به معصوم (ع) است که موجب می‌گردد وی از روی اختیار، و در عینِ قدرت داشتن بر انجام گناه، مرتکب معصیت و خطا نگردد. در این پایان نامه به بررسی عصمت و موارد مربوط به آن در بین متکلمان شیعی و سنّی پرداخته شده است تا تفاوت دیدگاه های آنان مشخص گردد. عصمت انبیا در سوره یوسف نیز به شکل متفاوتی ارائه گردیده که بیشتر آیات این سوره مربوط به حضرت یوسف می باشد. آیات دیگری نیز در این سوره وجود دارد که عصمت حضرت یعقوب را مطرح می نماید. بنابراین از خلال آیات پررمز و راز این سوره می خواهیم به عصمت حضرت یوسف و یعقوب اشاره کنیم و از این زاویه عصمت تمام انبیاء را مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم.علاوه بر این عصمت انبیاء، گر چه در کتب کلامی با دلایل مختلف به اثبات رسیده است، امّا ظاهر بعضی از آیات قرآن کریم، در تضادّ و تناقض با آن می باشد. آیاتی که به نحوی در بر دارنده واژه هایی هم چونحسد ورزی، پذیرش پست توسط پیامبران، تهمت، خودستایی، توکّل بر غیر خدا و تبعیض می باشند. با توجه به دلایل قطعی عصمت، این آیات، نیازمند تفسیر و تأویل هستند. برای مثال، در دیدگاه های شیعه و سنّی راجع به این آیات نقل قول های متفاوتی ارائه گردیده است که در این پایان نامه این اقوال مطرح گردیده و به عصمت پیامبران هم از دیدگاه شیعه و هم از دیدگاه اهل تسنّن پرداخته می شود.

قرون11و12هـ.ق عصر حضور محدثان بزرگ و غلبه رویکرد حدیثی است. تفسیرکنزالدقائق و بحرالغرائب که از تفاسیر این دوره است، مهمترین اثرمحمد قمی مشهدی، نگاشته شده دراواخر این دوره می باشد. این تفسیر در این دوره که عصر طلائی و شکوفایی حدیث و غلبه رویکرد اخباری گری می باشد، به رشته تحریر درآمده است؛ لذا قمی مشهدی با تأثیراز فضای حدیثی زمان خویش تفسیرش را مملو از روایات تفسیری نموده وتفسیری نسبتاً روایی یا مأثور را ارائه نموده است. براساس سخن علمایی که درباره تفسیر مشهدی اظهار نظر کرده اند، این تفسیر از تفسیر نورالثقلین اثر عبدعلی حویزی بسیار تأثیر پذیرفته است، چنانکه آن را برطبق شیوه تفسیر حویزی دانسته اند.در این نوشتار برآنیم که نشان دهیم، تفسیر کنزالدقائق در روش روایی به کل برگرفته از تفسیرنورالثقلین نیست و قمی مشهدی علاوه بر به کار بردن شیوه حویزی و استفاده از اغلب روایات تفسیر نورالثقلین،شیوه ای ویژهبه خودرا اتخاذ نموده و منابع روایی دیگری ازفریقین نیز در تفسیرش بازتاب داده شده است. همچنین در مواضعی به توضیح، جمع و حل تعارض اخبار و نقد روایات هم پرداخته است.قمی مشهدی در تفسیرش علاوه بر روش روایی، به مقدمات تفسیر یا علوم قرآن نیز توجه داشته و با جدیت شایسته ای به مباحثی نظیر اعجازقرآن، عدم تحریف قرآن، چگونگی نزول قرآن، مکی و مدنی، تناسب آیات وسور، قرائات، نسخ و محکم و متشابه، همت گماشته است.وی همچنین، روش عقلی- اجتهادی و انواع گرایش های آن را نیز در تفسیرش به کار برده است که از جمله آنها گرایش های قرآن به قرآن، ادبی، فقهی، کلامی و فلسفی را می تواننام برد.بدین ترتیب این تفسیر علاوه برتفسیری روایی، تفسیری اجتهادی نیز تبدیل شده است.

