جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه بداء ازجمله اختصاصات اعتقادی شیعه است، از‌ این‌رو همواره مورد طعن و انتقاد مخالفان قرار گرفته است. آنان شیعیان را متهم به نسبت دادن جهل و پشیمانی به خدا کرده و زبان به طعن ‌ایشان گشوده‌اند. در مقابل ‌ایشان نیز‌ اندیشوران شیعی همواره از‌ این آموزه دفاع کرده و هرکدام بر اساس نظام فکری خود، در پی تبیین حقیقت بداء و تحلیل صحیح رابطة آن با صفات الهی بوده‌اند. از میان بزرگانی که در عصر حاضر به تحلیل آموزه بداء پرداخته، آیت الله سید محمد کاظم عصار است. وی از آخرین حکمایی است که به صورت مفصل به مسئلة بداء پرداخته و در‌ این باب، رساله‌ای مستقل با مشی فلسفی- عرفانی نگاشته است. ابتکارات آیت الله عصار در تبیین حقیقت بداء، به‌ویژه نگاه عرفانی وی در‌ این باب بی‌نظیر است. وی توانست با استفاده از مبانی فلسفی صدرایی و بهره‌گیری از مبانی عرفانی، تبیین بدیع و تازه‌ای از حقیقت بداء، رابطة آن با علم و ارادة خداوند و تقدیر الهی، ارائه داده و نحوة وقوع آن در علم و اخبار معصومان(ع) را تبیین کند. چیستی حقیقت بداء و چگونگی تحلیل رابطه آن با علم، اراده و تقدیر الهی و علم و عصمت معصومان (ع) از دیدگاه وی، مسئلة پژوهش حاضر است.

در حوزة نظریات اخلاقی؛ گاهی دو نظریة حسن و قبح ذاتی و نظریة قانون طبیعی یکسان پنداشته می‌شود. دلیل این امر عدم تبیین نظریة قانون طبیعی و عدم تبیین تفاوت‌های بین این دو نظریه است. مطابق یافته‌های این مقاله، شش تفاوت کلیدی بین این دو نظریه وجود دارد: ١. در نظریة قانون طبیعی شناخت ارزش‌ها از نوع تذکار است، برخلاف حسن و قبح ذاتی؛ ٢. در نظریة قانون طبیعی، طبق تقریری که اخلاق را مبتنی بر ظرفیت‌های طبیعی انسان و نیازها و گرایشات درونی انسان می‌داند، اخلاق مبتنی بر انسان‌شناسی است حال آنکه نظریة حسن و قبح ذاتی به بنیان انسان‌شناختیِ بحث نپرداخته است؛ ٣. در نظریة قانون طبیعی منشأ گزاره‌های عقل عملی به خیرات بنیادین باز می‌گردد و خیرات بنیادین در نیازهای طبیعی و امیال ریشه دارند اما در نظریة حسن و قبح ذاتی، منشأ گزاره‌های عقل عملی «حسن عدل» و «قبح ظلم» دانسته می‌شود که خود آنها به بدیهیات عقل نظری بازگشت می‌کنند؛ 4. نظریة قانون طبیعی در پاسخ به مسئلة انگیزة اخلاقی و مسئلة رابطة‌ باید و هست، کاربردهای موفق‌‌تری دارد؛ 6. تقریری که نظریة قانون طبیعی از حسن و قبح ارائه می‌دهد با تقریر نظریة حسن و قبح ذاتی متفاوت است؛ نظریة حسن و قبح ذاتی؛ با تکیه بر استدلال‌های عقلانی حقایق اخلاقی را در عالم نفس‌الامر یا در میان حقایق خارج از وجود انسان از قبیل ذات فعل جستجو می‌کند حال آنکه نظریۀ قانون طبیعی؛ بنیان قوانین اخلاقی را در ظرفیت‌های طبیعی نهاده شده در وجود انسان در مسیر غایت می‌داند. این مقاله با روش تحلیلی ـ توصیفی تلاش نموده تا تفاوت‌های این دو نظریه را تبیین نماید.

پژوهش پیش رو به روش توصیفی، تحلیلی به مقایسه دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی درباره آموزه بداء پرداخته است. ملاصدرا از طریق اشاره به نفوس سماویه و ملائک عماله، حقیقت بداء را تبیین و نحوه اسناد حقیقی آن به خداوند را تحلیل می کند؛ اما علامه طباطبایی توانسته است، بدون اشاره به افلاک و با استفاده از آیات قرآن کریم، رابطه بداء با صفات و تقدیر الهی را تبیین کند. علامه با استفاده از آیه 39 سوره رعد، هم حقیقت بداء را تبیین می کند و هم دایره شمول آن را به تمام موجودات دارای اجل، تعمیم داده و همیشگی بودن آن را اثبات می نماید. همچنین وی بر خلاف ملاصدرا که حقیقت نسخ و بداء را متفاوت می داند، حقیقت آن دو را یکی دانسته و تفاوت آنها را در شمولشان نسبت به عالَم تکوین و تشریع بر می شمرد. ملاصدرا وقوع بداء در علم و اخبار معصومین (ع) را جایز دانسته، ولی از دیدگاه علامه طباطبایی، وقوع بداء در علم و اخبار معصومین (ع) جایز نیست.

