جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیاق به‌عنوان قرینه مقالیه، درون‌متنی و متصل به کلام، چارچوب و فضایی است که پیام الهی در آن صورت یافته و برای فهم آیات، کارکرد اساسی دارد. قرینه بودن سیاق برای فهم کلام، از اصول عقلایی است که مورد توجه همه عقلا و دانشمندان است و در تفسیر قرآن نیز نقشی اساسی دارد. ازاین‌رو، تفسیر قرآن بدون توجه به سیاق می‌تواند موجب لغزش و دور شدن از مقصود قرآن بشود. مفسران قرآن همواره به این مهم توجه داشته و کم‌وبیش از آن بهره برده‌اند. محمدجواد مغنیه از مفسران معاصر قرآن، در فهم قرآن به سیاق توجه ویژه داشته است. از نظر وی گرچه سیاق یکی از قرائن اصلی و اولیه در فهم کلام خداوند است، ولی گاهی باید به سبب وجود دلایلی قوی‌تر، از سیاق چشم ‌پوشید. او شرط بهره‌گیری از سیاق را تحقق ارتباط نزولی آیات، پیوستگی آن‌ها در معنا و تعارض نداشتن با قرینه قوی‌تر می‌داند. چنانچه سیاق، شرایط فوق را احراز نکند از نظر مغنیه فاقد اصالت و اعتبار خواهد بود. در پژوهش حاضر تلاش شده است با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، مبانی و روش تفسیری مغنیه در استفاده از سیاق، انواع و شرایط استفاده از آن و نمونه‌های کاربردی آن در این تفسیر تبیین شود.

تفسیر موضوعی یکی از روش‌های تفسیری است که طی قرن اخیر به صورت جدی در جهان اسلام، رواج یافته است. این روش تفسیری به تبع سوالات فراوان در دوران معاصر پدید آمد. با وجود عمر نسبتا کوتاه، این روش تفسیری رشد قابل توجهی در میان مسلمانان و دانشمندان غربی داشته است. مساله‌ اساسی تفسیر موضوعی، روش انجام آن است. فقدان روش مشخص و دارای گام­های دقیق و واضح، موجب تکثر در تعریف تفسیر موضوعی شده است. هنوز تفسیر موضوعی به درستی و مورد اجماع همگان تعریف نشده است و هر مفسری بنا بر سلیقه خود و نیاز بوجود آمده، تفسیر موضوعی را تعریف می‌کند و یا حتی بدون تعریف، اقدام به تفسیر موضوعی می‌کند. در این مقاله، تمامی تعاریف موجود مورد نقد قرار ‌گرفته و در نهایت، تعریفی برگزیده از آن ارائه شده است. آنگاه بر اساس تعریف مختار، مولفه­های اساسی بایسته در رویکرد علمی تفسیر موضوعی، تبیین شده است.

نقش کنش‌های زبانی همچون گفتن و شنیدن به‌عنوان یکی از ساحت‌های کنشگری انسان، در سایر عملکردها و جهت‌گیری‌های عملی، از مسائل جدیدی است که قابل‌طرح و گسترش در اخلاق و علوم تربیتی است. این مسأله که به‌نوعی در معنا‌شناسیِ کاربردی نیز مطرح است، تاکنون با رویکردی قرآنی بررسی نشده است. نتایج تحقیقی موضوعی با تحلیلی معناشناختی و درون‌متنی در قرآن کریم، «رفتارسازی زبان» را مورد تأیید قرار می‌دهد. «تلازم و تناسب عملکردها و گفته‌ها»، «تقابل عملکردهای متناظر با گفتارهای متقابل»، «سبقت خوانش بر کنش»، «نهی از یک قول برای جلوگیری از یک عملکرد»، «تعلیل عملکردها با گفتارها»، «تغییر رفتار به خاطر تغییر خوانش»، «تربیت زبانی برای تربیت عملی» و بالاخره «تثبیت گفتاری برای ثبات‌بخشی به عمل» از جمله عناوین مؤیدهای قرآنی بر رفتارسازی زبان است.

