جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کنکاش‌ های اعتقادی که در قرن اول هجری بین مسلمانان شروع شده بود، اندکی قبل از آغاز قرن دوم هجری به رشدی رسید که بتوان عنوان علم کلام اسلامی را بر آن نهاد. متکلمان امامیه همگام با جریان های فکری اسلامی در عرصه کلام حضوری پر نشاط داشتند. با تاسف، از آثار متکلمین نخست شیعه جز آنچه از کلمات امیرمومنان و سائر امامان در قالب احادیث و گزارش‌های پراکنده در کتاب های فرقه نگاری آمده، چیزی بیش در دست نداریم. از دیگر سو، تاریخ کلام شیعه تاکنون به طور جامع و روش‌شناسانه، مورد مطالعه و تحقیق قرارنگرفته است. در پژوهش های موجود هم معمولا کلام شیعه را از بغداد و با نوبختیان و یا شیخ مفید آغاز می کنند. این خلا برخی گمانه‌زنی‌ها را برانگیخته و امامیه را در قرون نخستین فاقد کلام و حتی مخالف جدی اندیشه‌ورزی در عصر حضور نمایانده‌است؛ و حضور شیعه در عرصه کلام را معلول یک الزام بیرونی و به پیروی از معتزله قلمداد می‌کنند. این در حالی است که نه تنها شیعه در قرون نخستین همپای معتزله و سایر فرق کلامی در عرصه کلام حضوری فعال داشت بلکه در قرن دوم هجری، از نظر زمانی و کمی و کیفی، بر دیگران برتری محسوس داشت. در دوره معاصر با حیات امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) شرایطی پدید آمد و افرادی از اصحاب دانشمند این دو امام (علیهما السلام) در شهر کوفه گرد‌‌هم آمدند و در این منطقه یک مدرسه کلامی شیعی شکل گرفت و برای اولین بار در جهان اسلام نظریه پردازی در زمینه کلام آغاز شد. این جریان کلامی با گرفتن معارف دینی از محضر صادقین علیهما‌السلام توانست مناطق همجوار مانند بغداد پایتخت حکومت اسلامی را تحت الشعاع خود قرار دهد و مبدء پیدایش جریان‌های کلامی متاخر در مناطق دیگر شود. ریشه پیدایش این مدرسه را باید در زمان حکومت و خلافت امام علی علیه‌السلام جستجو کرد که با هجرت امام از مدینه به کوفه و گرد آمدن اصحاب دانشمند و با فضیلت به دور حضرت در این شهر یک گروه علمی در معیت امام علیه‌السلام و فرزندانش تشکیل شد و این شهر را به مرور زمان تبدیل به مرکزی برای شیعیان نمود و این مرکزیت تا زمان انتقال دانش شیعه از این شهر به قم و بغداد حفظ شد. پیدایش رسمی این مدرسه از عصر صادقین (علیهما السلام) می‌باشد. در این دوره عوامل مختلفی دست به دست هم داد و این فرصت برای جامعه علمی شیعه پیش آمد که بتواند به عنوان یک قدرت پیش‌تاز در عرصه‌های کلامی جهان اسلام، مدرسه کلامی بزرگی بر پا کند. در این مدرسه متکلمان شاخص شیعه همزمان با شرکت در مناظرات شفاهی، شروع به تدوین کتاب‌هایی در موضوعات کلامی به صورت تک‌نگاشت نمودند. این دوره از کلام شیعه، از جهات گوناگون اهمیت دارد و به یک معنا، بدون شناخت دقیق آن، هر گونه داوری در باب کلام امامیه ناقص و ناتمام است. کلام شیعه در این دوره یکی از درخشان‌ترین اعصار خویش را شاهد بوده است و پژوهش در این خصوص می‌تواند ما را به گستره و عمق تفکر شیعی آشنا سازد. در