جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر ترجمه فصل 22 از کتاب extremist shiites (غلات شیعه) اثر متی موسی است که به سال 1982 در آمریکا منتشر گشته است. نیمی از حجم کتاب مزبور به تاریخ و عقاید فرقه نصیری از فرق غالی شیعی اختصاص دارد که در قسمت مربوط به تاریخ این فرقه، نویسنده طی چهار فصل: نصیریان در دوره متقدم، نصیریان در دوره میانه، نصیریان در دوره قیمومیت فرانسه و بالاخره قدرت گیری نصیریان در سوریه، تحولات تاریخی این فرقه را با دقت مورد بررسی قرار می دهد. در مقاله حاضر که به تاریخ متقدم نصیریان اختصاص دارد، نویسنده پس از ذکر مقدمه ای مختصر در اهمیت توجه به نصیریان از سوی نویسندگان معاصر شرق و غرب، به واسطه قدرت گیریشان در سوریه (از زمان حافظ اسد)، و بیان مکانهایی که نصیریان در حال حاضر در آنجا سکنا دارند، چگونگی ظهور و پیدایش نصیریان و تاریخ متقدم ایشان را به بحث می گذارد و پس از بیان و بررسی انتقادی نظریه های گوناگون در وجه تسمیه این فرقه، پیدایش آن را به شخصیتی ایرانی به نام محمد بن نصیر(متوفای 270ه) که ظاهرا از اصحاب امام حسن عسکری(ع) بوده و در مقام ایشان غلو کرده، می رساند.

با سقوط فاطمیان و به قدرت رسیدن ایوبیان، تحولی مهم مذهب در مصر رخ داد، بدین سان که خلافت اسماعیلی جای خود را به سلطنتی داد که جزئی از خلافت سنی عباسیان و مدافع آن بود. این تغییر، تحولات اجتماعی و سیاسی مختلفی به همراه داشت که بیشتر در جهت اقتدار یافتن جامعه تسنن و به همین جهت، مورد حمایت ایوبیان بود. یکی از مهم ترین جنبه های این تحولات، در نظام آموزش رسمی مصر آشکار گشت. در تحول نظام آموزشی مصر که به گسترش مدارس و تعمیم تسنن در جامعه انجامید، شماری از عالمان ایرانی نقش اساسی داشتند. نفوذ این افراد در نهاد آموزش مصر، ضمن ایجاد برخی دگرگونی های فکری و اجتماعی، مانند گسترش کلام اشعری، به تربیت طبقه ای جدید از نخبگان مصری انجامید و خلا نخبگان در جامعه تسنن مصر را که در پی دو قرن سلطه فاطمیان ایجاد شده بود، جبران کرد.

ابن ابى الحدید به عنوان شارح نهج البلاغه، بخش عمده اى از کتاب خویش را به مباحث تاریخى اختصاص داده است. او در دوره اى از تاریخ اسلام مى زیست که جامعه اسلامى به دلیل تهاجم مغول، بخشى از میراث علمى خویش را از دست داد و کتاب شرح نهج البلاغه عملا منتقل کننده داده هاى تاریخى پیشینیان به صورت روشمند به ادوار بعدى است; از این رو بررسى ابعاد مختلف تاریخ نگارى او به عنوان اثرى به یادگار مانده از آخرین حلقه عقلگرایان جهان اسلام، پیش از حمله مغول حائز اهمیت است. این پژوهش بر این اساس به اندیشه تاریخى او روى کرده، بینش و روش تاریخى ابن ابى الحدید را از ابعاد و زوایاى مختلف بررسى مى کند.

با مرگ معاویة بن یزید (64 ه .ق) خلافت اموی دچار چالشی جدی شد که آن را تا آستانۀ انقراض پیش برد. در هر گوشه از قلمرو خلافت، مدعیانی قدرتمند همچون شیعیان، زبیریان و خوارج سر بر آوردند، اما با قدرت گیری مروانیان و ظهور عبدالملک بن مروان در عرصه سیاسی و به کارگیری امرایی قدرتمند همچون حجاج بن یوسف ثقفی، امویان توانستند بار دیگر قدرت از دست رفته را احیاء نمایند. حجاج با اعمال سیاست های خشن، تمام همّ خویش را مصروف سرکوب مخالفان نمود و حجاز و عراق را که کانون اعتراضات بود، آرام کرد و با گسترش فتوحات در شرق جهان اسلام، درآمد لازم را برای حکومت امویان فراهم نمود. در مقالۀ حاضر با تدقیق در زندگی و حیات سیاسی حجاج، نقش وی را در تثبیت و تحکیم دوباره خلافت اموی بررسی می کنیم.

