جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اخلاق گفتمانی شیوه‌ای برای حکمرانی تامّلات اخلاقی واگرا است و می‌توان با اِعمال قدرت گفتمان، آن‌را عاملی برای یکپارچگی اخلاقی در جوامع واقعی برای استدلال اخلاقی دانست. فیلسوفان متعددی از جمله اپل و هابرماس این رویکرد کلی را پذیرفته اند و البته هر کدام به نحوی آن را سامان دهی کرده اند. یورگن هابرماس هنجارها و حقایق اخلاقی را حاصل و برساخته اخلاق گفتمانی در یک وضعیت آرمانی می‌داند. از نظر وی گزاره اخلاقی زمانی صادق است که در شرایط آرمانی و کنشی ارتباطی نسبت به هنجارهای اخلاقی به توافق برسیم. همچنین ما می‌توانیم با توجه به آن شرایط آرمانی گفتمان و کنش ارتباطی، امور اخلاقی را توجیه نمائیم. پژوهش حاضر می‌کوشد فرایند هنجارسازی اخلاقی را در اخلاق گفتمانی هابرماس تبیین، تحلیل و نقد کند. در این صورت ابتدا ماهیت و شرایط تحقق اخلاق گفتمان عقلی در نگاه هابرماس را بیان نموده و در ادامه قواعد لازم برای شرکت‌کنندگان در گفتمان اخلاقی را بررسی می‌کند. در نهایت نقدهای وارد بر اخلاق گفتمانی ارائه می‌شود.

نوشتار حاضر در پی تدقیق مفهوم­شناسی «منجی­گرایی شیعی» و جایگاه «معنای زندگی فراطبیعت­گرایانه الهی» در معرفت به آن مفهوم است. این پژوهش می­کوشد به روش تحلیل مفاهیم و نگاهی پدیدارشناسانه به این پرسش پاسخ دهد که حقیقت معنای زندگی فراطبیعت­گرایانه الهی چه نقشی در مفهوم «منجی‌گرایی شیعی» دارد؟ در پژوهش حاضر سه اصل «باور به امامت منجی موعود»، «باور به اصل انتظار صحیح ظهور منجی موعود» و «تصور غایت متعالی ظهور منجی» به عنوان داده­هایی به­شمار می­آیند که مفهوم و معنای اساسی منجی­گرایی شیعی را سامان می­دهند، به این معنا که معرفت به حقیقت منجی‌گرایی شیعی بدون کمک باورهای سه­گانه فوق محقّق نمی­شود. اما نکته اساسی این است که هر یک از باورهای سه‌گانه فوق _ به طور مستقلّ _ پیوند وثیقی با معنای زندگی فرد دارند. یعنی در تفکر شیعی هر یک از آنها بدون ارتباط و پیوند با معنای زندگی فراطبیعت­گرایانه الهی ماهیتی ندارند. در مجموع هدف این پژوهش کمک به تحقّق نظامی منسجم در حوزه مفاهیم معطوف به اندیشه مهدویت است. همچنین درک دقیق هر یک از مفاهیم مهدوی و نسبت آنها با دیگر باورهای دینی به برون­رفت از بسیاری چالش‌های حوزه مهدویت کمک می‌کند. نتیجه بحث این است که مفهوم «منجی­گرایی شیعی» بدون «معنای زندگی فراطبیعت‌گرایانه الهی» قابل ادراک نیست و معنای آن سامان نمی­یابد.

