جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این پژوهش برجسته‌کردن مناسبت‌های انسان‌شناسی در حوزه معناشناسی تأویل است. برای این منظور، نگارنده ابتدا معناشناسی تأویل را بررسی می‌کند و افزون‌بر اشاره به دو معنای عام و خاص تعبیر، از ارتباط معنایی تأویل و تعبیر و تفسیر سخن می‌گوید. شرح نگاه مثبت و منفی ابن‌عربی به تأویل و تبیین ویژگی‌های فردی لازم برای تأویل، از بحث‌های دیگر این پژوهش است. تأویل در باور ابن‌عربی کلیدواژه‌ای هستی‌شناسانه است. باتوجه‌به مبانی او، دربارة تناظر تأویل در سه کتاب تکوین و تدوین و نفس می‌توان سخن گفت. هر سه کتاب، تجلی حضرت حق است و حق، تأویل و حقیقت هر سه ظهور است. ایمان و تقوی و عمل به شریعت همچنین بصیرت و فراست الهی و آزادگی، از ویژگی‌های اصلی تأویل‌کننده است. علم صاحبان تأویل از نوع حق‌الیقین است و این خود نشان‌دهنده آن است که تأویل، علمی نظری و اکتسابی نیست؛ بلکه مبحثی از باب حضور و یافتن است. تأکید این عارف بزرگ بر به دست آوردن ویژگی‌هایی وجودی برای تأویل‌کننده، از نگاه انسان‌شناسانه او به تأویل خبر می‌دهد. نگارنده در هر دو رویکرد ایجابی و سلبی ابن‌عربی به تأویل، حکمت عملی و توجه به عمل را چیره می‌بیند.

ابن‌عربی در عبارات بسیاری از وقوع محالات عقلی در ساحت خیال سخن می‌گوید. این نوشتار با بررسی و تحلیل این مسئله از دیدگاه او، به بیان دو نظر در این‌باره می‌پردازد. نظر نخست با شواهدی از سخن ابن‌عربی مبتنی‌بر اختلاف فضاهای معرفتی و درنتیجه اختلاف موازین به‌کار گرفته شده در این ساحات، تقویت می‌شود. نظر دوم که مورد پذیرش این پژوهش است؛ مستند به عباراتی دیگر از ابن‌عربی است. تعریفی که او از محالات عقلی ارائه می‌دهد در بحث حاضر بسیار راه‌گشا بوده و فتح بابی جهت راه‌یابی به رأی صائب است. وی در پاره‌ای از عبارات، تحقق محال را به تصور محال معنا می‌کند و بدین‌ترتیب از وجود محال، وجود ذهنی و نه وجود خارجی آن را اراده می‌کند. غالب مثال‌هایی که برای اجتماع نقیضین و یا اجتماع ضدین ذکر می‌شود از نظر منطقی قابل مناقشه است. به‌علاوه که ابن‌عربی خود به صراحت از اختلاف جهات و حیثیات سخن می‌گوید. مطلب دیگر اینکه او حتی آن هنگام که کلامش ناظر به عرصه خیال است؛ در نظر ندارد که در این حوزه هم «وقوع محالات عقلی» را لحاظ کند و هم «عدم وقوع آن را».

صدرالمتالهین در آغازین دوره های تفکر فلسفی اش متأثر از محقق دوانی است. کتاب مبدأ و معاد او شاهدی بر این تأثیر است. او ابتدای بخش مبدأ این کتاب را مطابق با اندیشه اصالت ماهیت و ذوق تأله نگاشته است. این مقاله در نظر دارد در چهار محوراصلی نظریة ذوق تأله را در کتاب مبدأ و معاد صدرا نشان دهد. توحید واجب الوجود و نحوة مواجهه با شبهة ابن کمونه، نحوة موجودیت واجب و ممکنات، چگونگی انتزاع مفهوم واحد از امور متخالف از جمله محورهای مذکور است. مقایسه گام به گام عبارات صدرالمتألهین و محقق دوانی در بحث توحید واجب الوجود به خوبی نشان می دهد که صدرا هم در خود نظریة ذوق تأله و هم در بیان مقدمات آن تا چه اندازه از محقق دوانی بهره برده است. جالب اینجا ست که شارحان و مترجمان کتاب مبدأ و معاد، هیچ یک نه از این تأثیر پذیری سخن گفته­اند و نه از اینکه صدر المتألهین در زمان نگارش این کتاب، فیلسوفی ذوق التأله بوده است سخنی به میان آورده­اند.

