جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نزول قرآن از محورهای مهم علوم قرآنی است كه مسائل متعددی را در بر می گيرد. علاوه بر اعجاز و پرسشهای اساسی مرتبط با آن, نازل كننده قرآن, منزل عليه آن, آنچه نازل می شود, چگونگی نزول, كيفيت دريافت پيامبر (ص) و زمان، انواع و مراتب نزول نيز موضوعهای ديگری است كه در اين بحث می تواند مورد برسی قرار گيرد. از سوی ديگر هر يك از مسائل ياد شده می تواند از ديدگاههای مختلف قرآنی, روائی, فلسفی و حتی تاريخی بررسی شود و چه بسا، نتائج متفاوت و حتی ناسازگار با يكديگری هم بدست آيد كه خود زمينه ساز مسئله يا معضله ديگر شود و آن چگونگی وفق دادن و حل تعارض و ناسازگاری اين دستاوردهای مختلف است.

نگارنده، در مقدّمه رساله، به توضیح واژه های «دین» و «جامعه» و بیان رابطه این دو، نقش دین در اجتماع و تأثیر جامعه در دین و نیز هماهنگی ادیان الهی پرداخته است. در بخش اوّل، طیّ چهار فصل، کلّیاتی درباب آثار اجتماعی دین مطرح شده و در آن، آثار باورهای دینی، ارائه بینش های درست درباره زندگی اجتماعی، مبارزه دین با عقاید خرافی و باطل و نیز جلوه های اهمیت دادن دین به اجتماع بیان شده است. بخش دوم در سه فصل به بررسی نقش دین در دگرگونی های اجتماعی می پردازد و دامنه دگرگونی های ناشی از دین و مراحل آن، شیوه دین در ایجاد دگرگونی و جهت دگرگونی را مطرح کرده است. نگارنده در هر دو بخش پایان نامه، در پی بیان دیدگاه قرآن کریم درباره موضوعات یاد شده بوده و به قدر توان، به آیات نورانی آن استناد جسته است و خاتمه آن را به نقد گفتار غربیان درباره کارکردهای منفی دین اختصاص داده است.

این پایان نامه شامل دو بخش است: بخش اول کلیاتی از آثار اجتماعی دین: نشانه های باورهای دینی در رفتار اجتماعی، بینشهای دینی درباره زندگی اجتماعی، مبارزه دین با عقاید خرافی، و گفتاری دراهمیت اجتماع. بخش دوم نقش دین در تحولات اجتماعی: دامنه تحولات ناشی از دین، مراحل تحول دینی، شتاب تحولات دینی، نقش دین در روندتحولات، تغییر در مقررات و قوانین و سیاست، دیدگاه دین درباره حکومت و هجرت، و کارکردهای منفی دین.

یکی از مشکلاتی که انسان عصر حاضر با آن روبه رو است، رشد روزافزون جرم و جنایت است. نگارنده بر آن است که علت اصلی این مشکلات جداشدن انسان از فطرت انسانی و آموزه های وحیانی است و قرآن کریم سرشار از بینش ها و راه حل های عملی برای فایق آمدن بر این مشکلات و پیش گیری از انحرافات اجتماعی است. وی با رویکردی قرآنی، عوامل و ریشه های درونی جرم و انحراف را مورد پژوهش قرار داده و حاصل آن را در دو بخش به نگارش آورده است: در بخش اول، آسیب شناسی اجتماعی را تعریف و سابقه بحث از آن را گزارش کرده و هدف و فایده آسیب شناسی اجتماعی، ماهیت انحراف و کج روی را از منظر جامعه شناسی بیان و برخی دیدگاه ها را در این زمینه مطرح کرده و اقسام انحراف و کج روی را از زاویه آسیب شناسی اجتماعی و نیز از نگاه آیات قرآن بررسی کرده است و در بخش دیگر، به منظور تبیین علل و عوامل پیدایش انحراف و جرم از این موضوعات بحث کرده و در هر مورد آیات مربوط را ذکر کرده است: مفهوم عامل، علت، انگیزه و شرط جرم و نیز تک عاملی بودن جرم و انحراف و جزمیت یا عدم جزمیت عوامل آن و نیز عوامل درونی جرم و انحراف از جمله وراثت، عوامل زیستی و عوامل روانی عاطفی.