صورتی که فهم درست و دقیقی از آراء متکلمان شیعه در این دوره حاصل شود، می توان امیدوار بود که مضامین آنها به فهم بهتر روایات اعتقادی اهل بیت (ع) که امروز غالبا برای ما سخت و دشوار است، کمک کند. با بررسی اندیشه‌های متکلّمان و اندیشوران نخستین مکتب می خواهیم در وهله‌ی نخست، با در نظر‌داشت اینکه ایشان پایه گزار علم کلام بودند راه پیموده شده، تلقی و تعریف اصحاب امامیه از علم کلام، رویکرد ایشان نسبت به علم کلام، روش شناسی، رصد مسائل کلامی که در آن ورود کرده‌اند، تحلیل دیدگاه و مبانی کلامی، بررسی همگرایی یا نزاع های درون مکتبی را تبیین کنیم. از سوی دیگر، مسیر باقی مانده را نیز روشن نماییم و در مرحله‌ی بعد، این بررسی‌ها به ما این امکان را خواهد داد که آگاهی از میزان پیشرفت علم کلام در زمان‌های مختلف و شیوه‌های متفاوت ارائه شده در هر زمان را به دست آوریم. در میان متکلمان بزرگ، اندیشمندان دوره‌ی حضور، به دلیل هم‌عصریشان با اهل بیت رسول خدا(ص) و عرضه‌ی دیدگاه‌های خود و دیگران به محضر حضرات معصومین(ع) و هم چنین به دلیل این که بسیاری از مسایل اولیّه‌ی کلامی توسط آنها مطرح شده و یا مورد نقد و بررسی قرار گرفته است، در مقایسه با سایر اندیشمندان و متفکران حوزه‌ی علم کلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. از این رو درصدد برآمدیم تا با بررسی دیدگاه‌ها و اندیشه‌های کلامی چهار متکلم نخستین شیعه، یعنی جناب هشام بن حکم، هشام بن سالم، مومن طاق و زراره بن اعین گامی در این مسیر برداریم. بر اساس داده‌های رجالی، کتب روایی و با نگاهی جامع به کتاب های ملل و نحل هشام بن حکم، هشام بن سالم، زراره بن اعین و مومن طاق از جایگاه ممتاز علمی در میان اصحاب ائمه علیهم السلام و از پیشگامان علم کلام اسلامی بودند. ایشان از همان آغازین روزهای پیدایش علم کلام(80 ه.ق) نقش اصلی را در این ماجرا برعهده داشتند و حتی در بعضی مسائل کلامی اولین نظریه‌پرداز محسوب می‌شوند. هشام بن حکم در آغازین سال های قرن دوم هجری متولد و تا سال 180 هجری می توان حیات وی را رصد کرد او برجسته و تاثیرگذارترین متکلم شیعی در دوران نخستین است او در پرتو تعالیم امام صادق (ع) به حدی اوج و بالندگی می گیرد که سرآمد دانشمندان و ریاست نشست های علمی یحیی بن خالد برمکی به او واگذار می شود. بیش از 35 اثر در کتاب های فهرست و رجال به او منسوب است. هشام بن حکم در تمام موضوعات کلامی مانند: هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی، توحید و .... به نظریه پردازی پرداخته است لکن مهمترین دیدگاه منسوب به وی نظریه تجسیم است. محمد بن علی بن النعمان معروف به مؤمن‌الطاق، از اصحاب امام صادق علیه‌السلام است. او از پیشگامان دانش کلام و از چهره‌های برجسته تاریخ تفکر شیعه محسوب می شود قرائن تاریخی حاکی از آن است که وی در اواخر سده اول هجری دیده به جهان گشوده است و حدود سال 180 هـ. ق زندگی را درود گفته است او در مناظره بسیار زبردست بوده و همچنین 19 اثر به وی منسوب است