اصالت وجود از ارکان بنیادین حکمت صدرایی است. یکی از اشکالات وارد شده به آن این است که اصالت وجود مستلزم واجب الوجود بالذات بودن همة موجودات است. ملاصدرا دو پاسخ به این اشکال داده است: پاسخ نخست بر مبنای تفکیک دو معنای واژة «بالذات» است و توجه به امکان فقری و تفکیک ضرورت ذاتی منطقی و فلسفی، اساس دومین پاسخ صدراالمتالهین به این اشکالند. اکثر متفکران و صاحبان اندیشه پس از ملاصدرا، تنها به یکی از این دو پاسخ توجه کرده‌اند. این در حالی است که چنین رویکردی ناتوان از حل اشکال بوده و طریق صائب آنست که ضمن توجه به هر دو پاسخ، مناط نیاز به علت را از امکان ذاتی به امکان وجودی تغییر دهیم. برای این منظور ابتدا تصویری از مدعای اصالت وجود ارائه، سپس اشکال مشهور شیخ اشراق بر اصالت وجود را طرح نموده و پس از بیان جواب ملاصدرا به آن و مبتنی بر همین جواب، به طرح اشکالِ اصلی که موضوع نوشتار حاضر است، خواهیم پرداخت.

مسئله اثبات واجب الوجود در فلسفه اسلامی ، فصل ویژه ای را به خود اختصاص می دهد و در این میان، برهان صدیقین از براهین پرسابقه و مشهور به شمار می رود.در تاریخ فلسفه اسلامی تقریرهای متفاوتی از این برهان به چشم می خورد که هر یک دارای نقاط قوت خاصی می باشد. این نوشتار به بیان تقریر این برهان در نظام فلسفی ابن سینا و ملاصدرا اشاره دارد و به تبیین تفاوتها و پیامدهای آنها، همت می گمارد. بیان علامه طباطبایی از برهان صدیقین از خلاصه ترین بیانات است که البته همانگونه که در این مقاله خواهد آمد، ریشه و مبنای این تقریر ، به خوبی در تبیین سینوی و صدرایی برهان مشهود است.از آنجا که این برهان در عرصه روایات نیز مورد توجه واقع شده، نگارنده از نظرگاه روایات نیز به روشن ساختن این تفاوتها پرداخته است.

یکی از شاخه‌های مهم در مسائل فلسفی، مباحث انسان‌شناسی است که در آن‌ بحث از قوای ادراکی ظاهری و باطنی آدمی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. «خیال» و «متخیله» نام دو قوۀ ادراکی باطنی در انسان هستند. جمهور حکماء، خیال را به‌عنوان خزانۀ حسّ مشترک، پذیرنده و منفعل و متخیّله را از آن‌جهت که به ترکیب و تفصیل صور می‌پردازد، فعّال می‌دانند. " ابن‌عربی" با حفظ نقش منفعل خیال به‌عنوان مجمعی برای حواس، از خیال خلاق و فعّال سخن می‌گوید. نزد او خیال، ارض حقیقت و موطن جمع اضداد است. او خیال را از آن جهت که خلاق است، شبیه‌ترین موجودات به خداوند می‌داند. او در بسیاری موارد نیز خیال و تخیّل را به‌صورت مترادف به‌کار می‌برد، ولی این به معنای انکار تمایز میان این دو ادراک نخواهد بود. تشبیه تمایز میان خیال و تخیّل به عصای "موسی" و کار ساحران، بحث از خطای در خیال و سخن از تخیّل به‌عنوان امری غیرواقعی و موهوم از جمله مواردی است که در تمییز این دو عرصه کارآمد‌اند.