در طی تاریخ پر فراز و نشیب اسماعیلیه، اندیشمندان و متفکرانی ظهور کردند که مسائل فکری، کلامی و فلسفی این جریان سیاسی- مذهبی را تدوین و تبیین نمودند. یکی از مباحث مهم در نگرش تاریخی اسماعیلیان، دیدگاه ایشان راجع به تکامل انسان بود. در نگرش اسماعیلیان، تاریخ مسیری تکاملی دارد و همواره از یک دوره به سوی دوره نوین گذر می کند. در این سیر تکاملی، انسان نیز به صورت تدریجی رو به سوی کمال دارد. هدف مقاله حاضر بررسی نگرش تاریخی اسماعیلیه (دعوت قدیم) به خلقت انسان و رسیدن او به سعادت است و در پی پاسخگویی به این سوال است که در فلسفه تاریخ اسماعیلیان، ابعاد وجودی انسان و نهایت کمال او چیست و آیا با این ابعاد وجودی به تکامل خواهد رسید؟ نتیجه حاصل از پژوهش این است که در نگرش ایشان،‌انسان واجد وجوه متفاوتی است. نخست، او حیوانی است که در زندگی مادی و نفسانی خود غرق است و دورترین مخلوقات به خداست که بر اثر هدایت انبیا و اوصیا می تواند به نهایت تکامل دینی خویش در روی زمین نایل شود؛ لیکن تکامل معنوی انسان رسیدن به نهایت عقل و عرفان، یا به عبارتی، رسیدن به عقل کل است که عملا دست نیافتنی است.

چکیدهمواجهه اسلام و غرب ریشه در عوامل و اسباب بسیاری دارد که برای تحلیل و حل آن باید ابتدا اسلام و غرب را واقع بینانه شناخت؛ و با توجه به سیر تاریخی این نزاع و بررسی فضای جدید پیش آمده در تقریر آن، موانع تفاهم این دو را شناخت؛ و با تأکید بر وجوه مشترک به حل این موانع اندیشید. با نگاهی به آراء و اندیشه های سید حسین نصر به عنوان برجسته ترین مُبلغ جریان سنّت گرایی در عصر کنونی می توان موضوع مواجهه اسلام و غرب را از دیدگاه وی که نگاهی مبتنی بر سنّت گرایی است مورد بررسی قرار داد. سید حسین نصر سنّت گرایی را تنها رویکرد حاکم در طول تاریخ بشر می انگارد که همه چیز را در پناه خود داشت و چیزی خارج از قلمرو آن معنا و مفهوم نداشت. وی از جمله اندیشمندانی است که در عصر حاضر به از دفاع سنّت، حکمت جاویدان و امر قدسی اهتمام دارد؛ هم چنین به جدال با مدرنیته مشغول بوده و راه نجات انسان مدرن را بازگشت به سنّت و معنویت می داند؛ با این نحوه نگرش، اسلام از نظر وی همان اسلام سنّتی مورد نظر سنّت گرایان است که واجد ویزگی هایی است که آن را از اسلام بنیادگرایانه و اسلام تجددگرایانه جدا می کند. بنابراین دیدگاه وی در مورد اسلام، نگاه سنّتی و از درون به اسلام است. نگاهی است به آموزه های مقدس و جهانی دین اسلام همان گونه که وحی شده اند و در طی اعصار به ما رسیده اند. نصر از غرب مدرن سخن می گوید که با مفاهیم گوناگونی چون مدرنیته، مدرنیته متأخر، مدرنیته رادیکال، پسامدرنیته، نام گذاری شده است. مدرنیسم دارای جهان بینی خاصی است و با خود چالش های مختلف و متنّوعی را در حوزه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به همراه داشته است. به دلیل این نوع جهان بینی است که امروزه اسلام و غرب مدرن در زمینه های فلسفه، علوم تجربی، فنّاوری، و صنعت ناشی از علم تجربی، عرفان، هنر و ادبیات با چالش هایی مُواجه است. نصر معتقد است تا پیش از دوران مدرن رابطه اسلام و غرب بیشتر بر پایه داد و ستد بوده اما در دوران مدرن این رابطه بیشتر خصومت آمیز شده تا جایی که امروزه شاهد جنگ نظامی بین اسلام و غرب هستیم.

