جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب تبصرة الأدلة ابومعین نسفی، بعد از کتاب «التوحيد» که اثر خود ابومنصور ماتریدی است، دومین منبع اصلی مکتب ماتریدی می‌باشد. برتری این کتاب بر «التوحيد» ابومنصور، از حیث شمول و تفصیل بیشتر مطالب و روش واضح‎تر آن است. می‌توان گفت: هیچ‎یک از کتاب‌هایی که پس از این اثر درباره کلام ماتریدی نوشته شده‌اند، در اهمیت به مرتبه آن نمی‌رسند. ابومعین نسفی از بزرگان مذهب ماتریدی است که حدود این مکتب را به شکل واضح از دیگر مذاهب اهل سنت، تعیین کرده است؛ هرچند گاه خودِ او، در برخی آرا و نظرات با ابومنصور ماتریدی مخالفت کرده است. اهمیت نشر این اثر ازاین‌روست که شناساندن مکتب ماتریدیه (با تمام اهمیتی که در علم کلام دارد) در دوران حاضر، مهجور مانده؛ همان طور که در گذشته هم به اندازه اشاعره در شناساندن آن اهتمام نشده است. از نظر محقق کتاب، در مقایسه میان دو مکتب اشعری و ماتریدی، ممکن است بگوییم ماتریدیان در ابتکار حلول بر اشاعره برتری دارند. همچنین از میان دو مکتبی که در مقابل اشعریان قرار می‌گیرند، ماتریدیان ادله‌ای به‌مراتب قوی‌تر و اصیل‌تر از معتزله ارائه کرده‌اند. در این اثر (التبصرة...) آرای بسیاری از متکلمین و فرقه‌های کلامی پیشین و هم‎دوره نویسنده آن، ارائه شده است. علت این امر آن است که سال وفات ابوالمعین نسفی 508ق، بوده که در آن زمان علم کلام مراحل تأسیس و تشکیل فرقه‌های متعدد را از سر گذرانده بود و در مرحله بلوغ به سر می‌برد. با دقت در کتاب، مشاهده می‌کنیم که بخش زیادی از مطالب آن به مناظره و بحث با معتزله و رد مقولات آنان اختصاص دارد. در کتاب، قرائنی دال بر این هست که معتزلیان تا زمان حیات مؤلف وجود داشته‌اند. از جمله این قرائن، عبارت‎های «بعض المعتزلة في زماننا» یا «بعض المعتزلة في ديارنا»، در نوشته‌های اوست. نویسنده، در بسیاری از مواضع نیز درگیر بحث با اشاعره است؛ وی گاهی در بحث با آنان موافق است و گاهی به مخالفت با آنان برمی‌خیزد و در بسیاری از موارد با عنوان «خصوم» از آنان یاد می‌کند. علاوه بر اشاعره و معتزله، نویسنده با بسیاری از فرقه‌های کلامی دیگر نیز درگیری دارد. در کل، گاهی حس می‌شود که نویسنده با برخی آرای معتزله توافق ضمنی دارد، هرچند عبارات و استدلالات وی در بیان آن مطلب با آنان متفاوت است. معظم مطالب کتاب را مباحث جدلی تشکیل می‌دهد که هدف نویسنده بیشتر در آنها اثبات نظر خودش و رد دیدگاه‌های مخالفان است تا صِرف بیان حقیقت. شیوه او در گسترش دیدگاه‌هایش و بیان مطالب کتاب چنین است: در ابتدای هر فصل، مختصری از گرایش و نظریه خودش در آن را بیان می‌کند، سپس به بیان آرا و نظریات فرقه‌ها یا اشخاص (متکلمین) مخالف با این نظریه می‌پردازد، بعد از این امر، بحث را به شرح و تفصیل و پرسش و پاسخ می‌کشاند و در این میان به آرای مخالفانش مراجعه می‌کند. شیوه مراجعه او گاهی به‌نحوی است که آرایی را که با هم تداخل و هم‎پوشانی دارند با یکدیگر می‌آمیزد و این امر گاهی، فهم آن رأی و تشخیص اینکه این رأی از آنِ کدام‎یک از فرقه‌هاست را دشوار می‌سازد. میمون بن محمد نسفی، در بحث ارزاق می‌نویسد: از نظر ما هرکسی روزی حلال یا حرام خودش را می‌خورد و اینکه