جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیره بعد از قرآن کریم مهم‌ترین جایگاه را دارد. با توجه به این جایگاه، تدوین سیره کاری بزرگ است و با لحاظ ممنوعیت بیش از یک قرن در نقل حدیث و سیره‌نگاری، نگارش آن با صرف نظر از صحیح و سقیم‌های موجود در کتب سیره، اهمیتی بسزا دارد. یکی از موضوعات مهم کتب سیره نقل معجزات و کرامات است که باید تحلیل و مشخص که آیا در تدوین سیره، معجزات و کرامات دارای جایگاه اساسی هستند یا موضوعی حاشیه‌ای به شمار می‌روند. این پژوهش به دنبال کشف و نقد این است که نویسنده موسوعة التاریخ الاسلامی چه جایگاهی برای معجزات و کرامات در کتاب‌های خود، به‌ویژه کتاب موسوعه، قائل بوده است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای، با بررسی دیدگاه نویسنده کتاب به این نتیجه رسیده است که نویسنده کتاب موسوعه معجزات و کرامات را مبحثی حاشیه‌ای در سیره‌نگاری دانسته و معجزات اصیل را بسیار اندک آورده و توجه و تحقیق جامع و صحیحی درباره آن ارائه نداده است. این در حالی است که با نگرش به قرآن، منابع روایی و آثار دانشمندان امامیه و عامه معلوم می‌شود که معجزات و کرامات یکی از مباحث اصلی و مهم سیره و سیره‌نگاری است.

بررسی پیشینه تاریخی و نخستین زمینه‏های سیاسی ـ اجتماعیِ شکل‏گیری فرقه‏های اسلامی درقرن نخست هجری، موضوع این پژوهش است. نویسنده در بررسی و گزارش مستند خود از زمینه‏های قبلیِ فرقه‌گرایی و دسته‌بندی‏های کلامی قرن نخست، ابتدا به بررسی برخی ویژگی‏های فکری اصحاب پیامبر(صلی‌الله علیه و آله و سلّم) و میزان اهتمام آنان به مباحث عقیدتی و چگونگی فهم آنان از معارف و تعالیم قرآنی پرداخته و به دنبال آن، اختلاف‏های فکری صحابه در دوران بعد از پیامبر(صلی‌الله علیه و آله و سلّم) و مهم‌ترین حوادث سیاسی ـ مذهبی عصر صحابه و تابعان را گزارش می‏کند. ظهور اندیشه‏های کلامی و آغاز شکل‏گیری فرقه‌های اسلامی، از جمله مباحث بعدی است که نویسنده به گونه‏ای گذرا به آن اشاره‏کرده است .

در نیمه دوم قرن سوم هجری در نیشابور جنبشی نو در تصوف آن روزگار پدید آمد که بعدها به «ملامتیه» مشهور شد و پیروانشان را «ملامتیان» می‌نامیدند. این پژوهش با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و روش کتاب‌خانه‌ای به بررسی ملامتیه، دلیل نام‌گذاری‌شان به این اسم و تاریخ پیدایش و علل گسترش آنها و نیز رابطه ایشان با تصوف، به‌خصوص مکتب بغداد می‌پردازد و از دیدگاه هجویری آنها را بازخوانی و نقد می‌کند و نشان می‌دهد ملامتیه واکنشی در برابر ریاکاری صوفیان در آن عصر بوده و در اندک‌زمانی تا بغداد نیز گسترش یافته است. ملامتیان با سلوک خالصانه‌شان از ملامت ملامتگران هراسی نداشتند، اما اندک‌اندک در پرهیز از ریا، از رعایت ظاهر شریعت دور شدند و زمینه افول خود و ظهور قلندریه را فراهم کردند. هجویری، که خود متأثر از تصوف بغداد است، ضمن تمجید از مشایخ نخستین ملامتیه، از ملامتیان عصرش شِکوه دارد و آنها را نقد می‌کند، هرچند نقدهایش گاه جای تأمل دارد. این پژوهش در بخش نخست به معرفی کلّی ملامتیه و در بخش دوم به بازخوانی و نقد آن از نگاه هجویری می‌پردازد و در بخش پایانی تأملاتی بر نقدهای هجویری دارد.