انتشار حدیث رسول خدا(ص) پس از درگذشت آن حضرت،درمیان اهل سنت داستانی گسترده دامن و پر فراز و نشیب دارد. این روند با سیاست انقباضی زمامداران پس از پیامبر، به ویژه عمر بن خطاب، آغاز و گفت گو در باره ی حدیث نبوی و انتشار آن ، گناهی نابخشودنی شد. شمار انبوهی از احادیث رسول خدا(ص) در آتش سوخت و صحابیانی با زیر پا نهادن این فرمان سیاسی، در بند شدند . برخی از ترس تازیانه های خلیفه ، خاموش ماندند و گروهی دیگر، به فرمان ذکر شده ، تن دادند و یا به انگیزه هایی دیگر، از گزارش حدیث پیامبر(ص) دوری جستند. بدین ترتیب، دوشادوش پیش گیری از گزارش و گرد آوری حدیث رسول خدا (ص)، صحابیان آن حضرت که می توانستند پیش از درگذشت خود ، بهترین و شایسته ترین گواه و گرد آورنده ی زیر و بم های زندگی پیامبر(ص) باشند ، جان سپردند. با فرا رسیدن سال های کوتاه و پر بار زمامداری عمر بن عبد العزیز و سپس هشام بن عبدالملک ، سیاست انبساطی این دو برای گرد آوری و نگارش حدیث رسول خدا(ص)- با وقفه ای نزدیک به یک سده- پا گرفت و فرمان سیاسی جدیدی رسمیت یافت که به دانشمندان بزرگ عصر، دستور می داد بر خلاف اندیشه ی زمامداران پیشین ، آثار به جا مانده از پیامبراکرم(ص) رافراهم آوردند، تا از تباهی و فراموشی به دور ماند. در نتیجه، ده ها کتاب درباره ی سیره ی پیامبر(ص) و صحابه و نیز احادیث رسول اکرم(ص) گرد آوری شد که در میان آن ها، شش کتاب حدیثی، از اهمیت شایانی بر خوردار و با نام صحاح سته ،معروف شد. با نگاهی به رجال و اسانید صحاح ششگانه ، نام بانوانی به چشم می خورد که گرچه تعداد آن ها در مقایسه با مردان، بسیار ناچیز است ولی نسبت احادیث روایت شده توسط آنان، در مقایسه با روایات محدثان مرد ، بسی بزرگ تر از نسبت تعداد راویان زن به راویان مرد است. البته در میان این بانوان ، چهره ی شاخصی چون عایشه نمایان است که از یک طرف در نقل حدیث میان بانوان محدث، حائز رتبه ی اول است و از دیگر سو بخش عمده ای از احادیث زنان، با واسطه یا بی واسطه به وی باز می گردد که ما در این رساله ، می خواهیم با بررسی ابعاد مختلف(کلامی، سیاسی، اجتماعی، خانوادگی و فردی) زندگانی او ، تحلیلی گویا و احتمالاً جامع از این نقش آفرینی بانوی ذکر شده، ارائه دهیم.

آیت الله معرفت از محققانی است که در حوزه علوم قرآن و حدیث صاحب آثاری مانند التمهید فی علوم القرآن و التفسیر و المفسرون و التفسیر الاثری الجامع می باشد. التفسیر الاثری الجامع، تفسیری است با مقدمه ای نسبتا مبسوط که در آن گزارشی است از مبانی، اصول و روش تفسیر صحیح قرآن.بهره گیری از روایات صحیح، تعریف خاصی از تاویل و نظریه تداعی معانی در نحوه نگرش تفسیری وی در این آثار بازتاب یافته است. در دیدگاه این مفسر، تفسیر اثری دارای آفات و آسیب هایی است مانند: ضعف سلسله سند، جعل و پدیده اسرائیلیات.به نظر وی راههایی برای برون فت از این آسیب ها با استناد به روایات عرض و توجه به معیارهای عقلی وجود دارد. روش مفسر در این تفسیر، روایی و با رویکردی تقریب گرایانه است. با اینکه مفسر در التفسیر الاثری الجامع تلاش کرده با تمییز روایات صحیح از غیر صحیح تبیین استوای از آیات ارائه کند اما در عین حال کمتر توفیق یافته روایات تفسیری را مورد پالایش قرار دهد و در موارد زیادی به صرف نقل اکتفا کرده است این بدان معناست که روایاتی در تفسیر وی وجود دارد که با معیارهای فقه الحدیثی قابل نقد و ارزیابی است. یکی از اهداف مهم این مفسر گردآوری و جمع روایات تفسیری در یک مجموعه و نشر فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام) و کوشش بری مباحث تقریبی از رهگذر تفسیر قرآن بوده است.به رغم تفاوتها و گونه گون بودن عبارات برخی از احادیث وجوه اشتراک فراوانی در روایات مورد استفاده این مفسر در این کتاب وجود دارد.نکته در خور توجه دیگر آنکه آراء تفسیری و آنچه به عنوان اصول و مبانی تفسیری از دیدگاه وی یاد می شود در مقایسه با یکدیگر همپوشانی دارد.