«تبيين» به‌عنوان مسئله‌اي مهم از مسائل فلسفه تاريخ، علم تاريخ و نيز تاريخ‌‌نگاري با همه انواع، مدل‌‌ها و الگوهايي که دارد، عهده‌دار بيان رابطه منطقي ميان رويدادها، تغييرات و تحولات تاريخي از يک سو و چرايي و چگونگي آنها از سوي ديگر است. توجه به روش‌‌ها و الگو‌‌هاي تاريخ‌نگاري مورخان مسلمان مي‌تواند مبادي افکار و ايده‌‌هاي مربوط به تبيين‌‌ها در ارتباط با رخداد‌‌هاي تاريخ اسلام را بنماياند. چنان‌که توجه به انواع تبيين مي‌تواند سير تحول تبيين‌‌ها در تاريخ‌نگاري اسلامي را که درسايه رشد و دگرگوني علمي، عقلي، فرهنگي، سياسي و اجتماعي، توسعه چشمگيري داشته، نشان دهد. در اين نوشته با روش تحليلي تلاش شده است انواع تبيين‌‌ها در آثار مورخان برجسته همچون: طبري، مسعودي، مقدسي، مسکويه، ابن‌کثير و ابن‌خلدون از قرن چهارم تا هشتم، مورد توجه قرار گیرد. نتیجه آنکه می‌توان از تحول تبيين‌‌ها از روايي صرف به‌سوي تبيين عقلي و پي‌جويي علل و عوامل رخدادها و چرايي‌‌ها و چگونگي‌‌ها سخن گفت.

تحولات فقه سياسي شيعه، ارتباط مستقيمي با تغييرات اوضاع اجتماعي جوامع شيعه دارد به نحوي که مي توان آن را منعکس کننده خصوصيات يک عصر تاريخي دانست. با شروع عصر غيبت کبري، دوران جديدي براي جامعه شيعيان اماميه اغاز شد که طي آن، مفهوم جديدي از مرجعيت ديني در ميان شيعيان امامي مذهب که پيشتر تنها مرجع ديني آنها در مسايل فقهي شخص امام و تعاليم او بود، شکل گرفت. در اين دوره نظام مرجعيت به شکل مفتي و مستفتي است و با مفهوم مرجعيت پس از خود (يعني دوران معاصر ) که به صورت تقليد و مقلد است، تمايز دارد. عصر ما بين دوره شيخ طوسي تا دوران معاصر را مي توان دوره اي خاص برشمرد و بر اساس برخي دلايل، مي بايد آن را دوران گذار ناميد. بررسي تحولات رخ داده در دوران گذار که از مقطع حسن بن يوسف حلي (متوفي 726) تا شهيد ثاني (متوفي 965) از آن در نوشتار حاضر مورد بررسي قرار مي گيرد، در حقيقت مقطعي است که برخي از تغييرات مهم و تأثير گذار در نظام مرجعيت شيعه رخ داده است. در اين ميان، نقش حسن بن يوسف حلي بسيار چشمگير است.