تقابل ضرورت علّی با ارادۀ آزاد و اختیار آدمی یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز در تاریخ فلسفه و کلام اسلامی بوده است. بسیاری از متفکران سعی بر حل این دشواره داشته‌‌اند. شهید صدر از اندیشمندان ناسازگارگرای معاصر است که با وام‌‌گیری از «نظریۀ طلب» محقق نائینی و جرح‌‌وتعدیل و تکمیل آن، طرحی نو در این مسئله درانداخته است. با این بیان که «فعل انسان به عنوان یکی از مصادیق قاعدۀ ضرورت علّی تا وجوب پیدا نکند، وجود نمی‌‌یابد و وجوب (ضرورت) تنافی با اختیار دارد؛ پس انسان در افعالش مجبور است» طرح اشکال کرده است و با تخصیص قاعدۀ فلسفی «ضرورت بالغیر» که از وجوه و صُور ضرورت علّی است، جریان این قاعده در فاعل‌‌های مختار را انکار کرده و با افزودن مادۀ سلطنت به مواد سه‌‌گانۀ فلسفی (وجوب، امکان، امتناع) صورت قاعده را از «الشَئُ مَا لَم یَجِب لَم یُوجَد» به «الشَیءُ لایُوجَدُ اِلّا بِالوُجُوبِ أو السَلطَنَه» تغییر داده است. در پژوهش حاضر، برآنیم که به شیوه‌ای تحلیلی «نظریۀ سلطنت» را تبیین کنیم و با رفع اشکالات، اتقان و صحت آن را به اثبات برسانیم تا ارادۀ آزاد و شبهه جبر را بر محملی صحیح بنشانیم.

این پژوهش درصدد بررسی تجری اخلاقی و جایگاه آگاهی و معرفت در تحقّق رفتار اخلاقی بر مبنای دو رویکرد کلی وظیفه‎گرائی اخلاقی کانتی و سودگرائی عمل‎گرای بنتام و همچنین رویکرد شهید صدر است. چالش اصلی مقاله این است که دو عنصر آگاهی و اراده (نیّت) چه تأثیری بر اخلاقی بودن یا نبودن یک فعل دارند؟ و در مورد تجرّی اخلاقی، اگر آگاهی ما نسبت به درستی یا نادرستی یک فعل، خطا باشد و فعل نادرست را اراده کنیم که در حقیقت درست است، این آگاهی و اراده چه نقشی در محتوای آن فعل خواهند داشت و بالاخره آن فعل را درست تلقی کنیم یا نادرست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها در این تحقیق ابتدا به مسأله دسترسی معرفتی و آگاهی از وجه توجیه گزاره‎های هنجاری پرداخته می‎شود. در گام بعدی تبیین می‌شود که با پذیرش سودگرائی عمل‎گرای بنتام حتی با فرض تحقّق تجری اخلاقی، عصیان و تمرّدی صورت نپذیرفته و فاعل فعل مستحق مذّمت نیست. در قسمت سوم روشن می‎شود که بر مبنای وظیفه‎گرایی اخلاقی کانتی، قطعاً با تجرّی اخلاقی نوعی تمرّد صورت گرفته و رفتار فرد متجرّی به نحوی غیراخلاقی بوده و آن فرد مستحق مذمّت است. و در قسمت پایانی رویکرد شهید صدر نسبت به فاعل متجرّی بررسی و با دیدگاه کانت و بنتام مقایسه می‎شود.

هدف مقالة حاضر دفاع از فطری بودن غالب گزاره‌‌های اخلاقی است. برای این کار لازم است به ادعا و استدلال‌‌های مخالفان فطری بودن هنجارهای اخلاقی پاسخ گفته شود. جسی پرینز از جمله فیلسوفان اخلاق است که تلاش کرده است با کمک برخی استدلال‌‌ها، فطری بودن هنجارهای اخلاقی را نفی کند. فهم رویکرد پرینز مبتنی بر شناخت نوع نگاه وی بر حقیقت فطرت و هنجار اخلاقی و منشأ آن هنجار است. وی معتقد است فنوشیپ روان‌شناختی p زمانی فطری است که از طریق مکانیسم‌‌های روان‌‌شناختی مختص به p حاصل شود. وی همچنین هنجارهای اخلاقی را تحت تأثیر عواطف و احساسات می‌‌داند، البته نه به این معنا که حقایق اخلاقی عین احساسات و عواطف باشند. در این مقاله ضمن تبیین اجمالی دیدگاه پرینز در مورد حقیقت فطرت و منشأ هنجارهای اخلاقی و نفی فطری بودن چنین هنجارهایی، تلاش می‌‌شود برخی نقدهای وارد بر این رویکرد بیان شود. برای نقد دیدگاه پرینز – به‌‌ویژه- از دیدگاه سوزان دویر و کاندرا سری‌‌پادا استفاده می‌‌شود. در نهایت به این نتیجه می‌‌رسیم که فطری بودن غالب هنجارهای اخلاقی قابل دفاع‌‌تر است، هرچند برخی هنجارهای اخلاقی نیز فطری نیستند.