انسان، چیزی را که به‌عنوان رزق وی قرار داده شده، نخورد، یا اینکه دیگری رزق او را بخورد، امری است غیر قابل تصور. معتزله معتقدند: این امر (که انسان رزقش را نخورد یا رزق دیگری را بخورد یا دیگری رزق او را بخورد) ممکن است. رزق در لغت، اسم است برای قوت مقدّر؛ ازاین‌رو مرزدارانی را که هر ماه چیزی مقدر را از سلطان دریافت می‌کنند، مرتزقة نامیده‌اند. گاهی لفظ رزق به‌کار رفته و «ملک مطلق» از آن اراده شده است و گاهی منظور از این لفظ در کلمه، غذاء است؛ قال الله تعالی مَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّـهِ رِزْقُهَا ﴿هود: ٦﴾» و از آنجایی که جنبندگان (حیوانات) به‌لحاظ اسباب شرعی ملکیتی ندارند، منظور از کلمه رزق در آیه شریفه امری خواهد بود که غذا از آن حاصل می‌شود. اگر رزق در این آیه را به معنی ملک بگیریم، امر حرام رزق نخواهد بود؛ درحالی‌که گاهی انسان رزق غیرش، یعنی ملک او را می‌خورد و گاهی دیگری، رزق او را. اگر رزق را بر غذا حمل کنیم، حرام نیز داخل محدوده رزق خواهد بود؛ زیرا خدای متعال ما را تغذیه می‌کند؛ به این معنی که تغذّی و نمو را در بدن‌های ما خلق کرده است و خدای متعال در خلقتش متفرّد است و بندگانش را به این وادی راهی نیست. پس محال است که اسم رزق را تنها بر ملک (بدون غذا) حمل کنیم، بلکه رزق بر هر دوی آنها واقع می‌شود. در کل، قبیح است بگوییم: «فلانی صد سال عمر کرد و هیچ‎‍گاه از رزق الهی نخورد»...

این کتاب کتابی است در باب اعتقادات و مسائل دینی اسلامی و شرعی. در این کتاب که ترجمه آن به فرمان امیر نوح سامانی در سال 370 ق انجام شد، از اندیشه‌های کلامی ماتریدی حمایت شده است و این اندیشه‌ها با حاکمیت هر نوع پادشاهی سازگاری از خود نشان می‌دهد. کتاب در 61 مسئله با مقدمه و خاتمه آورده شده است. این 61 مسئله در اصول عقاید است و مسائل کلامی چون صفات خدا و ازلیت و ابدیت او، مرتبۀ پیامبران، معراج و صراط و بهشت و دوزخ و نکیر و منکر و ....؛ ولی از فقه نیز پاره‌ای مسائل در این کتاب آمده است و برخی از فروع مذهب بیان شده است، مسائلی که محل اختلاف فقیهان است و اهل سنت راست عموماً و حنفیان را خصوصاً. ابواب و مسائل کتاب نه توالی عقلی دارد و نه علمی. مسائلی پراکنده از این سوی و آن سو در اعتقادیات. ایجاز و اطناب نیز به شیوه‌ای منطقی استوار نیست که گاهی معضله‌ای مبهم و دشوار به کوتاهی آمده و مسئله‌ای روشن و آشکار به درازی. استدلالات بیشتر بر پایۀ نقل است تا عقل، یعنی کتاب و سنت و گاه روایتی و حکایتی. مطالب کتاب گذشته از فواید زبانی و ادبی از دو رو سودمند است: نخست از نظر سیر علوم اسلامی و تاریخ کلام و دیگر از نگاه پژوهش اجتماعی و مطالعۀ اندیشه‌ها و پندارهای مردمان آن زمان.

تفسير النسفي (مدارک التنزيل و حقائق التأويل) اثر عبدالله بن احمد نسفى (متوفى 710ق)، از جمله تفاسير عربى قرن هفتم مى‌باشد كه با تحقيق شيخ مروان محمد الشعّار منتشر شده است. اين تفسير، يكى از كتب معتبر در حوزه تفسيرى اهل سنت و خصوصاً مكتب كلامى «ماتريدى» به حساب مى‌آيد. اين اثر، اگر چه از ارزش و جايگاه نسبتاً قابل توجهى در ميان پيروان اين مكتب برخوردار است ولى با اين حال، كمتر مورد بررسى و نقد علمى قرار گرفته است.