جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معین الفکر فی شرح الباب الحادی عشر: نخستین شرح شناخته شده از ابن ابی جمهور بر الباب الحادی عشر، معین الفکر نام دارد. تاریخ تألیف آن به روشنی معلوم نیست. اما از آنجا که مؤلف بعداً این رساله را با نام معین المعین شرح کرده و در کشف البراهین (تألیف 17 ذی الحجة 878 هجری) از آن نام می برد، قطعاً پیش از این تاریخ تألیف شده است./ آغاز: الحمد لله واجب الوجود لذاته الذی بدایة الأشیاء کلها بعنایته ... و سمّیته بمعین الفکر فی شرح الباب الحادی عشر. / انجام: و قد أودعت لک فی هذا المختصر ما یعطیک هذا المقصود و یمنحک هذا المطلوب ... و صلی الله علی محمد و آله الطیبین و سلم تسلیماً کثیراً./ از آنجا که ابن ابی جمهور نام این رساله را در اجازه ی خود به شیخ محمد بن صالح الغروی ذکر کرده است، تردیدی در انتساب آن به وی وجود ندارد. / از این رساله، نسخ خطی مستقلی جز آنچه در ضمن معین المعین به تمامه نقل شده است، وجود ندارد.

كشف البراهين في شرح رسالة زاد المسافرين، اثر محمد بن ابی‌جمهور احسائی، به تحقیق وجیه بن محمد مُسبّح، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این اثر، در هفت فصل، مباحث مربوط به اصول پنج‎گانه عقیدتی شیعی (توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد) را بیان کرده است. ابن ابی‌جمهور احسائی در خاتمه، تاریخ فراغت از املای این کتاب را شامگاه چهارشنبه، هفدهم ذی‎حجه 878ق، در مشهد رضوی(ع)، ذکر می‌کند. کتاب، دارای مقدمه محقق، مقدمه مؤلف، محتوای مطالب در هفت فصل و خاتمه است. نویسنده در نگارش این اثر از منابع متعدد لغوی، تاریخی، روایی، تفسیری و... از منابع شیعی و سنی به زبان عربی استفاده کرده که برخی از آنها پس از قرآن کریم و نهج‌البلاغه، عبارتند از: لسان العرب ابن منظور؛ سیره ابن هشام؛ مقدمه ابن خلدون؛ صحیح بخاری؛ ملل و نحل شهرستانی؛ مقالات الإسلاميين علی بن اسماعیل اشعری؛ کافی کلینی؛ توحید صدوق؛ مستدركات أعيان الشيعة؛ تاریخ طبری؛ فهرست ابن ندیم؛ الأعلام زرکلی؛ وسائل الشيعة شیخ حر عاملی؛ مسند و فضائل الصحابة احمد بن حنبل؛ الكامل في التاريخ ابن اثیر؛ المعجم الكبير طبرانی؛ المناقب خوارزمی؛ بحار الأنوار علامه مجلسی؛ ينابيع المودة قندوزی؛ التفسير الكبير فخر رازی و.. ابن ابی‌جمهور در اصل رساله «زاد المسافرين» می‌نویسد: «فهذه رسالة مشتملة علی ما يجب علی المكلف اعتقاده من العقائد الكلامية و المسائل الأصولية، سمّيتها بزاد المسافرين في أصول‌الدين». ترجمه: «این رساله‌ای است دربردارنده، مباحثی کلامی از اصول اعتقادات که باور به آن بر مکلف واجب است. من، آن را زاد المسافرين في أصول‌الدين، نام نهادم». وی سپس در توضیح عبارت فوق (در عبارات كشف البراهين که شرح زاد المسافرين است،) می‌نویسد: منظورش از رساله، کتاب است و از عقاید کلامیه، علم کلام. وی آنگاه وجوهی را در سبب نام‌گذاری علم کلام به این اسم، ذکر می‌کند، مراد از مسائل (مبادی، مسائل و موضوعات) را روشن می‌کند و وجوهی را در برتری این علم بر سایر علوم ذکر می‌نماید. ابن ابی‌جمهور، درباره ترتیب فصول مسائل مطرح‌شده در کتاب، می‌نویسد: مطالب این کتاب در هفت فصل ترتیب یافته است. وجه حصر مباحث در هفت فصل این است که آنچه از آن بحث می‌شود، یا ذات و متعلقات ذات است و یا افعالِ ذات. در بحث از ذات هم یا از تصور آن چیز نزد عقل و تمیّز آن از سایر موجودات صحبت می‌کنیم یا از صفات مختص به آن؛ پس [در این علم] اولین مورد، بحث از اثبات واجب الوجود خواهد بود که فصل اول کتاب به آن پرداخته است. دومین مورد، بحث از صفات است که آن‌هم یا ثبوتیه است و یا سلبیه. بحث از صفات ثبوتیه در فصل دوم و صفات سلبیه در فصل سوم، مطرح می‌گردد [تا اینجا بحث از ذات و متعلقات، یعنی اولین مورد از بحث از شیء بود و اکنون به سراغ مورد بعدی، یعنی افعال می‌رویم]؛ بحث از افعال، یا از افعال مطلق به‌طور عموم است یا از افعال خاص که از اولی در فصل چهارم تحت عنوان عدل بحث می‌شود و اما دومی (افعال خاص)، یا مربوط به سرای دنیا است و یا به زندگانی اخروی ارتباط دارد؛ مباحث مربوط به زندگانی اخروی (یعنی دومین مورد از تقسیم اخیر) در فصل هفتم و تحت عنوان مباحث معاد مطرح می‌گردد و در مباحث مربوط به زندگانی دنیوی، یا بحث از مؤسس شریعت مطرح است و یا از حافظش. بحث از مؤسس شریعت را در مباحث مربوط به نبوت باید مطرح کرد که در فصل پنجم کتاب آمده و بحث از حافظ شریعت نیز در فصل ششم، تحت عنوان مباحث امامت سامان یافته است. از حصری که بیان شد، ترتیب قرارگیری مباحث کتاب نیز روشن می‌شود؛ زیرا بحث از ذات و صفات آن به‌نحو تقدم ملزوم بر لازم، بر بحث از افعال تقدم دارد [یعنی افعال لازمه وجود ذات هستند و تا ذاتی نباشد، فعلی سر نخواهد زد؛ ازاین‌رو ذات بر فعل تقدم دارد]. بحث از تصور و تمیّز ذات، در قالب ترتب تصور بر تصدیق، مترتب بر بحث از صفات است [تا تصوری از ذات ممکن نباشد، تصدیق به چیستی و چگونگی صفات ممکن نخواهد بود]. ترتب صفات ثبوتیه بر صفات سلبیه نیز از نوع ترتب اشرف بر غیر اشرف است [یعنی صفات ثبوتیه بر صفات سلبیه شرافت دارند]. ترتب افعال مطلقه بر افعال خاصه، از نوع تقدم عام بر خاص و مقدم داشتن بحث از کارهای زندگانی دنیایی بر زندگی اخروی، به دلیل تقدم آن در وجود (یا به‌عبارتی‌دیگر، تقدم موجود بر معدوم) و در آخر، پیش‎تر مطرح کردن بحث از مؤسس شریعت در قالب نبوت بر بحث از حافظ آن در قالب امامت، به‌خاطر تقدم اصل بر فرع است؛ یعنی بحث از امامت فرع بر بحث از نبوت است

