جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله نگاهی مبسوط و فراگیر به موضوع عقل و عشق در مثنوی معنوی مولوی است. مثنوی مولوی گنجینه ای انباشته از مرواریدهای گرانبهای ادب فارسی و عرفان اسلامی و گوهرهای نایاب از حکمت و فلسفه است. به طوریکه موضوعات و مفاهیم عالی ادب، فرهنگ، اندیشه و عرفان به طرزی بدیع ، زیبا و در عین حال ساده، آمیخته با حکایات و تمثیلات ظریف بیان گردیده است . موضوع عقل و عشق از موضوعات بسیار مهم انسانی ، هم در بعد نظری و هم در بعد عملی ، به شمار می آید. مثنوی معنوی هرگز ازاین دو موضوع خالی نبوده است. بلکه ظریف ترین و ناب ترین مفاهیم و توصیفات را می توان در آن مشاهده کرد.

عشق در عرفان و ادب و در اندیشه های معنوی بشر از دیرباز جایگاهی بس بلند داشته است. واژه عشق و مشتقات آن در همان نخستین متون نظم و نثر پارسی دیده می شود. در فصل اول این تحقیق عشقبه عنوان یکی از مقامات عرفانی در متون عرفانی بررسی شده است. شعر شاعران قرون چهارم و پنجم هجری نیز سرشار از مضامین عاشقانه ای است که حکایت از عشق مجازی دارد. همچنین به جایگاه عشق در ادیان الهی و فلسفه نیز اشاره شده است. از قرن ششم به بعد با ظهور عرفان و تصوف در شعر چهره عشق و احوال آن دگرگون می شود. در فصل دوم مفهوم عشق نزد سنایی که آغازگر سرودن شعر با مضامین عرفان عاشقانه است بررسی شده است. سنایی مفهوم عشق و بسیاری دیگر از اصطلاحات عرفانی را در آثار خود به وضوح بیان کرده است. عشق نزد سنایی از اصول مهم طریق تصوف اوست که با ریاضت و شرح مقامات عملی عرفان پیوند خورده است . عشق عرفانی او ، عشق جسمانی را هم تحت تأثیرقرار داد؛ به گونه ای که عشق جسمانی هم رنگ و بوی عشق عرفانی گرفت. در قرن هفتم مفهوم عشق متحول می شود. در فصل سوم این تحقیق، عشق در آثار عراقی، عارفی که پیرو نظریه وحدت وجود و تحت تأثیرابن عربی است مورد تحلیل قرار گرفته است. عشق نزد او منشأ خلقت جهان هستی است که با امر آفرینش پیوند ازلی خورده است. نتیجه این تحقیق که در فصل نهایی دسته بندی شده است بیانگر تحول مفهوم عشق به عنوان یکی از مقامات عرفانی در بستر عرفان عملی و نزد سنایی و تبدیل آن به عنوان حقیقت ساری در وجود موجودات و یکی از مظاهر وجود محض نزد عراقی عارف عرفان نظری است. عشق در عرفان نظری عراقی جایگاه ویژه ای دارد که به عنوان نیروی به وجود آورنده عالم، با سایر اجزای این نظام ارتباطی منسجم دارد.

کرکه‌گور نخستین فیلسوف بزرگ مکتب اگزیستانسیالیسم و یک الاهی‌دان قرن نوزدهم به‎شمار می‎آید. در اندیشه او دو مفهوم رنج و عشق جایگاه محوری دارند. رنج از نظر کرکه‌گور احساسی سوبژکتیو نسبت به وضعیت نامطلوب انسان در حیات مادی است. او بر اساس تعریفی از سه سپهر وجودی زندگی بشری یعنی سپهر زیبایی شناختی، سپهر اخلاقی و سپهر دینی، رنج‌های بشری را تعریف می‌کند. او بزرگ‌ترین رنج بشر را دوری از حقیقت مطلق می‌داند؛ اورنج را وجه گریزناپذیر زندگی بشر تلقی می‌کند و احساس تعلق شدید انسان به پدیده‌ای است که نسبت به آن در خود احساس شیفتگی و تسلیم می‌کند. او از میان ساحت‎های وجودی، بیش از همه به حضور رنج در سپهر دینی اشاره می‎کند. کرکه‌گور جویای عشق متعالی در سپهر دینی بود و مسیحی راستین را با رنج هم‌نشین می‌داند. از نظر او هرچه رنج شدیدتر باشد وصل مومن به سعادت محتمل‌تر خواهد بود. او که یک مسیحی پروتستان بود، رسالت دینی خود را چیزی جز این نمی‎دانست که «مسیحیت راستین» را به مسیحیان بشناساند و در این راه تلاش بسیار کرد. کرکه‌گور با توجه به سه سپهر وجودی زندگی بشری سه نوع عشق را از یکدیگر تفکیک می‌کند که آنها را به ترتیب اروس(Eros)، فیلیا (Philia) و آگاپه(Agape) می‌نامد، ولی در عین حال توجه عمده او به اروس و آگاپه است و باارزش‌ترین عشق را آگاپه معرفی می‌کند که مورد توجه مسیحیت نیز بوده است. او در پایان والاترین گونه عشق را عشق الاهی معرفی می‌کند.