اِعراب، بارزترین ویژگی زبان عربی است و مهم‌ترین نقش را در روند معناشناختی متن ایفا می‌کند اما توجه بیش‌ازحد نحویان به این پدیده زبانی، موجب شد تا از توجه به دیگر قرینه‌های درون‌متنی و برون‌متنی موجود در ذات زبان که منجر به فهم معنا می‌شود، بازمانند. جایگاه اغراق‌آمیز اِعراب در اندیشه زبان‌شناسان عرب، آنان را به تدوین تبصره‌ها و ابواب نحوی غریب جهت تثبیت حاکمیت اعراب واداشته است. «خفض به جوار» ازجمله این ابواب است. خفض به جوار، معنایی اشتباه برخلاف معنای حقیقی ارائه می‌دهد و به‌رغم مجرور بودن لفظ، دربردارنده معانی رفعی و نصبی است. پژوهش پیشِ ‌رو با رویکرد تحلیلی انتقادی، ناتوانی اعراب را در افق آیات قرآن کریم و از طریق تحلیل باب خفض به جوار اثبات می‌کند. بر طبق داده‌های پژوهش: 1. اعراب، توان تبیین همه معانی متن را ندارد؛ 2. گاهی علائم اعرابی، معنای اشتباهی را منتقل می‌کند که در نتیجه، نیازمند علوم دیگری همچون آواشناسی، بلاغت و لغت است؛ 3. برخی ابواب نحوی در جهت تحمیل سیطره اعراب بر زبان وضع شده‌اند.

بدون شک بهترین راهنما برای شناخت جایگاه حقوقی در جامعه اسلامی، آیات قرآن کریم است. در تحقیق پیشِ ‌رو تلاش شده با بررسی دقیق آیاتی که به این موضوع مرتبط است ـ از قبیل آیات جهاد و آیات صفح و مدارا ـ وضعیت حقوقی دقیق این دسته از غیرمسلمانان در جامعه اسلامی تبیین شود. با تتبع دقیق در این آیات مشخص می‌شود خداوند متعال در قرآن کریم، میان آن دسته از غیر اهل کتابی که حاکمیت اسلام را نپذیرفته‌‌اند و به‌نوعی سر جنگ با آن و یا صد عن سبیل الله دارند و نیز آن دسته از غیر اهل کتابی که با مسلمانان بنای جنگ و تعدی ندارند، تفاوت قائل شده و برای دسته دوم، حق حیات و زندگی در پناه حکومت اسلامی با حقوق و تکالیف مشخص، قائل شده است. بنابراین، به نظر می‌رسد، «حربی» قلمداد کردن تمام و حکم به تخییر بین قتل و یا اسلام آوردن برای آنان، با دستورات قرآن کریم مطابقت ندارد.

واژگان دخیل قرآن که دو رویکرد پذیرش و عدم پذیرش وجود آن‌ها در قرآن کریم در میان عالمان مسلمان مطرح بوده، همواره ذهن پژوهشگران را به خود مشغول داشته است. با اینکه برخی نظرات ایشان در تعیین زبان این واژه‌ها دقیق و مبتنی بر دانش زبان‌شناسی است، اما به‌نظرمی‎رسد اظهارنظرهای آنان درباره بعضی از واژه‎ها، فاقد مبنای علمی است. آنان در سده‌های متقدم که منابع زبان­شناسی متقن در دسترس نداشتند تا زبان واژه‌های قرآنی را به‌درستی تعیین نمایند، آن‌ها را به زبان عربی نسبت می‌دادند و به‌گونه‌ای به عربی دانستن واژگان دخیل و اَعلام قرآنی تمایل داشته و برای این واژگان، ریشه عربی می‌تراشیدند؛ این اندیشمندان حتی اسامی و اَعلام پیشا اسلامی که در زبان‌های قدیمی‌تر از عربی کاربرد داشته را به عربی نسبت می‌دادند. در این پژوهش کوشیده شده با ارائه مستنداتی از منابع زبان‌شناختی، غیرعربی بودن این واژگان و خاستگاه اصلی آن‌ها مشخص شود. در این راستا تعدادی از این اَعلام، انتخاب شده و با عنایت به دیدگاه مفسران سنتی و پژوهشگران نوین و تحلیل‌های صورت گرفته، تمایل مفسران سنّتی به عربی­انگاری برخی از واژگان دخیل قرآن، نشان داده شده است.