این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش­ها است که: فرد اخلاق‌ناپروا چه کسی است؟ مهم‌ترین عامل وجود او چیست؟ و وجودش، با کدام یک از درون‌گرایی و برون‌گرایی انگیزشی سازگار است؟ به عبارت دیگر، آیا می‌توان گفت وجود فرد اخلاق‌ناپروا نمونه نقضی برای درون‌گرایی انگیزشی بوده و در نتیجه برون‌گرایی انگیزشی درست است؟ یا اینکه می‌توان درون‌گرای انگیزشی بود و در عین حال وجود فرد اخلاق‌ناپروا را سازگار با آن دانست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها ابتدا مراد از درون‌گرایی و برون‌گرایی انگیزشی و دیدگاه مطلوب بر مبنای آرای محمدحسین طباطبایی، عبدالله جوادی آملی و محمدتقی مصباح یزدی روشن می‌شود. درون‌گرای انگیزشی صرف حکم اخلاقی را برای برانگیختن به انجام‌دادن فعل اخلاقی بسنده می‌داند و برون‌گرای انگیزشی وجود عنصری به نام میل را نیز برای برانگیخته‌شدن لازم می‌داند. در نهایت به این نتیجه می­رسیم که وجود افراد اخلاق­ناپروا دشواره­ای پیش روی پذیرش رویکرد درون­گرایی انگیزشی است و این مثال نقض، فرد را به پذیرش رویکرد برون­گرایی انگیزشی سوق می­دهد. برون­گرای انگیزشی با اشکالات درون­گرا مواجه نیست و از مؤیداتی نیز برخوردار است.

چگونگی تعیین حسن و قبح افعال در علم اصول، مسأله‌‌ای مبنایی است که تأثیر مستقیم در درک ماهیت «حجیّت» دارد. برخی از اصولیین که طرفداران حسن و قبح عقلایی هستند، با استفاده از آرای فیلسوفان مسلمان در باب قضایای مشهورات، سعی کرده‌‌اند میان حسن و قبح با مصالح و مفاسد افعال رابطه برقرار کرده و با معرفی مصلحت و مفسدۀ خاصی، خوبی‌‌ها و بدی‌‌ها را بر اساس آن تعیین و تبیین کنند. شهید صدر به عنوان یکی از طرفداران سرسخت حسن و قبح ذاتی و عقلی، با وجود چنین رابطه‌‌ای به شدت مخالف است و از این رو ضمن نقد دلایل مربوطه، بحثی را مبتنی بر تمام احتمالات ممکن دربارۀ مصلحت و مفسدۀ معیار شکل داده و بعد از تبیین آنها، هرگونه رابطه‌‌ای میان خوبی و بدی و این مصلحت و مفسده را مورد مناقشه قرار می‌‌دهد. نوشتار پیش رو بعد از بیان نقدهای خرد و کلان شهید صدر، به ارزیابی آنها پرداخته و نشان می‌‌دهد به جز مبانی فرااخلاقی، دیدگاه اندیشمند در خصوص ماهیت «مصلحت و مفسدۀ معیار» و همچنین درک وجدانی از «قبح یا عدم قبح تجرّی» و «تفاوت فعل مضر با قبیح»، در میزان همراهی با اشکالات شهید صدر تأثیر دارد.