نقد دنیای بورژوازی، تلاش در جهت آشکار ساختن وجوه گوناگون شخصیت انسان، بررسی ساختار رویا و تحول فرد در دل دنیای مدرن به کمک روایت داستانی، برخی از مضامین مهمی هستند که هرمان هسه در آثار خود به آن ها پرداخته است؛ نویسنده ای که نماد نسل جوان (و البته سایر نسل های) دهه بیست آلمان است. به فهرستی که از دغدغه های نویسنده در بالا آمده بایستی دلبستگی او را به رمان تکوینی، به شیوه گوته، همچنین به رمانتیسم سده 19 و علوم اجتماعی به ویژه تحت تاثیر تحلیل گر مشهور اساطیر و افسانه ها، کارل گوستاو یونگ، نیز اضافه کرد. در اینجا نمی خواهیم به بررسی تاثیر گرایش های زیبایی شناسی - فلسفی ابتدای قرن بیستم بر روی خلاقیت هسه بپردازیم؛ بلکه با ارجاعات متعدد به پیش انگاشت ها و مضامینی که بیش از این ذکر شد، قصد داریم نوع نگاه همه را به مضمون عشق ، که یکی از مضامین پررنگ آثار اوست، بررسی کنیم. در واقع و به مدد نمودهای گوناگون مضمون عشق در آثار او، برآنیم تا نشان دهیم که، حضور یا عدم حضور مضمون فوق نزد هسه، از عناصر اصلی و محوری در تکوین روایت های داستانی اوست، و حول آن پیچیدگی روانکاوانه و سیر و سلوک عارفانه شخصیت های اصلی دو رمان هسه یعنی دمیان و سیذارتا، شکل گرفته است.

پجایگاه فلسفه در تمدن اسلامی و به طور خاص در ایران و ارتباط آن با اعتقادات دینی همواره مدنظر محققان بسیاری بوده است. غربیان می پندارند که پس از انتقادات غزالی و با مرگ ابن رشد فلسفه در سرزمین های اسلامی خاموش شد. اما سیر فلسفه در ایران تا امروز بطلان این نظر را نشان می دهد. در واقع از یک طرف غزالی با نقد کلامی خود نظر فلاسفه را به طور روزافزون به مبانی دینی جلب کرد و از طرف دیگر عرفا با نقد روشمند خود از فلسفه و با توجه به اشراق و طریق عملی همراه با سلوک فردی و مبانی اعتقادی در شکل دادن نظام جدید فلسفی در ایران که در آن مبانی کلامی، فلسفی و عرفانی در حکمت متعالیه سازمانی نو و بدیع یافت، یاری بسیار رساندند. در این مقاله، نگارنده سهم شیخ محمود شبستری شاعر و عارف بزرگ ایرانی را در ایجاد این طریق جدید بررسی کرده و نشان می دهد که این متفکر با نقد ایجابی و روشمند فلسفه مشابی از دیدگاه عرفانی و معرفت شناسی اشراقی، و با توجه به سلوک فردی همراه با مبانی اعتقادی و زبان رمزی، و با طرح حکمت در مقابل فلسفه مشایی در این امر نقش مهمی داشته است.