عليرغم برخي مخالفتها، تأويل را ميتوان روش ابن‌عربي براي شناخت واقع دانست. بحث از قواعد و روش‌شناسي ابن‌عربي در تأويل، هدف اصلي اين مقاله است. أخذ تأويل از حضرت حق، توجه به عقل در عين كافي ندانستن آن، لزوم توجه به معناي الفاظ و قواعد دستوري جملات، توجه به نصوص و ظواهرآيات از جمله اصول و قواعد حاكم بر تأويل‌پژوهي ابن‌عربي است. او تأويل را امري ذو مراتب ميداند. نزد او معناي تأويلي تنها يكي از وجوه معاني كلام است و با تأويل، متشابه از تشابه خود خارج نميشود و لذا عارف هميشه در بيان اشارتهاي خويش جانب احتمال را رعايت ميكند. ابن‌عربي، روش خود و عرفا را اشارت در مقابل تفسير مينامد و ضمن منتسب دانستن اين شيوة بيان به حضرت حق، دو وجه براي انتخاب اين روش ذكر ميكند. او تفسير را از وجهي همان اشاره و از وجهي ديگر مغاير با آن ميداند. يكي از اهداف مهم ابن عربي از بيان تأويل، تشويق و تهييج مخاطب براي سفر و سلوك است. بيان مباني عرفاني و استناد به آيات، احاديث و روايات از مشخصه‌هاي ديگر بيانهاي تأويلي اين عارف بزرگ است.

صدرالمتألهین فیلسوفی است که در باب «کلی» ، نحوه و شرائط ادراک آن دارای نظریاتی بدیع است. دیدگاه صدرالمتألهین در باره کلی و نحوه ادراک آن مبتنی بر اموری است که عبارتند از: اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری و مثل افلاطونی. او در باب ادراک کلی از تعبیر «مشاهده از دور» استفاده می کند که این تعبیر با عنایت به عبارات خود او دارای دو تفسیر است و البته شاید فقط یکی از این دو تفسیر را بتوان رأی نهائی او در مسأله دانست . نحوه ادراک کلی و شرایط این ادراک نیز در آثار او بیانهای متفاوتی دارند. نگارنده با نظر به مبانی صدرا در این خصوص، سعی در جمع این عبارات مختلف دارد و بر این نظر است که ادراک کلی در فلسفه صدرائی امر ذو مراتبی است شامل موارد زیر: ادراک کلی سعی، ادراک کلی مفهومیِ منزه از تخیل، ادراک کلی مفهومی به کمک تخیل و ادراک صورت خیالی قابل صدق بر کثیرین

بحث جبر و اختیار از بحث‌های غامض و جنجال‌برانگیز در طول تاریخ تفکر است. نظریه وحدت وجود، اعیان ثابته و سرّالقدر از اهم مباحثی است که موجب شده است برخی ابن‌عربیرا جبری و بلکه افراطی‌تر از جبرگرایان بدانند. سرّ سرّالقدر و عنایت به مبانی انسان‌شناسی ابن‌عربی در رسیدن به رأی مختار وی راه‌گشا است. او از تعبیر «هو لا هو» برای اشاره به موقعیت وجودی انسان استفاده می‌کند و افعال اختیاری انسان را نیز طبق همین الگو ترسیم می‌کند. عبارات او در تبیین انتساب فعل اختیاری انسان متفاوت است. او گاهی حق را فاعل و موجد و عبد را قابل و مظهر آن می‌داند و گاهی نیز در تعبیری دیگر، ایجاد فعل را از خدا می‌داند و نقش عبد را به ‌صورت اعدادی ترسیم می‌کند. انجام‌دادن فعل با اسباب و نزد اسباب از تعابیر دیگر ابن‌عربی در این خصوص است. سازه‌هایی در بنای عرفانی ابن‌عربی به ‌چشم می‌خورد که به هیچ روی با قول به جبر سازگار نیست. سخن از نیرویی در عارف به نام «همّت» و تأکید فراوان او بر خلاقیت انسان، به عنوان مظهر اتمّ خداوند و خلافت الهی انسان از آن جمله است.