جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیه پانزدهم سوره احقاف در مقام سفارش کلّی به تمامی انسان‌های نیکوکار بوده و مصداق آن عام است. مطابق این آیه، دلیل نیکی فزون‌تر به مادر، رنج‌های وی در دوران بارداری و زایمان فرزند است. با این حال، برخی از مفسّران فریقین بر پایه روایات، آیه را به فردی خاص تطبیق می‌کنند. در نظر مفسّران اهل سنت، آیه در شأن ابوبکر نازل شده است؛ چراکه او در میان مهاجران تنها کسی بود که پدر و مادرش مسلمان بودند و در چهل‌سالگی، سپاس‌گزاری از نعمتی را که بر پدر و مادرش ارزانی شده است درخواست کرد. حال آنکه چنین تطبیقی مخالف شواهد تاریخی است و روایاتی هم که به آن استناد شده ضعیف است. از سوی دیگر، بر پایه برخی احادیث معتبر در منابع شیعه، آیه بر امام حسین (ع) تطبیق شده است. شواهدی چند بر تطبیق آیه بر ایشان به عنوان مصداق برتر دلالت دارد؛ مانند تفاوت مرجع ضمیر آیه با آیات پیشین، وضعیت ویژه ترسیم‌شده برای بارداری و وضع حمل، کیفیت دعای موجود در آیه و تخمین آن با حیات امام حسین (ع). بر این اساس، حضرت زهرا (س) با یقین از شهادت امام حسین (ع)، هنگام بارداری و وضع حمل دچار رنجی درونی بود؛ هرچند به جهت امتداد امامت و ولایت در نسل امام حسین (ع)، رضایت کامل داشت.

پژوهش در طرح فکری ابن بادیس روشن می­سازد که وی اندیشه و دیدگاه خویش را تا حد امکان به قرآن و سنت نبوی مستند می­کرده است. او ضمن باور به ناتوانی عقل در درک کنه امور غیبی، شروطی منطقی برای نظر صحیح عقلی برمی­شمارد. به­طور کلی، ابن بادیس به تفسیر قرآن اهتمام ویژه­ای داشته و مسائل تربیتی، اصلاحی و فرهنگی را در این قالب بیان کرده است؛ حتی در جریان سیطره استعمار فرانسه بر الجزائر، برای مبارزه با تسلط استعمارگران و برانگیختن هویت اسلامی ـ عربی الجزائری­ها، عقیده­شان را بر اساس این دو نص، پابرجا می‌ساخت. از این­رو روش روشنگرانۀ وی در تفسیر آیات، ابتدا بر اساس قرآن و سنت نبوی است و در ادامه در صورت نبود شاهد از این دو، به احادیث صحابه و تابعان روی آورده است. در مراحل بعد نیز معنا را به کمک لغت و ریشۀ کلمه یا با بهره­گیری از تناسبت میان آیات و یا با تکیه بر سبب نزول، استفاده از سیاق آیات و اشعار و ادبیات عرب و غیره روشن می­ساخته است. به­طور کلی وی در «تفسیر مجالس‌ التذکیر من‌ کلام‌ الحکیم‌ الخبیر» گرایشی اجتماعی دارد. در پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیل محتوا، روش تفسیری ابن بادیس با تبیین هریک از موارد فوق بررسی می‌شود.