این پایان نامه شامل دو بخش است: بخش اول کلیاتی از آثار اجتماعی دین: نشانه های باورهای دینی در رفتار اجتماعی، بینشهای دینی درباره زندگی اجتماعی، مبارزه دین با عقاید خرافی، و گفتاری دراهمیت اجتماع. بخش دوم نقش دین در تحولات اجتماعی: دامنه تحولات ناشی از دین، مراحل تحول دینی، شتاب تحولات دینی، نقش دین در روندتحولات، تغییر در مقررات و قوانین و سیاست، دیدگاه دین درباره حکومت و هجرت، و کارکردهای منفی دین.

با وجود تحقیقات و کاوش های بسیار درباره شخصیت علمی شهید مطهری، هنوز ابعاد قرآن پژوهی استاد، به خوبی شناسانده نشده است. رساله حاضر، حاصل جستجو در آثار استاد، جهت ارائه و تحلیل برخی اندیشه های علوم قرآنی و تفسیری معظم له است. استاد مطهری، در باب ماهیت وحی، بر پایه نگاهی فیلسوفانه، معتقدند: روح قدسی پیامبر، در قوس صعود با رویکرد به عالم غیب، حقائقی را دریافت می کند و در قوس نزول، آن حقائق، با تنزل در مراتب وجود پیامبر، به صورت امری حسی در می آید. مشخصه های وحی پیامبران از منظر استاد عبارتند از: دریافت باطنی، فراگیری از معلمی غیر بشری، توجه آگاهانه به منبع غیبی و ادارک واسطه وحی. موضوع اعجاز قرآن، مفصل ترین بحث علوم قرآنی آن شهید عزیز است. دلالت معجزه به نظر ایشان دلالت عقلی و استدلالی چونان دلالت حدوث حادث بر علت و از نوع دلالت برهانی نه اقناعی می باشد. استاد بر اساس تأملات دقیق فلسفی و با استشهاد به آیات و روایات، علت ایجاد کننده معجزه را نفس پیامبر، به اذن خداوند می دانند. معظم له، در مورد ابعاد اعجاز قرآن، تک منظری را مردود دانسته و با بهره گیری از آیات قرآن به وجوه مختلفی از اعجاز معتقدند از این رو در آثار ایشان، دست کم، پنج وجه اعجاز، قابل استفاده است که در برخی از آن ها بیان استاد، ابتکاری است. ایشان در پاسخ تفصیلی به برخی مستشرقان و روشنفکران مسلمان که در قرآن را تنها معجزه پیامبر، معرفی کرده اند؛ چنین ادعائی را برخلاف صریح قرآن مبنی بر نقل معجزات دیگر پیامبر دانسته و نسبت به آیات مورد استدلال آنان، معتقدند این قبیل آیات بیان گر بهانه جوئی یا سود طلبی برخی تقاضا کنندگان معجزه می باشد. استاد پس از تعریف محکم و متشابه، حکمت وجود متشابهات قرآن را در ساختار مفاهیم معارفی آن بیان کرده اند؛ با این توضیح که چنان مفاهیمی با الفاظ بشری که برای موضوعات مادی وضع شده اند به طور کامل، قابل بیان نیستند از این رو قرآن از زبان تمثیل و نمادین، بهره برده است. معظم له، نسخ را به لغو دستور اول و صدور دستوری به جای آن، معرفی کرده اند. حکمت نسخ را نیز از مجموع بیانات ایشان چنین می توان برداشت کرد: گاهی مصالح و مفاسدی که در سلسله علل احکامند به جهت مقتضیات زمان، محدود به وقتی معین می شوند؛ شارع نیز با علم قبلی به آن اقتضاءات، حکمی را موقتاً تشریع می کند ولی با انقضای آن شرائط، زمان حکم نیز به انجام می رسد و حکمی متناسب با شرائط جدید اعلام می شود. استاد در مورد تعداد آیات ناسخ و منسوخ، از افراط در تکثیر موارد و تفریط در انکار آن، پرهیز کرده اند. و اما در خصوص مبانی تفسیر، از آثار استاد مبانی زیر به دست می آید: 1- برخلاف دیدگاه اخباریان، تفسیر قرآن، ممکن و جائز است. 2- بنا به ادله قطعی و تاریخی و برخی آیات، قرآن از تحریف، مصون مانده است. 3- زبان قرآن، ترکیبی و چند ساحتی است از این رو در عین کاربرد زبان عرفی، از زبان نمادین نیز بهره برده است. 4- قرآن کتاب هدایت است و جامعیت آن نیز در همین راستا، تعین می یابد. استاد در موضوع قواعد تفسیر، ضمن توجه دادن به قواعد ادبیات عرب، بر اعتبار قرائنی چونان: سیاق، فضای نزول، آیات دیگر و روایات تکیه کرده، و در بطن نو تأویل قرآن به بیانات روائی، اکتفا نموده اند. در مورد روش تفسیر استاد مطهری نیز شاید بتوان شیوه جامع نگر و فراگیر را روش غالب بر تفسیر ایشان دانست که به هدف انعکاس همه جنبه های تفسیر هم چون تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به روایات، عقل گرائی در تفسیر، تحقیقات واژه شناسی، رعایت اعتدال در تفسیر علمی و طرح مباحث اجتماعی، به روشنگری در تبیین آیات پرداخته اند.