چکیده شهرت حِکمی صدرالمتألهین شیرازی معمولاً شأن فقهیش را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. مجموعۀ آثار حِکمی، تفسیری، حدیثی و اخلاقی وی نمایشگر چهرۀ فقهی ایشان است. او به معانی لغوی، روایی و اصطلاحی فقه و موضوع این علم و مفاهیم اساسی رایج در این علم، از قبیل طاعت و معصیت و احکام پنج‌گانۀ فقهی التفات کامل دارد و جایگاه این علم در میان علوم و نسبت آن با گزاره‌های اعتقادی و اخلاقی در دین و نیز وجه اشتراک و تفاوت شریعت با طریقت و حقیقت را با رویکرد خاص خود تبیین می‌کند. هم از ضرورت پایبندی همگان به گزاره‌های فقهی سخن گفته است و هم به تبیین ضرورت گزاره‌های فقهی در دین می‌پردازد و در مسیر تبیین عقلانیت‌پذیری گزاره‌های فقهی، علاوه بر اینکه این گزاره‌ها را خردستیز نمی‌داند، وضع آنها را مقتضای مصالح و مفاسدی نفس‌الأمری می‌داند و از ناتوانی عقل بشر از درک آنها در مقام اثبات سخن می‌گوید. تکاپوی عقل در این زمینه معمولاً به خطا می‌انجامد؛ زیرا یا مصالح جزیی را بر مصالح عمومی در متعلقات احکام ترجیح می‌دهد یا مصالح دنیوی را بر مصالح حقیقی رجحان می‌بخشد. اعتماد به این گزاره‌ها روح تعبد انسانی را تقویت می‌کند. هر چند به این جهت می‌توان از فراخردی این گزاره‌ها سخن گفت؛ ارائۀ دلیل عقلی محکمی برای اعتماد به آن گزاره‌ها دشوار نیست؛ چون دستکم گزاره‌های قطعی الصدور فقهی فراخرد از منبعی صادر شده‌اند که عقل بر عصمتش گواهی می‌دهد و اطمینان به صدق این گزاره‌ها، عقلانیت‌پذیری آنها را به‌دنبال دارد.

چگونگی تببین آموزه بداء و تحلیل رابطه آن با صفات خداوند، تقدیر الهی و علم و عصمت معصومان (علیهم السلام) از دیدگاه ملاصدرا و علامه شعرانی، مسأله پژوهش حاضر است. پژوهش پیش رو به روش توصیفی، تحلیلی به بررسی مبانی ملاصدرا و علامه شعرانی درباره آموزه بداء، پرداخته و یافته های آن از این قرار است که ملاصدرا با بهره گیری از مبانی حکمت متعالیه، حقیقت بداء را تبیین و رابطه آن با صفات خداوند، تقدیر الهی و عصمت معصومان (علیهم السلام) را در این چارچوب، تحلیل کرده است. علامه شعرانی نیز هر چند در چارچوب حکمت متعالیه، اما با توجه به مبانی حدیثی - کلامی خود، هرگونه تغیّر و تبدّل در صفات خداوند و تقدیر الهی را محال دانسته و بداء به معنای مدّ نظر ملاصدرا را نقد می کند. وی همچنین با استفاده از برهان لطف، عدم امکان وقوع بداء در اخبار معصومین (علیهم السلام) را اثبات می کند.