یکی از گرایش­های تفسیری مورد توجه مفسّران در فهم قرآن، تفسیر فلسفی است. تکیه بر اصول عام فلسفی و بهره‌گیری از استدلال­های برهانی، مهم­ترین ویژگی­ تفسیرهای فلسفی به­شمار می­آید. با مرور در جریان فکر فلسفی درمی‌یابیم، ابن‌سینا نخستین فیلسوف مسلمانی بوده که به معنای مصطلحِ تفسیر، بر برخی آیات‌ و سوره‌های‌ قرآن تفسیر نوشته است. باور به ماهیت معرفت­شناسانه وحی و از سنخ ادراکات یقینی دانستن آن، تکیه بر جایگاه قرآن به مثابۀ منبع معرفت و تبیین باطنی از آیات، مهم­ترین مبانی ابن‌سینا در تفسیر قرآن می­باشد. حضور آیات قرآنی در نظام فلسفی ابن‌سینا گاه به عنوان دلیل، گاه استشهاد و گاه اقتباس است. با تعمّق در آثار تفسیری ابن‌سینا درمی­یابیم که تبیین­های وی از قرآن را نه یکسره می­توان تفسیر به معنای مصطلح نامید و نه سراسر تأویل تطبیقی. او در تبیین کلام وحی گاهی با توجه به قواعد صحیح و منابع معتبر تفسیری، با روشی برهانی به تفسیر قرآن می­پردازد. گاهی نیز با روش تأویلی به تحمیل دیدگاه­ها­ و اندیشه­‏ های فلسفی خویش بر آیات قرآن روی می­ آورد که در مواردی مصداقی از تفسیر به رأی محسوب می­ شود. در پژوهش حاضر پس از تبیین رویکردهای دوگانه در ارزیابی تفاسیر فلسفی، ضمن استخراج مبانی تفسیری ابن‌سینا، بر مبنای معیارهای تفسیرپژوهی به روش­شناسی آثار تفسیری وی خواهیم پرداخت.

قرآن کریم به عنوان نخستین و معتبرترین منبع استخراج احکام شرعی نزد فقهای فریقین به­شمار می­رود. با این حال از ظرفیت فقهیِ توسعه­پذیر قرآن به دقت بهره­گیری نشده است. در این میان، استفاده از آیات غیر فقهی مانند آیات قصص، برای استنباط احکام شرعی کمتر مورد توجه قرآن­پژوهان بوده است. پژوهش حاضر به شیوه تحلیل محتوا، پس از بیان دلایل توسعه‌پذیری آیات احکام، در راستای بهره­گیری از این ظرفیت، به بررسی و استخراج احکام موجود در سوره یوسف و تطبیق آن با عناوین ابواب فقهی پرداخته است. یافته­های پژوهش نشان دهنده ظرفیت بالای قصص در استنباط احکام شرعی است؛ به گونه­ای که می­توان ذیل سه عنوان عبادات، سیاسات و معاملات، احکامی را از سوره یوسف استخراج کرد، از جمله: وجوب قرائت نماز به زبان عربی؛ جواز شرط­بندی در سبق و رمایه؛ احکام لقطه؛ مشروعیت تلاش در دفع تهمت؛ قبول ولایت از جانب سلطان جائر؛ مشروعیت کفالت و ضمانت.

یکی از مباحث مهم نزد فریقین، بحث پیرامون آیات دلالت‎کننده بر عظمت و فضایل امام علی (ع) است. ازآنجاکه پیش‎فرض‎های کلامی مذهب شیعه و اهل سنت درباره امامت و ولایت یکسان نیست، این دو گروه به مسئله امامت یکسان نمی‎نگرند؛ بنابراین ترجمۀ این آیات به زبان فارسی متأثر از پیش‎فرض‎های کلامی است. البته مترجمان اهل سنت دراین‌باره دیدگاه یکسانی ندارند؛ برخی از آن‌ها آگاهانه و با غرض‌ورزی، پیش‌فرض‌های عقیدتی خود را در ترجمه به‎کار گرفته‌اند. برخی نیز این مفروضات را در ترجمه دخالت نداده‌اند و با موضعی سکوت‌آمیز از دامن زدن به تعصبات فرقه‌ای پرهیز کرده‌اند. این پژوهش بر آن است ضمن بهره‎گیری از روایات معتبر و آرای مفسّران فریقین پیرامون آیات امامت و فضایل امام علی (ع)، شاخص‎ترین ترجمه‎های تفسیری اهل سنت (دهلوی، خرم‎دل و انصاری) و شیعه (الهی قمشه‌ای، مشکینی و مکارم‎شیرازی) را بررسی و تحلیل کند. از این رهگذر می‎توان پس از بیان ضعف‎ها و قوّت‎های احتمالی، تأثیر پیش‌فرض‌های کلامی و تعصب‎های موجود را در ترجمه‎های اهل سنت دقیق‎تر نمایان ساخت. افزون بر آن می‎توان مطابق مبانی کلامی، انتقال صحیح محتوای این آیات را در ترجمه‎های شیعی مورد سنجش قرار داد.