مجلی در سه مرحله به رشته تحریر درآمده است: در مرحله نخست، مؤلف رساله ای کوتاه در علم کلام با نام مسلک الأفهام فی علم الکلام می نگارد. این رساله در شب پنج شنبه 26 ذوالقعده 886 هجری در قطیف به اتمام رسیده است. در مرحله دوم، حاشیه ای بر این کتاب می نویسد که بزرگان وفضلاء آن را النور المنجی من الظلام، حاشیة مسلک الافهام نام می نهند. وی این حاشیه را در یکشنبه سوم شعبان 893 هجری در روستای تیمیه واقع در احساء به اتمام رساند. در مرحله سوم و پایانی، پس از بازگشت حج در 894 هجری به عراق رفت، طالبان علم که این کتاب را باب طبع خویش یافته بودند، از وی خواهش می کنند شرحی بر النور المنجی بنگارد تا ابهامات آن را برطرف سازد. وی این خواسته را اجابت کرده وشرح شرح خود را با عنوان مجلی مرآة المنجی فی الکلام والحکمتین والتصوف تألیف می نماید. مسوده این کتاب در اواخر جمادی الآخر 895 هجری در عراق ومبیضه آن در شانزده صفر 896 به هنگام سومین اقامت در مشهد اتمام یافته است. ابن ابی جمهور در میان اندیشمندان شیعه نخستین کسی بود که کوشید جریان های فکری زمان خود را تلفیق کند. وی در این کتاب به شیوه ای که خود او نیز آن را بی سابقه وبی نظیر می داند میان کلام (معتزلی واشعری)، فلسفه (مشایی واشراقی) وتصوف آمیزش ایجاد می کند. احسایی با مکتب ها وجریان های مذهبی شرق جهان اسلام، از زمان حمله مغول به بعد، کاملا آشنا بوده است. این نکته را می توان با توجه به سخنان متعددی که از نگاشته های نمایندگان اصلی این جریانات مذهبی نقل می کند دریافت. وی با تفسیر وتحلیل این اندیشه ها وسعی در تلفیق آنها نشان می دهد که ناقل صرف اندوخته های گذشتگان نیست، بلکه نماینده برجسته زمان ومکان خویش است. از این رو، این کتاب بر آثار فیلسوفان مکتب اصفهان در قرن بعد (قرن دهم هجری) که در واقع کوشیدند ترکیب واحدی از سنت های همان مکتب به عمل آورند، تقدم دارد، هرچند آثار شخصیت های بزرگی چون ملاصدرا تلاش ارزشمندتری در این زمینه به شمار می رود. ابن ابی جمهور گرچه از بزرگان حدیث به شمار می رود وعوالی اللئالی وی همواره مورد استناد اهل فن بوده است، لکن گرایش های حدیثی خود را ـ دست کم به صورت افراطی ـ در مباحث کلامی وارد نساخت، به گونه ای که اگر کسی از سبقه وصبغه ی حدیثی شخصیت وی آگاهی نداشته باشد، با مطالعه آثار کلامی اش ـ وخصوصاً مجلی که محل بحث ماست ـ نمی تواند دریابد که نویسنده کتاب از اکابر محدثان بوده است. مجلی بر اساس نسخ زیر تصحیح شده است: نسخه شماره 3810 کتابخانه چستر بیتی ایرلند، تاریخ کتابت: 18 ربیع الثانی 896 هجری نسخه شماره 8183 کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، تاریخ کتابت: ربیع الاول 964 هجری چاپ سنگی به اهتمام شیخ احمد شیرازی، که دو مرتبه در سال های 1324 و1329 هجری در تهران به چاپ رسیده است. نسخه ای در مجموعه 874 کتابخانه مدرسه مروی، تاریخ کتابت: اواخر قرن نهم هجری. این نسخه تنها شامل متن مسلک الافهام است.

کتاب مختصر حاضر مشروح مناظره نویسنده با هوری درباره امامت و بحث مهم خلافت بعد از رسول و دفاع جانانه وی از امامت امام علی علیه السلام می باشد.