آیات الاحکام از دیرباز تاکنون در فرآیند استنباط، موردتوجه فقیهان اسلامی بوده لیکن غالباً به دلیل حاکمیت گفتمان فقهی بر این دسته از آیات، ابعاد کلامی آن در حوزه امامت­پژوهی به‌ندرت مورد توجه بوده است. این درحالی است ‌که افزون بر ابعاد فقهی، اشارات ارزشمندی نیز به موضوع امامت دارد. پیشینه این‌گونه از خوانش کلامی را در روایات فقهی‌ـ کلامی اهل‌بیت (ع) در حوزه آیات احکام می‏توان جست. لذا نظر به خلأ امامت­پژوهی در زمینه آیات الاحکام و میان‌رشته‌ای بودن آن در عرصه‏های بنیادین حدیث، فقه، کلام و تفسیر و نیز بهره‌گیری از این‌گونه استنباط در حوزه مباحث کلامی امامت از ناحیه اهل‌بیت (ع)، در این نوشتار تلاشی صورت گرفته است تا بر پایه روش توصیفی‌ـ تحلیلی در میراث روایی و فقهی امامیه، نقش آیات الاحکام در احتجاجات اهل‌بیت (ع) در زمینه امامت را مورد بررسی و تبیین قرار دهد. بررسی‏ها نشان می‏دهد که بنوّت اهل‌بیت نسبت به رسول خدا، ولایت، امامت و زعامت اهل‌بیت (ع)، نصب و تعیین الهی امام، عنصر نص و وصایت، عصمت، نقش عنصر وراثت در زمینه امامت و جریان امامت در ذریه امام حسین (ع) از مهم‌ترین رهیافت‏های کلامی اهل‌بیت در استناد به آیات الاحکام است.

قرآن کریم کتابی آسمانی است که به زبان عربی نازل شده است، بنابراین، ارائۀ ترجمه­ای شیوا از آن تنها راه دستیابی غیر عرب­زبانان از محتوای آن می­باشد و از آنجایی که ترجمۀ کامل قرآن به دلیل اوج فصاحت و بلاغت آن امکان­پذیر نمی­باشد، برای دست­یابی به ترجمۀ صحیح آن باید به بررسی و تحلیل ترجمه­های قرآنی پرداخت تا به نقاط قوت و ضعف آن­ها پی ­برد. برای این منظور در این مقال سعی شده تا با تحلیل زبان­شناختی ترجمه­های معاصر قرآن از فولادوند و خرمشاهی، بررسی روش­ها و اسلوب­های ترجمه­های مذکور، تحلیل و مقایسۀ تطبیقی شیوۀ برگردان آرایه­های ادبی و بلاغی و ویژگی­ها سبکی آن­ها بر اساس الگوی تفسیری کشاف به بهترین شیوه و اسلوب در بین این ترجمه­ها دست یافت. بر این اساس ترجمه­های مذکور توصیف و تحلیل شده و از منظر معناشناسی و در سطح زبان­شناختی بررسی و تشریح شده­اند که با توجه به بررسی­های صورت پذیرفته می­توان گفت مترجمان مذکور در ترجمۀ آرایه­های ادبی و بلاغی آیات قرآن سبک خاص و یکنواختی را دنبال نکرده­اند و در اکثر موارد با ترجمۀ لفظی و تحت­اللفظی آیات نتوانسته­اند تصویری روشن از مفهوم آن­ها را برای خوانندۀ زبان مقصد ترسیم نمایند و تنها در برخی موارد توانسته­اند آیات قرآنی را بر اساس الگوی تفسیری کشاف ترجمه کنند.