«آیه 82 سوره نمل»، یکی از شاخص‌ترین آیاتی است که به وقایع آخر الزمان و نشانه‌های پیش از وقوع قیامت اشاره می‌کند. این آیه، به جهت اجمال در زمینه مصداق «دابّۀ الارض»، زمان و مکان خروج او، همواره معرکه آرای مفسران بوده است. وجود ابهام یاد شده، بیش‌تر مفسران را بر آن داشته تا در تبیین آیه به روایات مراجعه کنند. با وجود برخی خصوصیات مشترک میان روایات فریقین، در تعیین مصداق دابۀ الارض اختلافاتی وجود دارد. بیش‌تر احادیث اهل سنت، بر ماهیت حیوانی این موجود با ویژگی‌های خارق‌العاده و غیر قابل باور اشاره دارند. در مقابل، پیش‌تر منابع روایی شیعه بر ماهیت انسانی دابۀ الارض تصریح دارند و بیش‌تر حضرت علی7 را از مصادیق آن ذکر کرده‌اند. حال آن‌که با مراجعه به منابع رجالی فریقین، به ضعف سندی این روایات پی می‌بریم. از سوی دیگر، محتوای احادیث نیز با محکمات قرآن، سنت و عقل مخالف بوده و در مواردی، با سایر احادیث در تعارض هستند. با توجه به این اهمیت، پژوهه پیش‌رو، با روش تحلیل محتوا، مجموعه روایات فریقین را در مصداق‌شناسی دابۀ الارض بررسی سندی و تحلیل دلالی می‌کند تا از این طریق بتوان به دیدگاه صحیح دست یافت.

سعادت و شقاوت یکی از مباحث مهم فلسفی و کلامی است. در آموزه‌های روایی ائمه (ع) نیز پیرامون حقیقت سعادت و شقاوت و اختیاری بودن آن فراوان بحث شده است. با این حال، ظاهر برخی احادیث بر سعادت و شقاوت ذاتی انسان و نفی اختیار او در رقم‌زدن سرنوشت خویش دلالت دارد. از نظر برخی اندیشمندان، سعادتمندی با غایت مطلوب انسان و کمال نهایی او هماهنگی دارد و دست‌یابی به آن با انتخاب آگاهانه آدمی و اعمال اختیاری او حاصل می‌شود. عده‌ای دیگر از صاحب‌نظران با تکیه بر ظاهر احادیث یادشده به حاکم‌بودن جبر بر سرنوشت انسان، باور دارند. وجود این تعارض‌، محدثان و صاحب‌نظران امامیه را بر آن داشته تا با شیوه‌های گوناگون به تبیین و توجیه این روایات بپردازند. در پژوهش حاضر به شیوه تحلیل محتوا برآنیم پس از طرح دیدگاه شاخص‌ترین اندیشمندان شیعه پیرامون این روایات، راه‌حل ارائه شده توسط آنان را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم و در نهایت، نظر صحیح را استخراج کنیم. با بررسی دقیق دیدگاه صاحب‌نظران و تحلیل آن­ها درمی‌یابیم تأویل این احادیث به علم الهی، افزون بر نفی شبهه جبر، با سایر آیات و روایات و ادله کلامی هم‌سوست. در این میان برخی اندیشمندان، نفی وجود ذاتی را شاهدی بر اثبات این مدعا می‌دانند. بر این اساس، عملی که از انسان سر می‌زند و موجود می‌شود، پیش از صدور آن از جانب انسان، در علم الهی معلوم و متعین است.