در باب اندیشه و شخصیت سقراط نویسندگان یونان باستان آرا مختلفی عرضه کرده اند. در عصر حاضر نیز مورخان فلسفه باستان یونان کوشیده اند از آثار اندیشمندان یونانی، بخصوص از آثار افلاطون، سقراط تاریخی را بیابند. سعی ما بر یافتن و تبیین آرا سقراط تاریخی نیست، بلکه در نظر داریم تا اثبات کنیم برخلاف آن چه مشهور است، نزد افلاطون افکار و شخصیت واحدی را برای سقراط نمی توان یافت. سقراط دوره جوانی افلاطون دیالکتیکی با زبان تک معنایی، مردمی و طرفدار تربیت شهروندان، سیاسی و بدون فلسفه سیاست خاص، خردمندترین فیلسوف اخلاق بدون نظریه پردازی در این باب، متعهد به ساختار دین مدنی یونان و سلبی و نقاد است. در آثار دوره میانسالی به سقراط هایی به عنوان فیلسوف مجنون، فیلسوف عاشق، شهودگرا که از روش دیالکتیکی می گذرد، ایجابی و نظریه پرداز،‌با زبان اسطوره ای، گاهی نقاد سقراط دوره نخست، تابع و مرید راهنمای روحانی، در مقابل مردم و برگزیده گرا، آرمانگرا با فلسفه سیاسی خاص و با برداشتی باطنی و اسرارآمیز از دین برمی خوریم. نقش سقراط در آثار اواخر دوران میانسالی و کهنسالی افلاطون کاهش می یابد، ‌تا جایی که در جامعه «قوانین» جایگاهی ندارد؛ چنان که اگر می داشت شاید سرنوشت سقراط رساله «آپولوژی» در انتظارش می بود.

یکی از مهمترین مضامین مشترک قابل بررسی در آثار سه ادیب بزرگ جهانی، حافظ و گوته و پوشکین، موضوع «عشق» است. حافظ آشکارا خود را «بنده عشق» می خواند و عشق را ماندگارترین صدا در همه اعصار در زیر این گنبد دوار می داند. گوته نیز در دیوان غربی- شرقی با الهام گیری از حافظ، عشقی انسانی و آسمانی را به نمایش می گذارد، و درسرگذشت ورتر از عشقی نافرجام سخن می گوید، و در فاوست، عشق مارگریت را مایه نجات روح سرگشته فاوست معرفی می کند. پوشکین نیز در دختر سروان، عشق پتر و ماریا را با فرجامی خوش طرح می ریزد، و در یوگنی آنه گین، از عشق تراژیک آنه گین و تاتیانا پرده برمی دارد، و در دختر دهاتی، ناظرایستگاه، دوبروفسکی، روسلاولو و منظومه های غنایی خویش از تاثیر گذاریهای عشق سخن می گوید.

سهروردی در بخش پایانی نوشته کوتاه خود تحت عنوان «فی حقیقه العشق» یا «مونس العشاق» با الهام از سنت معنوی ایران باستان «عشق» را بنده خانه زاد پادشاه ازل دانسته است و شحنه ای که هر روز نظر به اقلیمی اندازد و هر دم بر طرفی زند. به نظر می رسد که عشق با این اوصاف همان «مهرایزد» باستانی است. سهروردی اندیشه های خود را درباره عشق از ماخذ چندگانه اسلامی و یونانی اخذ کرده و به طرز استادانه ای آنها را با هم تلفیق نموده است.

بهره گیری از فرهنگ و ادب مشرق زمین و به ویژه سرزمین پارس در سفرنامه ها و داستان های نویسندگان ابتدای قرن 20 فرانسه، از جمله در آثار موریس بارس امری واضح و مبرهن است. این تاثیر در دفاتر و در دو کتاب باغی بر ساحل رود اورونت و تحقیقی در سرزمین های لوان که قبل از مرگ وی به چاپ رسید. از جایگاه ویژه ای برخوردار است. بارس گاه در نوشته هایش و در حکم یک صاحب قلم، انتقال دهنده فرهنگ و ادبیات شرقی و ایرانی به غربیان می شود و در پاره ای اوقات فراغت با اشعار سخنوران این مرز و بوم آثارش را زیبنده می سازد؛ گاه به عنوان یک الگوی وطن پرستی برای فرانسوی ها از باورهای ملی و اعتقادات مذهبی به خصوص ایرانیان سخن می گوید و اعتبار آن ها را در غنا و استواری یک فرهنگ و یک ملت گوشزد می کند. در این مقاله به تجزیه و تحلیل نوشته های این سه عنوان بارس پرداختیم تا نقل قول ها و اشاره های مستقیم با غیرمستقیمی را که به شاعران ایرانی وجود دارد برجسته سازیم و نقش بنیادین آن ها را در پیدایش آثار نویسنده فرانسوی، موریس بارس، شرح دهیم.