«کارکرد» در میان مفاهیم جامعه‌شناختی به معنای نتیجه و اثر واقعه یا حرکت تعریف شده است و «کژکارکرد» هنگامی معنا پیدا می‌کند که نتایج مطلوب و آثار عینی و مشاهده‌پذیر نهادها در عرصه اجتماعی ظهور و بروز نداشته باشد. پرسش این پژوهش این است که: در میان اهتمام مردم ایران در عصر قاجار به برگزاری آیین‌های مذهبی، به‌خصوص شعائر محرم، این مناسک دینی در عرصه‌های اجتماعی چه نتایج منفی‌ای داشته‌ است؟ و این کژکارکردها به چه دلیل در آیین‌های مذهبی وارد شده‌ است؟ برای پاسخ به این پرسش، شعائر مذهبی را از ابعاد مختلف، اعم از فردی و اجتماعی، بررسی کرده‌ایم، و نتیجه گرفته‌ایم که ایجاد کژکارکردها در شعائر مذهبی عموماً به دلیل پیرایه‌هایی بوده که به دست مردم، و به دلیل بی‌توجهی به متولیان مذهبی درباره این اضافات، ظاهر شده است.

از جمله اختلافات اساسی مسلمانان قرون نخست، که بر دیگر اختلافات نیز سایه افکنده بود، اختلاف در منابع و مصادرِ شناخت موضوعات و تعالیم دینی، و نگاه‌های متفاوت اشخاص و گروه‌ها به شیوه‌های کسب آگاهی همچون سمع، عقل و دل، و ترجیح هر کدام بر دیگری بود. اصحاب امامیه اصلی‌ترین واسطه‌ها و ابزارهای انتقال میراث قولی و سیره عملی امامان شیعه برای مسلمانان بعدی بوده‌اند. حجم عظیمی از آنچه اکنون از میراث اهل ‌بیت b در دست ما است، محصول گفتمان‌ها و سخنانی است که ابتدا در مواجهه مستقیم با آنها یا در زمان خود آنها بوده است. با این همه، آنها نه ‌در مراتب ‌معرفتی، اخلاقی و معنوی در سطوح یکسانی بودند، و نه ‌در روش‌های ‌کلامی‌فقهی. نگاه‌های مختلف‌شان در باب ‌ماهیت عقل، راه‌های کسب معرفت دینی و رویکرد متفاوت برخی از آنها به قیاس، و تقابل جزءنگرشان با امامان از جمله نمونه‌هایی است که علاوه بر گزارش نویسندگان دانش فرقه‌نگاری، شواهد متعدد روایی ‌و رجالی نیز بر آن گواهی می‌دهد. با مطالعه این گزارش‌ها روشن می‌شود که امامان شیعه کوشیده‌اند ضمن ملاحظه استعدادهای مختلف اصحاب، روش‌ها و برداشت‌هایشان را در مسیر صحیح مدیریت کنند. در این نوشتار در پی گزارش و بررسی این نوع تفاوت‌ها و مواضع امامان ‌در برابر آنها هستیم و همچنین با استناد به منابع معتبر حدیثی و رجالی شیعی به چرایی‌اش نیز اشاره می‌کنیم.