در برخی از ترجمه­ها و تفسیرهای کهن قرآن در حوزۀ هرات، در ترجمه لغاتی خاص، واژۀ «هن» به کار رفته که معنای آن روشن نیست. در اغلب فرهنگ‌های کهن فارسی، لغت «هن» را مختص گویش شیرازی کهن و به معنی «است» دانسته­اند؛ اما بررسی این لغت در ترجمه­های کهن قرآن در حوزۀ هرات نشان دهندۀ تفاوت کاربرد و معنی آن با متون شیرازی است. در مقاله حاضر که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی نوشته شده، در مرحلۀ نخست تمامی نمونه­های این لغت که در ترجمه­های قرآن حوزۀ هرات آمده، گردآوری شده است. سپس با مراجعه به متن قرآن و معادل­های این واژه در زبان عربی از یک سو و ریشه­یابی و تبیین کاربردها و معانی کهن این واژه در متون دورۀ فارسی میانه و قرون نخست اسلامی از سوی دیگر، تلاش شده است که معانی و کاربردهای این واژه نادر در ترجمه­های قرآنی تبیین و تحلیل شود. مهم­ترین نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر به شرح ذیل است: در اغلب موارد «هن» به صورت کاملاً مکانیکی و بدون توجه به ساختار نحوی زبان فارسی در ترجمۀ بخشی از عبارات «هذا»، «هاتین»، «هَؤلاء»، «یومئذٍ»، «کذلک»، «هنالک»، «الان» و «لـَ» آمده و بنابراین، نه در عربی فعل محسوب می­شود و نه در ترجمۀ فارسی در جایگاه فعل اسنادی است. «هن» در ترجمه تک­واژهایی از لغات «هذا، هاتین، هؤلاء و ...» به کار می­رود که معنی تنبیه، توجه و تأکید دارند. در مواردی هم که به نظر می­رسد «هن» معادل روشنی در متن عربی آیه شریفه ندارد و به عنوان فعل اسنادی/ عامل ربط به کار رفته، همان معنای تأکید و تنبیه پیش­گفته را دارد. بنابراین، می­توان نتیجه گرفت در گونۀ هروی زبان فارسی «هن» به عنوان گونه­ای از صیغۀ سوم شخص مفرد فعل h- «هست/ است» یکی از مؤلفه­های معنایی از یاد رفتۀ این فعل در دورۀ میانه، یعنی قطعیت و حتمیت و تأکید بر بی­زمانی اسناد را در خود حفظ کرده و به دورۀ جدید زبان فارسی انتقال داده است.

بسیاری از واژه­های عربی پس از ورود به زبان فارسی، با حفظ آوا و نوشتار دچار نقل معنا شده و کاملاً معنای دیگری بر آنها غالب شده است، به گونه­ای که در زبان فارسی، یا معنایی که مراد قرآن است، اصلاً از آن فهمیده نمی شود، یا معنایی منسوخ است و از تبادر برخوردار نیست. این واژگان می­توانند زمینه­ساز سوء تفاهم­های بسیاری شوند، بدین صورت که ممکن است در برگردان چنین واژگانی، معنای فارسی این واژه­ها به صورت ناخودآگاه به ذهن برخی از مترجمان متبادر شده و آنها را از معنای عربی باز دارد. از این لغزش می­توان به فارسی زدگی تعبیر کرد. در این پژوهش با استفاده از منابع معتبر لغت زبان­های فارسی و عربی با رویکرد توصیفی و انتقادی، تفاوت معنایی واژگان _" تفاوت، حاجه، إهلاک، إمداد و صاحب/اصحاب" _ در زبان عربی با زبان فارسی عربی تبیین شده و سپس عملکرد 41 مترجم فارسی قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. یافته­های پژوهش بیانگر این نتیجه است که آسیب فارسی زدگی، رواج گسترده­ای در بین مترجمان فارسی زبان دارد به گونه­ای که هیچ مترجمی را نمی­توان معرفی کرد که اشتباه کمتری در این زمینه داشته باشد.