معیار سنجش ارزش های اخلاقی اگرچه از سوی متفکران مسلمان به طور مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است اما می توان براساس مبانی فکری هریک از آنها این معیارها را استنباط کرد. شهید سید محمد باقر صدر نیز از جمله اندیشمندان مسلمان است که با بررسی آرای وی می توان معیاری برای سنجش ارزش های اخلاقی معرفی کرد. شهید صدر در بررسی حسن و قبح افعال، ضمن تعرّض به اقوال و آرایی که در اندیشۀ اسلامی مطرح بوده و همچنین با در نظر گرفتن احتمالات ممکن دیگر در باب معیار خوبی و بدی، انواع ممکنِ نظریه­های غایت­گرایانه را نقد نموده و با پذیرش عقل عملی و مطلق دیدن مدرکات آن، وظیفه­گرایی قاعده­نگر محسوب می­شود؛ لکن در عین حال، غایتی به نام رضوان الهی را نیز همتراز با معیار وظیفه­گرایانه قبول داشته و موارد نقصان و خطای عقل عملی را از این طریق، قابل جبران می­بیند. از این رو یافتۀ این پژوهش آن است که از دیدگاه صدر، نه وظیفه­گرایی به نحو مطلق قابل قبول است و نه غایت­گرایی مطلق، بلکه ترکیبی از وظیفه­گرایی و غایت­گرایی مورد نظر او بوده است؛ به تعبیری صدر یک وظیفه­گرای خدا­گرا است که بر اخلاق فضیلت نیز تأکید دارد.

رویکردهای مختلفی نسبت به نقش علّی اوصاف اخلاقی در تحقق امور فیزیکی و کارکرد این ادعا وجود دارد. برخی همانند جیگون کیم بر این باورند که اوصاف اخلاقی، همچون امور ذهنی از هیچ­گونه نقش علّی در تحقق امور فیزیکال برخوردار نیستند و همین دلیلی بر وجود اوصاف اخلاقی است. در مقابل، شفر لانداو بر این باور است که اگرچه اوصاف اخلاقی نقش علّی مستقلی نسبت به امور فیزیکی ندارد؛ ولی این امر دلیلی بر عدم وجود این اوصاف نیست و به‏طورکلی، وجود یا عدم وجود اوصاف اخلاقی ربطی به نقش علّی داشتن یا نداشتن آن‌ها ندارد. در این نوشتار، می‏بینیم که شفر لانداو دیدگاه نخست را رد می­کند؛ ولی دیدگاه وی نیز رد شده و روشن می­شود که اولاً اوصاف اخلاقی از نقش علّی برخوردار هستند و دوم اینکه همین نقش علّی، دلیلی بر برخورداری آن اوصاف از وجودی خارجی است. در این پژوهش، نخست استدلال علّی را به سود ناواقع‌گرایی اخلاقی تبیین نموده و پاسخ می­دهیم و درنهایت، آن استدلال را در اثبات رویکرد کلی واقع­گرایی اخلاقی به کار می‏بریم. دستاورد سخن این است که رویکرد واقع­گرایی اخلاقی نسبت به ناواقع‌گرایی اخلاقی موفق­تر است؛ ‌ ازاین‌روی که می­توان آن را تبیین بهتری برای مشاهده خصوصیات اخلاقی تلقّی کرد.

نظریۀ توالد ذاتی شهید سیدمحمدباقر صدر، نظریه‎ای بدیع در معرفت‎شناسی است که مدعی است قضایای یقینی، تنها بدیهیات و قضایای برآمده از آنان با قیاس برهانی نیستند، بلکه «نتیجۀ حاصل از دلیل استقرایی» نیز بر اساس حساب احتمالات طی دو مرحلۀ توالد موضوعی و توالد ذاتی، مورد یقین واقع می‌شود. ازآنجاکه شهید صدر معتقد است بیشتر معارف بشری از همین طریق حاصل می‎آیند، این روش معرفتی را در حوزه‎های مختلف علمی به کار گرفته و توانسته است گره‎هایی را باز و حتی سؤالات بی‎جوابی را با پاسخی مدلّل روبه‎رو سازد. آنچه از رهاوردهای این نظریه در این مقاله مورد توجه قرار گرفته، مربوط به سه حوزۀ منطق، فلسفه و کلام است. انحصار بدیهیات در «اولیات» و «فطریات» در علم منطق، اثبات «واقعیت خارجی»، «علم به خارج» و «رابطۀ علّی و معلولی» در فلسفه و اثبات «وجود صانع حکیم» و «نبوت پیامبر اسلام…» در کلام از رهاوردهای نظریۀ توالد ذاتی است که در این مقاله بررسی، نقد و ارزیابی شده است.