حوزه حله از معروفترین حوزه های علمی عصر ایلخانی می باشد که عالمان این حوزه با تلاش در دومحورعلمی یعنی آموزش علوم دینی در حوزه و مدرسه اولجایتو، تالیف کتب دینی توانستند نقش مهمی در تثبیت فقه شیعه و گسترش اندیشه سیاسی شیعه درجامعه اسلامی سده های هفتم و هشتم ایفا نمودند اگرچه نباید نسبت به رفتار و فعالیت سیاسی عالمان حوزه در برابر تهاجم مغولان و حکومت آنها غفلت نمود.تالیفات علمی عالمان حله در زمینه فقه شیعه به خصوص فقه سیاسی، در راستای تبیین و تکمیل دیدگاههای علمای پیشین به خصوص اندیشه شیخ مفید و شیخ طوسی بوده که با بررسی تعقلی احکام فقهی علمای پیشین در دایره المعارفها، علمای اعصار بعدی را از رجوع به منابع فقهی علمای گذشته شیعه و حتی علمای اهل تسنن بی نیاز ساختند و همچنین سعی نمودند با تقسیم بندی ابواب فقه، الگویی در تنظیم احکام فقهی برای علمای بعدی ارائه داده اند. در مبحث کلامی، علمای حوزه برای اثبات اعتقادات شیعه به خصوص در باب امامت، تصنیفاتی به شیوه استدلال عقلی و فلسفی تالیف نموده اند که بیشترین تالیفات کلامی در باب امامت به سبک استدلالی بوسیله عالم مشهور این حوزه، علامه حلی در سده هشتم تالیف شده که نتایج آن، اقرار علمای اهل تسنن در دربار ایلخانان به حقانیت شیعه بوده و از سوی دیگر با همکاری و ارتباط علمی با حاکمان ایلخانی توانستند زمینه را برای رسمیت یافتن مذهب تشیع در دوره اولجایتو فراهم آورند

اختلافاتى که بعد از قتل عثمان در جامعه اسلامى بروز نمود، باعث شد جامعه به سه گروه عمده شیعه علوی، شیعه عثمانى و گروه قاعدین تقسیم شود. در نهایت این اختلافات منجر. به تقابل دو گروه از مسلمانان در جنگ جمل شد. بازشناسى این اختلافات از موضوعات مهمى است که مى تواند در شناخت دقیق این برهه ى حساس تاریخ اسلامى راه گشا باشد. اختلافات در جامعه اسلامى عصر خلافت على (ع)، اصولا برآمده از دو جریان عمده است. نخست اختلافات دیرینه ای که از عهد کهن بین اقوام و قبایل موجود در جزیره العرب وجود داشت. اگرچه با ظهور اسلام این تضادها مدتى فروکش کرد، اما بعد از رحلت پیامبر (ص) دوباره با چهره اى جدید احیاء شد. دوم، بخشى از اختلافات در جامعه حاصل رقابت، حسادت، کینه و قدرت طلبى گروهى از مسلمانان بود که بعد از رحلت رسول اکرم (ص) و با اقدامات خلفای دوم و سوم متمول شده بودند. تحقیق حاضر به دنبال ریشه یابى این تحولات بوده، با ارائه برخى ادله و شواهد سعى دارد دلایل زیاده خواهى این دسته از مسلمانان را بررسى کند. در این رساله این نکته بررسى شده که چگونه سران شورشیان از عنوان "خونخواهى عثمان " براى رسیدن به اهداف خود استفاده ابزارى کردند. همچنین- نگارنده تحقیق تلاش دارد دلایل مخالفت عایشه، طلحه و زبیر را با خلافت على (ع) تجزیه و تحلیل نماید. از طرفى این نوشتار به دنبال بررسى مشکلات علی (ع) هنگام مقابله با شورشیان است. همچنین پاسخ به این که چرا در حالى که نیروهاى خلیفه از نظر کمیت کم تر از شورشیان بوده، در عین حال به پیروزى رسیده است؟ ضمن آن که در این رساله نتایج و پیامد.هاى جنگ به طور مبسوط به نقد کشیده شده، ریشه یابى خواهد شد که چرا على رغم پیروزى على (ع)، پیامدهاى جنگ بیش از آن که به نفع فاتح باشد، به ضرر ایشان تمام شده است؟ نوشته حاضر تلاش دارد ضمن معرفى قاعدین، دلایل کناره گیرى آنان از شرکت در نبردهای داخلى به نفع على (ع) را تجزیه و تحلیل نماید. همچنین بررسى نماید که آراى قاعدین چه تأثیرى در جهان اسلام داشته است. به حکم اسلامی در باره بغی و باغیان پرداخته شده، دیدگاههای فرق و گروه های اسلامی در باره شرکت کنندگان و کشته شدگان در جنگ جمل به نقد کشیده خواهد شد.