بدون تردید محمّد عبده یکی از برجسته ‏ترین مفسّران اصلاح‏گرای اهل سنت در سده معاصر به‏شمار می‏آید. نوگرایی و خردگرایی به‏عنوان مهم‏ترین شاخصه‏های اندیشه اصلاحی عبده، در آثار وی ظهور و بروز دارد. او با تمایلات علم‏گرایانه و روش عقلی تجربی به تبیین مسائل کلامی، اجتماعی و تربیتی می‏پردازد. این پژوهش بر مبنای بررسی و تحلیل محتوای آثار و اندیشه‏های عبده در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا می‏توان او را نومعتزلی دانست یا خیر؟ بر اساس یافته‏های پژوهش، اگرچه وی همانند متفکران اشاعره به کارآمدی عقل نظری در شناخت و تبیین معارف دین باور دارد؛ امّا پیرامون کارکرد عقل عملی مانند متکلمان معتزله می‏اندیشد. از این‏رو حسن و قبح را عقلی می‏داند. افزون بر این، در طرح مباحث مرتبط با عدل مانند اختیار انسان، وجوب علی‏الله، تکلیف ما لایطاق، وعده و وعید، شرور، هدایت و ضلالت با معتزله هم‏عقیده است. بنابراین برخلاف ادعای برخی پژوهشگران، وی نومعتزلی است.

يکي از پردامنه¬ترين حوزه¬هاي مسائل توحيدي، تبيين صفات الهي است. وجود اين صفات در ميان آيات و روايات، همواره اين پرسش جدّي را در ميان متکلمان اسلامي برانگيخته است که با چه قواعد زبان‌شناختي ميتوان به فهم صحيح آنها دست يافت؟ در طول حيات فکري مسلمانان با سه رويکرد اصلي در تبيين صفات الهي مواجه ميشويم: رويکرد نخست که مشبّهه، حشويه و مجسّمه و در ادامه سلفيه از قائلان آن هستند، ضمن آنکه آيات صفات را بر ظاهرشان حمل ميكنند، صفات خبري را با تشبيه و تکيّف براي خداوند ثابت ميدانند. رويکرد دوم که در ميان غالب صاحبنظران اهل حديث رواج دارد، ضمن انتساب صفات خبري به خداوند، در تبيين کيفيت انتساب آنها توقف کرده و فهم معناي آن را به خداوند واگذار ميكنند. رويکرد سوم برخلاف دو ديدگاه پيشين، با وجود برخي اختلاف روشها در تعامل با صفاتي که ظاهر ابتدايي آنها با احکام قطعي عقل مخالفت دارد، شيوة تأويل را برگزيده¬اند. گروهي از متقدمان و در ادامه معتزله و اماميه پيروان حقيقي چنين ديدگاهي هستند. در اين پژوهش برآنيم تا با شيوة تحليل محتوا، ضمن گزارش دقيق اين سه رويکرد به ارزيابي و کارآمدي آنها بپردازيم.

مقاله حاضر عهده‌دار بررسی این مسئله است که بودونبود کثرت ادیان در آینده، در تعیین سرنوشت ادیان ونجات پیروان آن‌ها چه نقشی دارد. به‌ علاوه می‌کوشد به بررسی کثرت ادیان و نجات بخشی امام مهدی(عج) در آموزه‌های مهدویت بپردازد. این پژوهش، نخست، از منظر عقلی به تحلیل و بررسی کثرت حقانیت، با توجه به واقعیت غایی (خدای فلسفی) و کثرت نجات، مبتنی بر تحول در کثرت‌گرایی دینی «جان هیک» پرداخته؛ آن‌گاه ازمنظر نقلی و عقلی برخی آیات و روایات درباره نجات بر پایه شئون وجودی امام مهدی(عج) را موردبررسی قرار داده است و به این نتیجه می رسد که کثرت‌گرایی دینی هیک با ساختار متناقض، در توجیه مدعای کثرت حقانیت ادیان و نجات بخشی یکسان آن‌ها ناتوان است. از طرفی، بر اساس آموزه‌های مهدویت، از یک‌سو شأن هدایت‌گری و نور امامتِ امام مهدی(عج) سبب تحقق هدایت کامل و ظهور سیطره اسلام می‌شود و از سوی دیگر، آن حضرت با داوری میان پیروان ادیان با نفی کثرت ادیان حقانیت اسلام را اثبات می‌کند. همچنین با هدایت همه حق‌طلبان سبب نجات همگانی می‌گردد و نجات بخشی امام مهدی(عج) با کارکردهایی مانند؛ جمعی، فردی، مادی، معنوی و کیهانی به انجام می‌رسد.