هشام بن سالم از متکلمان برجسته شیعه در قرن دوم بود که یکی از دو جریان فکری آن زمان را در کنار هشام بن حکم ایجاد کرد. وی در مدرسه کلامی کوفه رشد کرد و میراث ارزنده‌ای در کلام شیعه به یادگار گذاشت. در این میان، دیدگاه‌های گوناگون کلامی را به ایشان نسبت داده‌اند که از بحث‌برانگیزترین این دیدگاه‌ها، دیدگاه توحیدی او است که به سبب آن، به تشبیه و تجسیم متهم شده و فرقه‌نگاران، از جمله اشعری، از وی به عنوان نظریه‌پرداز مشبهه و مجسمه یاد کرده‌اند. اشعری در مقالات الاسلامیین او را اهل تشبیه می‌داند. اما میراث علمی وی، تصویر دیگری از دیدگاه توحیدی این اندیشمند عرضه می‌کند که در مقام باور، قائل به یگانگی خدا است. ولی در نظریه‌پردازی به دلیل نوپایی علم کلام، اصطلاحاتی را به ‌کار برده که مخالفانش را ملازم با تشبیه و تجسیم دانسته‌اند و با عرضه دیدگاه‌های خویش به امام صادق (ع) تصحیح شده است.

موقوفات و نذورات در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران نقش بسزایی داشته است. مشارکت طبقات سیاسی و عامه مردم در فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی موجب شد با گذشت زمان این حضور پررنگ و محسوس‌تر شود. از زمان آل بویه تا آغاز عصر صفویه (334-907 ه.ق.) نمونه‌هایی از اختصاص موقوفات و نذورات برای تبلیغ و اجرای آیین‌های عاشورایی می‌توان جست‌وجو کرد. از جمله اقدامات شیعیان و علاقه‌مندان به خاندان عصمت و طهارت در اختصاص موقوفات و نذورات متعدد برای ساخت حرم امامان شیعه، ساخت مدرسه، کتاب‌خانه، دارالسیاده و برگزاری مراسم سوگواری است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی در پی آن است که با موشکافی در داده‌های موجود تاریخی نشان دهد موقوفات و نذورات این ادوار تا چه اندازه در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران مؤثر بوده است. با بررسی منابع مختلف در نهایت این نتیجه حاصل شد که وقف، نذورات و صدقات در گسترش آیین‌های عاشورایی مؤثر بوده و سبب رشد تشیع در میان مردم ایران شده است.

جایگاه، ابعاد و نقش رهبری خاندان پیامبرn، به‌ویژه امامان شیعه، از جمله مباحثی است که همواره در جامعه اسلامی و خصوصاً در میان شیعیان از آن بحث می‌شده و کشمکش‌های فکری و اعتقادی، و سیاسی مختلفی را به دنبال داشته است. یکی از دیدگاه‌های درخور تأمل، توجه افراطی به نقش باطنی و رهبری معنوی ائمهb و نادیده‌انگاشتن بعد رهبری سیاسی ایشان و بی‌توجهی به قراین و شواهد منش سیاسی امامانb و توجه کافی نداشتن به نقش‌آفرینی آنها در تحولات و رخدادهای سیاسی است. این رویکرد در عصر حاضر بیشتر از همه به نام «محمدعلی امیرمعزی»، استاد دانشگاه سوربن گره خورده است. وجهه همت وی در آثار و تألیفات خود، معطوف به اثبات پیشوایی و رهبری باطنی و معنوی امام است. او می‌کوشد امام را شخصیتی معنوی و باطنی و در مجموع، به ‌دور از جنبه‌های سیاسی و کلامی معرفی کند. این مقاله، به دنبال رد نظریه ایشان با عرضه برخی مستندات برای اثبات جنبه سیاسی جایگاه امام است.

در جهان اسلام، وحدت میان شیعه و سنی نقش‌اساسی ایفا می کند و از اهمیت خاصی برخوردار است.اما بدون شناخت عوامل اختلاف میان شیعه و سنی نمی توان به وحدتی پایدار رسید. بنابر این باید به صورت علمی به شناخت ریشه های عقیدتی،تاریخی و سیاسی اختلافات میان شیعه و سنی پرداخت. مسئله اصلي اين نوشتار، تحلیل و نقد عوامل اختلاف بين شيعه و سني از نظر نو معتزلیان است . سئوال اصلي پژوهش حاضر اينست که تحلیل و نقد عوامل اختلاف بين شيعه و سني از نظر نو معتزلیان چيست؟ با توجه به تحقيقاتي که نو معتزلیان از عوامل اختلاف بين شيعه و سني انجام داده اند، هدف اين پژوهش فهم و بررسي عوامل اختلاف بين شيعه و سني از نظر اين انديشمندان مي باشدکه در نهایت به نقد عقاید آنان خواهیم پرداخت.روش انجام اين پژوهش تحليلي- توصيفي است. پژوهش حاضر درصدد نقد و تحلیل و نمایان ساختن عوامل و ریشه های اختلافات میان شیعه و سنی از دیدگاه نو معتزلیان است. دید گاه نو معتزلیان مثل هر اندیشمند دیگری دارای نقاط قوت و ضعف است.بنابر این دیدگاه آنان را مورد نقد و بررسی قرار خواهیم داد. در اين پژوهش ابتدا به تقسيم بندي اختلافات ميان شيعه و سني پرداخته شده و در ادامه به بررسي ديدگاههای نو معتزلیان در مورد ريشه هاي اختلاف شيعه و سني پرداخته و سپس به عوامل اختلاف ميان شيعه و سني مي پردازيم و در ادامه به تجزيه و تحليل عوامل مذکور خواهيم پرداخت