پس از مطالعه کتب رجالی شیعه و سنی، به معضل و مشکلی در کتب رجالی شیعه برخورد می‌کنیم که آثار رجالی اهل سنت با وجود گستردگی تألیفات‌شان، از چنین مشکلی به دورمانده‌اند. این پدیده که مشتر کات نام دارد، وجود راویانی دارای اسامی مشترک را نشان می‌دهد که گاه میان ثقه و غیر ثقه مشترک هستند و این اشتراک، ضعف در اسناد حدیث و به دنبال آن طرد حدیث را در بردارد. رویارویی با این پدیده این پرسش را ایجاد می کند که چه علل و عواملی سبب مصونیت آثار رجالی پیروان مکتب خلفا از این پدیده گشته، امامکتب تشیعپس از گذشت قرن ها هم‌چنان با این پدیده دست به گریبان است و این پدیده را به مشکلی، نیازمندِ تحقیق و بررسی بسیار و حتی گاه لا ینحل، مبدل کرده است.عمده این علل و عوامل عبارتند از:1ـ سند محور بودن اهل سنت و متن محور بودن شیعه، اهتمام اهل سنت، به اسناد احادیث و بی‌توجهی شیعه به مسئله اسناد و راویان را در پی داشت.2ـ غلبه فرهنگ شفاهی و نقل سینه به سینه و در نتیجه توجه به راوی و نام او در اهل سنت و کتابت احادیث و دوری از فرهنگ شفاهی و احساس عدم نیاز به بررسی های رجالی در شیعه.3ـ فقدان پیامبر (ص) و دوری از خاندان ایشان در اهل سنت، منجر به گرایش به رجال وبررسی‌های سندی برای کسب صحت احادیث شد، در حالی که شیعه به سبب پذیرش امامت ائمه (ع) و بهره‌مندی از حضور ایشان به مدت چهار قرن، خود را از بررسی سندی بی نیاز می-دانست.4ـ هم‌سویی اهل سنت با حکومت و برخورداری از آزادی‌های سیاسی و اجتماعی و دشمنی حکومت‌های اموی و عباسی با شیعه و سلب آزادی های سیاسی و اجتماعی آنان، فضا را برای اهل سنت آماده ساخت تا به بررسی‌های رجالی بپردازند و شیعیان را مجبور ساخت که برای حفظ جان راویان خود، از عنصر تقیه استفاه کنند.5ـ توجه یک‌بار? رجالیان متأخر شیعه به اسناد احادیث و بررسی سندی برای کسب صحت احادیث، پس از قرن‌ها متن محوری.

چکیدهعلامه عسکری از حدیث پژوهانی است که در برخی از پژوهش های خود احادیث ساختگی ناظر بر سیر? پیامبر در مکتب خلفا را مورد بررسی و تحلیل قرار داده و با ارائ? دیدگاه هایی در خصوص مکتب خلفاسعی دارد تا به بیان حقایقی در خصوص روند شکل گیری جریان تحریف تاریخ اسلام بپردازد. از دیدگاه ایشان تشتت علایق سیاسی و قومی- قبیله ای، در زمان پیامبر و پس از وفاتشان موجب شد که بسیاری از فرصت طلبان به جعل حدیث بپردازند.ایشان در فرآیند پژوهش های خود با مراجعه به منابع دست اول و مورد قبول مکتب خلفا به منظور شناسایی احادیث درست و نیز مشخص کردن نوعی روایات که به روایات منتقله موسوم است، کار نقادان? خود را به سامان رسانده است.عمده ترین معیارهای علامه عسکری در نقادی روایات مکتب خلفا، کیفیت سازگاری آنها با قرآن و سنت مقطوعه و هماهنگی با معیارهای عقلی و داده های تاریخی است. یکی از رهیافت های مهم علامه عسکری در بررسی های سندی، ارائه و سخن گفتن از افرادی است که در سلسل? اسناد روایات اهل سنت قرار گرفته و اساساً وجود خارجی نداشته و همچنین شناسایی روایاتی است که به آنها احادیث منتقله گفته می شود. یعنی روایاتی که از منابع اهل سنت به منابع شیعی راه یافته است. کلمات کلیدی: علامه عسکری، مکتب خلفا، فقه الحدیث، تاریخ، رجال، روایات