بررسی و مقایسه روش تفسیر موضوعی در آثار شهید صدر و آیت الله مصباح یزدی است. در این پژوهش، پس از بیان کلیات تحقیق، دیدگاه آیت الله سید محمد باقر صدر و آیت الله محمد تقی مصباح یزدی در مواردی نظیر: تعریف تفسیر موضوعی، مؤلفه ها، روش و مراحل، نقش تجربیات بشری در تفسیر موضوعی، مزایا، شروط و مبانی مفسر موضوعی، و ویژگی های روشی هر یک، بررسی شده و به این نتیجه رسیده که شروع از واقعیت خارجی و در نهایت ختم به قرآن و تلفیق تجربیات بشری با قرآن کریم همراه با استنطاق و محاوره با آن از مشخصه های تفسیر موضوعی شهید صدر است; چنان که فرآیندی فکری در موضوعی خاص که معمولاً با سؤالی آغاز و تا دستیابی به جواب ادامه می یابد و مفسر طی آن آیات را بر اساس موضوعات دسته بندی می کند و مفاهیم آنها را با در نظر گرفتن رابطه میان آنها به دست می آورد، از مشخصات تفسیر موضوعی آیت الله مصباح می باشد.

مباحث این پایان نامه عبارتند از: اهمیت و جایگاه حج در قرآن و روایات، سیر تاریخی کعبه و حج به گزارش قرآن و روایات، عناوین و ویژگیها و احکام کعبه در قرآن، حج و ابراهیم در قرآن، ابعاد عرفانی،فرهنگی، سیاسی و اقتصادی حج در قرآن.

علاّمه بلاغی، از جمله مفسّرانی است که دیدگاه های خود را درباره مباحث قرآنی در مقدّمه و متن تفسیر گران سنگ آلاء الرحمن به گونه ای محقّقانه و به نسبت جامع ارائه کرده است. تلاش نویسنده آن است که این دیدگاه ها را بررسی کند و به صورتی نظام مند ارائه دهد و احیاناً ملاحظاتی انتقادی بر آن ها داشته است. پایان نامه در سه بخش تنظیم شده است: در بخش اوّل، ابعاد شخصیت، استادان، شاگردان و آثار علاّمه بلاغی و نیز بررسی تفسیر او، غرض از نگارش آن، ساختار و ویژگی هایش مورد بحث قرار گرفته است. بخش دوم، حاوی بررسی تفصیلی دیدگاه های مفسّر در مقدّمه تفسیرش درباب مقولاتی چون اعجاز قرآن، تاریخ قرآن، صیانت آن، قرائت و تفسیر آن است، و بخش سوم نیز دیدگاه های علاّمه بلاغی درباب محکم و متشابه و چگونگی تفسیر متشابهات، تأویل قرآن، مبانی و قواعد مفسّر، منابع و روش تفسیری وی، مؤلّفه های تفسیر او و چگونگی برخورد مفسّر با روایات تفسیری را مورد مداقه قرار داده است.