جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد (ص) مهم ترین جزء نظام فکری عین القضات است و به جرات می توان گفت تمام مفاهیم و مصطلحات مندرج در آثار او، در سایه محمد (ص) معنا می یابند. سالک برای رسیدن به معرفت و مشاهده جلوه حسن حق، باید مقام وی را درک کند و معانی را در آینه وجود او بیابد. این مقاله تلاشی است برای به تصویر کشیدن نمای کلی سیمای محمد (ص) در آثار عین القضات همدانی، با تکیه بر دو اثر مهم و مفصل او، تمهیدات و نامه ها. دستاورد نگارنده آن است که اگرچه محمد (ص) مایه کمال، رونق و اعتبار تمامی ارکان جهان بینی عین القضات است، از نظر وی، گاهی به منزله حجابی است که مشاهده بی واسطه و استحاله در وجود معشوق، با گذر کردن از آن ممکن می شود.

عشق از موضوع های اساسی عرفان اسلامی و رکن رکین منظومه فکری عین القضاه است، از همین رو صوفیه از وی با تعابیری از قبیل: شیخ العاشقین، سلطان العشّاق و ... یاد کرده اند.قاضی همدان عشق را مذهب مشترک بین خدا و انسان و طرفه عالمی می داند که در آن دشمنی ها به دوستی ها بدل می شود، اما هرکس طاقت آن را ندارد. همچنین وی عشق را کامل ترین پیری می داند که در راه رسیدن به حق، تعالی، عاشقان راستین را راهبری می نماید. طبق دیدگاه وی، عشق که جز به راز، نمی توان از آن سخن گفت، برسه نوع است: عشق کبیر ( محبت خدا نسبت به بندگان)، عشق صغیر ( عشق بندگان نسبت به حق، تعالی،) و عشق میانه ( محبت خدا به خود ). عشق مجازی نیز در نظام فکری او،همچون بسیاری دیگر از عرفا، اهمیت خاصی دارد. در سخنان قاضی، بیشتر، مرحله دوم عشق ( استغراق کامل عاشق در معشوق) و نیز مرحله سوم ( کمال عشق عاشق و شدت احتیاج معشوق نسبت به این عشق) جریان دارند و به مرحله ابتدایی عشق و عرفان، چندان بهایی داده نمی شود.  در این مقاله سعی بر آن بوده است که پس از ذکر مقدماتی در موضوع عشق، بحث های گوناگون قاضی (رابطه عشق، عاشق و معشوق، انواع عشق، عالم وصال و فراق، چیرگی سلطان عشق بر عقال عقل، اوصاف عشق، پیر عشق و غیرت عشق، معشوق و عاشق)، همراه پاره ای از اندیشه های استاد وی، احمد غزالی، طرح و بررسی گردد.

سالکان طریقت، برای رسیدن به مقصود نهایی که همان برطرف شدن تعینات بشری است، باید مراحل مختلف سیر و سلوک را با موفقیت طی نمایند. برای طی این مراحل پرخطر، مقدمات و شروطی لازم است که عین القضاه به آنها اشاره کرده است و مهمترین آنها عبارت است از: شک، درد طلب، سرمایه عشق، وجود پیر و....وی که با شوقی وافر به ارشاد و هدایت مریدان نیز می پردازد، به سالکان طریق توصیه می کند: همه وجود خود را به پیر و شیخ خود تسلیم نمایند و بدانند که هیچ عملی بدون اطاعت محض از پیر، ارجی ندارد. همچنین او، مصاحبت با اهل ذوق و خدمت به آنان را در تصفیه باطن، بسیار موثر می داند و بر اهمیت و تاثیر ورد، دعا و ذکر مریدان تاکید می ورزد. وی، مرگ اختیاری را که در حکم زایش از خود و دیدن خدا و جهان باقی است، از شروط لازم می شمارد.قاضی همدان، علاوه بر این شروط، معتقد است که سالک طریقت باید راههای هفتاد و سه ملت را یکی بیند و خدا را در دنیا و یا در آخرت طلب نکند، بلکه ضمن برطرف کردن خودپرستی، او را در اندرون خود، جستجو نماید، چه راه طالب اندرونی است، نه بیرونی.

هر چند عین القضات تفسیری مستقل از قرآن مجید از خود به یادگار نگذاشته است، اما سراسر آثار او مزین به آیات قرآن و تفسیر و تاویل آنست. او مراتب فهم قرآن را در چهار مرحله خلاصه می نماید:الف- مشاهده کلمات به شکل حروف متصلب- عرضه جمال قرآن به شکل حروف منفصلج- تحول حروف به نقطد- محو نقط و قرائت بیاض قرآندر فهم این مراتب، درک معنی و جایگاه حروف و نقط از دیدگاه عین القضات اهمیت خاصی دارد. در این مجال برآنیم تا فهم و دریافت خود را از مجموع عبارات پراکنده ای که عین القضات درباره مفهوم حروف، به ویژه حروف مقطعه و نیز نقط در آثار خود عرضه داشته، بیان کنیم و ببینیم آیا نگاه او در باب حروف و نقط و نیز تاویل هایش از حروف مقطعه با آنچه مفسران و عرفای پیش از او بیان کرده اند، مرتبط است یا آنچه گفته است حاصل یافته ها و دریافته های خود اوست.