چیستی مفهوم تجددامثال (تجدداعراض) و تأثیر و تأثر آن در آفرینش و رابطه حضرت حق با این مسئله از نظرگاه اشاعره و مولانا موضوع این پایان نامه می باشد. تحقیق حاضر می کوشد تا در روند نظم سازمان یافته خود به این سؤال اصلی پاسخ دهد که آیا میان این دو دیدگاه در مسئله تجددامثال (تجدداعراض) تفاوتی وجود دارد؟ ریشه ای ترین و اساسی ترین تفاوت ها کدام است؟ فرضیه تحقیق پیش رو این است که میان دیدگاه اشاعره و مولانا تفاوت هایی بدین صورت وجود دارد که اشاعره باتوجه به گرایشات دینی و اعتقادی خاصی که دارند و براساس اراده الهی و قدرت عظیم حق تعالی بر همه موجودات، تجددامثال یا تجدد اعراض را در اجسام و انواع جواهر جایز نمی شمارند و این قاعده را تنها در عرضِ پدیده ها قائل هستند و مولانا در این مسئله دیدگاه عرفانی دارد و بر این عقیده است که تجددامثال هم در جواهر جایز است هم در اعراض. هدف از نگارش این پایان نامه تطبیق میان دو دیدگاه مربوط به اشاعره و مولانا در خصوص مقوله تجددامثال و تحلیل این مسئله غامض و همچنین بیان نقاط اشتراک و اختلاف این دو دیدگاه است که با استفاده از روش تحلیل محتوا و به روش تحقیق کتابخانه ای سامان گرفته است. نتیجه نیز این شد که دیدگاه اشاعره به مسئله تجددامثال (تجدداعراض) با نحوه نگرش مولانا به این مبحث به کلی متفاوت است. این پایان نامه خواننده را به این معنا می رساند که باید از نظرگاه هایی که توسط اندیشمندان، متکلمان، فلاسفه و عرفا مطرح می شود ساده و سطحی نگذشت و بر هر یک دقت عقلی داشت. باید اندیشید و باید با قدرت هم اندیشید و در اندیشیدن بر هر نظریه ای مسامحه گر نبود.

علم کلام از دانشهایی دینی است که سرگذشت یکنواختی نداشته است. اگر شماری به وجوب فراگیری و اشتغال به آن رأی داده اند، کسانی هم در تحریم پرداختن به آن از هیچ تلاشی دریغ نکردند. اهل حدیث علاوه بر تمسک به دلایل متعدد بر این تحریم، پیامدهایی را برای نادرستی اشتغال به این علم ذکر کرده اند، که درباره هر دانش دیگری هم مطرح شود، باید از پرداختن به آن خودداری کرد. پرسش نوشتار حاضر آن است که اهل حدیث با تمسک به چه پیامدها و لوازم معرفت شناختی و روش شناختی با اشتغال به علم کلام مخالفت کرده اند؟ تا چه مقدار می توان با لازمه بودن امور مزبور همراه شد و تمسک به این قبیل امور چگونه می تواند وجهی برای مخالفت با علم کلام فراهم آورد؟ دستاورد نوشتار حاضر آن است که تلاش مخالفان علم کلام در تمسک به این پیامدها متکلمان را متوجه هشدارهایی می سازد که اگر مسیر پرداختن به این علم را به درستی سپری نکنند، چه تهدیداتی در کمین آنها خواهد بود. البته این پیامدها نه متوجه ذات علم کلامند و نه هیچ اختصاصی به علم کلام دارند. اندیشمندان هر علمی اگر به این قبیل پیامدها التفات نداشته باشند و یا به شیوه درست اشتغال به یک علم ملتزم نباشند در معرض چنین پیامدهایی هستند.

چگونگي رابطۀ ميان کمال و دين، از جمله پرسش‌هاي مهم پيش‌ روي متفکران است که پاسخ به آن، تأثير مستقيمي بر نوع زندگي انسان‌ها دارد. پژوهش حاضر درپي آن است تا به اثبات وابستگي کمال انسان به دين از ديدگاه علامه طباطبايي (با تأکيد بر کتاب شريف تفسير الميزان) بپردازد. روش نگارنده در اين پژوهش، از نوع پژوهش‌هاي نظري و به‌صورت تحليلي ـ انتقادي است. از يافته‌هاي آن، مي‌توان به اين مطلب اشاره کرد که فلسفه و هدف دين، نشان دادن راه تکامل انسان و ايجاد زمينه براى تحقق اين هدف اساسي آفرينش است. خداوند به مقتضاي لطف و حکمت خود، از طريق وحى، آموزه‌هاي خود را در قالب كتاب و شريعت، و هماهنگ با عقل، فطرت و واقعيت‌هاي وجود انسان، در راستاى اين هدف بزرگ و مقدس در اختيار بشر قرار داده است.

نبوت، از مسائل مشترک میانِ ادیان ابراهیمی است که هم در علم کلام و هم در فلسفه دین، از آن گفت و گو می شود. ابن میمون اندلسی، آن هنگام که از این مسئله سخن می گوید، می کوشد میان فلسفه و شریعت یهود، هماهنگی ایجاد کند. او هنگام شناسایی نبی، تعریف نبوت، ضرورت ارسال پیامبر و دین، خصلت های پیغمبران و مباحثی از این دست، با اتخاذ رویکردی فلسفی، از تطبیق و سازگاری میان این رویکرد با آموزه های شریعت موسوی چشم پوشی نمی کند. نوشتار پیش رو، می کوشد افزون بر ارائه گزارش و تحلیل نسبتاً جامعی از نگرش فلسفی ـ یهودی این اندیشمند پرآوازه آیین یهود، به وامداری اندیشه های فلسفی وی از مشاییان مسلمان و به ویژه فارابی نیز سرک بکشد.