با سقوط دولت آل بویه (حک.: 334-447 ه.ق.) و به قدرت رسیدن سلجوقیان (حک.: 431-590 ه.ق.) برگزاری آیین‌های عاشورایی، علی‌رغم سخت‌گیری‌های هیئت حاکمه در نیمه اول عصر سلجوقی، همچنان در میان امامیه استمرار داشت، و در منابع تاریخی کم و بیش گزارش شده است. پژوهش حاضر به آیین‌های عاشورایی عصر سلجوقی، زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی و برگزاری مراسم عاشورا، گونه‌های عزاداری امام حسینj، عزاداری سنیان حنفی و شافعی، عزاداری زنان، مناقب‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه پرداخته است.‌ یافته‌های پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرصت‌هایی در دوره سلجوقی وجود داشته که سبب مانایی آیین‌های عاشورایی بوده است. آیین‌های عاشورایی، و زمینه‌ها و فرصت‌هایی که موجب استمرار این آیین‌ها شده، هدف این پژوهش است. آیین‌های عاشورایی در این عصر خودجوش بوده است. هر زمان که شیعیان اوضاع و احوال سیاسی مناسب و فرصت مساعدی می‌یافتند، در ایام محرم، به‌ویژه روز عاشورا، آیین‌های عزاداری مخصوص امام حسینj برپا می‌کردند. همان آیین‌های عاشورایی که در عصر آل بویه وجود داشته، در این دوره هم کمابیش استمرار داشته و منقطع نشده است.

دوره فاطمیان از دوره‌های برجسته تاریخ اسلام است که با توجه به گستره زمانی و وسعت قلمرو حکومتی سزاوار تحقیقات جدی و جدید است. حکومت دویست‌ساله‌شان بر مصر و تأثیرگذاری‌شان بر تمدن اسلامی به ‌خودی خود کافی است که آنها را شایسته چنین امعان نظری کند. تحقیق حاضر با هدف شناخت اقدامات عملی فاطمیان مصر در راستای کمک به ایجاد تمدن اسلامی انجام شده است. بدین منظور اقدامات عملی خلفای فاطمی، که از مظاهر تمدن‌ساز محسوب می‌شود، نظیر مناسبات ایشان با قدرت‌های همجوار، ساخت و ایجاد مراکز علمی و کتاب‌خانه‌ها، تشکیل کرسی‌های علمی در قالب دارالحکمه‌ها و دارالعلم‌ها و فعالیت‌های دیگر نظیر ترجمه و تألیف کتب بررسی شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی با استناد به منابع تاریخی و دست اول بر این نکته نیز تأکید می‌کند که فاطمیان در دوره حکومت بر مصر توانستند به دلیل اقتضائات سیاسی‌اجتماعی در جهت آرمان‌های آزادی‌خواهانه‌شان و در راستای کمک به تمدن‌سازی مسلمانان سیاست تسامح‌گرایانه‌ای را در پیش بگیرند. اتخاذ این رویکرد و سیاست تساهل و تسامح در برابر ادیان و مذاهب دیگر به میزان چشمگیری در شکل‌گیری تمدن اسلامی قرون سوم و چهارم، که از آن به دوران طلایی تمدن اسلامی یاد می‌شود، تأثیرگذار بوده و چون مناسبات این دولت با دولت‌های همجوار و هم‌زمان در این تأثیر‌گذاری و نقش آنان در شکوفایی فرهنگ و تمدن و رواداری مذهبی تأثیر داشته است، این محور نیز در آغاز نوشتار بررسی می‌شود.

تاریخ شیعه در عصرحضورامامت شاهد اختلافات درون گروهی درعرصه های متعددکلامی وسیاسی بود.باواکاوی تاریخی این اختلافات وتنازعاتی که گاهی منجر به انشعابات درونی نیز می شد‌ به روشنی درمی یابیم که همه آنها برمحورامامت وشئون ومصادیق آن بوده است.نگارنده دراین نوشتار باتکیه برمنابع کهن تاریخی وروایی درصدد تبیین چرایی وچگونگی آن دسته ازمشكلاتي است که اصحاب ائمه درباره مصادیق وتعيين اعيان امامت والگوهاي حقيقي‌آن داشته اند.روشن است که بحث وبررسی ديدگاه هاي شيعيان نخستين‌درباره نقش وويژگي ونيز اسباب اختلافات ونزاع های فرقه ای درمیان شیعیان مجال دیگری می طلبد.