برای تحلیل جریان‌هاى فرقه‌اى در طول تاریخ اسلام باید زمینه‌ها و موارد نخستین آن را فهمید تا خلأ تاریخى بر پژوهش راه نبندد. هرچند غالب پژوهشگران شکل‌گیرى رسمى و تمایز فرقه‌هاى اسلامى به‌ویژه از نوع سیاسى را از زمان قتل عثمان مى‌دانند، ولی برای شناخت این مهم باید به زمینه‌های فکرى و حوادث و جریان‌های تاریخى قبل از آن نیز توجه کرد؛ چراکه جست‌وجو دربارة علت پیدایی هر حادثة سیاسى و شناخت چگونگى و خاستگاه هر تفکرى، بدون آگاهى از سلسله حوادث و جریانات قبلى آن نتیجة روشنی نخواهد داشت. این نوشتار پس از گزارش و بررسی برخى از ویژگی‌های عصر پیامبر(ص)، به مطالعة ویژگی‌ها و اختلافات سیاسی و فکری در عصر صحابه و تابعان و چگونگی ظهور و بروز فرقه‌هاى اسلامی و محورهای کلامى مورد اختلاف آنها می‌پردازد. پس از آن تأثیر اختلافات و تحولات سیاسی را بر فرقه‌گرایی بررسی می‌کند و در پایان نیز فهرستی از مهم‌ترین محورهای فکری اختلاف فرقه‌ها ارائه می‌کند. شاید در پرتو چنین مباحثى ارتباط سلسله‌وارحوادث فرهنگى و فکرى و نیز مشابهت کشمکش‌هاى فکرى پیشینیان و معاصران آشکارتر شود.

جامعه شیعی در عصر حضور امامان با چالش‌های فراوانی در عرصه‌های سیاسی و فکری مواجه بود. دسته‌بندی‌ها و انشعابات داخلی شیعیان و علویان یکی از برجسته‌ترین موارد است. عمده‌ترین محور اختلافات شیعیان، مسئله امامت و وظایف و مصادیق آن بود. بر محور این مسئله بود که پس از درگذشت هر امامی جامعه شیعی شاهد پیدایش راه و رسمی مستقل، با اصول و عقاید خاص بود. ظهور انشعاباتی نظیر کیسانیان، زیدیان، اسماعیلیان، واقفه و ... از نمونه‌های بارز آن است. یکی دیگر از موارد اختلافی شیعیان، نحوه برخورد با دستگاه حکومت بود. این اختلاف، ابتدا، در انشعاب شیعیان به فاطمی و کیسانی ظهور یافت و سپس به تقسیم سیاسی شیعیان و علویان به دو شاخه حسنی و حسینی (یا زیدی و جعفری در عصر عباسیان) منجر شد. نوشتار حاضر، با تکیه بر منابع تاریخی و روایی، می‌کوشد ضمن بررسی این موضوع، برخی پیامدهای سیاسی و فکری آن را بیان کرده و به مواضع اهل بیت در این خصوص نیز اشاره کند.

آیا می‌توان تعالیم عرفان و تصوف اسلامی و آموزه‌های صوفیانه را به حقیقی و غیرحقیقی، یا مثبت و منفی تقسیم کرد و وجه تمایزی برای عرفان مثبت از منفی قائل شد؟ اگر پاسخ مثبت است وجه تمایز آن کدام است؟ نوشتار حاضر به اختصار در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست. بر اساس یافته‌های نگارندگان مقاله، عارفان برجسته اسلامی همواره بر نکاتی تأکید داشته‌اند که آنها را می‌توان عناصر قوام‌بخش و وجه ممیزه عرفان حقیقی و مثبت از عرفان غیرحقیقی و منفی دانست. چهار عنصر اصلی شریعت‌محوری، خلوص، ریاضت مشروع و ولایت از وجوه این تمایز است.