جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از حدیث پژوهان معاصر، مرحوم علامه سید مرتضی عسکری(ره) است که در آثار مختلف خود، از روایات استفاده شایانی کرده است. مطالعه آثار ایشان نشان می دهد که وی در مقابل روایات، منفعل نبوده و با قدرت علمی خود به ارزیابی و تحلیل آن ها اقدام نموده است. ایشان در موارد مقتضی به نقد و بررسی روایات پرداخته و سره را از ناسره جدا نموده است. اما مسئله مهم در بررسی آثار علامه، رسیدن به این مطلب است که ایشان در نقد احادیث از چه مبانی بهره برده و به چه روش هایی در نقد روایات تکیه کرده است. آیا صرفاً به متن روایات توجه کرده و یا به سند و ارزیابی آن پرداخته است؟ این پایان نامه به دنبال پاسخگویی به این سوال است.

العنوان: أسالیب نقد الروایه فی مولفات العلامه السید مرتضى العسکری رحمه اللهالأستاذ المشرف: آیه الله محمد علی جاودانالأستاذ المساعد: الدکتور عباس مصلائی بورالباحث: میثم مطیعیالفرع الدراسی: الشریعه، والدراسات الإسلامیه‌؛ اختصاص علوم القرآن و الحدیثالخلاصه:یعتبر العلامه العسکری من زمره الباحثین ذوی الاهتمام البالغ بعلم نقد الروایه فی‌ العلوم الدینیه، فقد قام بنقد الروایه بشکل موسع فی الکثیر من مولفاته، وبخاصه النقد النصی. وقد تمت دراسه أسالیب العلامه فی النقد الإسنادی والنقد النصی، بالإضافه إلى إحصاء إبداعاته وموشراته فی مجال الروایات.وقد قام العلامه بتعریف الرواه الکاذبین الذین اختلقوا أصحاب وهمیین لرسول الله (ص) وذلک فی مجال نقد مصادر الروایه. وهو یعتنی أیضاً بصنوف الرواه و تاریخ حیاه الأشخاص ومماتهم فی أعماله بشکل منهجی ومنتظم. أضف إلى أنه دقّق فی بواعث اختلاق الروایه وتحریفها وکتمانها و دور العوامل الخارجیه فیه، بالإضافه إلى عرضه الروایات علی النصوص الدینیه وخاصه السنّه، وذلک فی مجال نقد نص الروایه. وقد استثمر العلامه، کسائر الباحثین، معاییر أخرى فی مجال النقد کالعرض على التاریخ والعقل.المفردات الرئیسه: نقد الروایه، معاییر النقد، النقد الإسنادی، النقد النصی، العلامه العسکری

روش شناسی کتاب های حدیثی به ویژه آثار دانشمندان شیعی کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده است. بیان شیوه ی امام خمینی (ره) در نقد، ارزیابی و شرح احادیث و دیدگاه های ایشان در کتاب شرح اربعین حدیث، با هدف رسیدن به روش و مبانی ایشان در حوزه ی روش شناسی کتب حدیثی ضروری می نماید. جست و جو در آثار حدیثی امام خمینی (ره) خصوصاً کتاب شرح اربعین حدیث، بیانگر تسلط ایشان بر علوم اسلامی می باشد. شرح و تبیین متون احادیث به همراه ارزیابی اسناد روایات، از نکات قابل ملاحظه در شرح احادیث است. استناد به آیات قرآن و روایات متواتر در شرح احادیث و بیان ظواهر از مبانی فقه الحدیثی ایشان است. بیان مفاهیم و تبیین موضوعات احادیث همراه با جمع بین روایات به ظاهر متناقض از ویژگی های بارز اربعین حدیث می باشد. همچنین بهره گیری نویسنده، از نظرات دانشمندان، منابع مختلف تفسیری، حدیثی و عرفانی، ذکر استنباط های حدیثی و ... قابل ذکر است.کلمات کلیدی: امام خمینی، اربعین حدیث، نقدالحدیث، فقه الحدیث.

کتاب گرانسنگ «کافی» مهم‌ترین و معتبرترین مجموع? حدیثی شیعه به شمار می‌رود. بر این کتاب شرحها و حاشیه‌های فراوانی نگاشته شده که تعداد آنها 70 فراتر می‌رود. ‌یکی از مهم‌ترین این شرحها کتاب ارجمند «مرآه العقول فی شرح أ‌خبار آل الرسول» تألیف علامه مجلسی است که مهم‌ترین اثر وی پس از بحار الانوار محسوب می‌شود. مجلسی در این کتاب به شرح روایات اصول کافی، فروع کافی و روضه پرداخته، بسیاری از واژه‌های دیریاب را معنا کرده، تشبیه‌ها، مجازها و کنایه‌های روایات را با زبانی شیوا شرح داده و با ذهن نقّاد‌‌ و نکته‌سنج خویش تحریفات و تصحیفات روایات را برنموده و در مورد ضعف یا صحّت سندی هم? روایات کافی داوری کرده است.او در این کتاب ارزشمند علاوه بر استفاده از مایه‌های علمی خویش در زمین? علوم حدیث، برای نمایاندن معانی روایت از دانشهای دیگر همچون تفسیر، کلام، فلسفه، اصول و فقه و از دیدگاههای محدثان و شارحان دیگر کافی نیز بهره جسته است؛ به طوری که می‌توان گفت: این شرح علاوه بر نظرات و دیدگاههای مجلسی، حاوی چکیده‌ای از شروح کافی تا آن زمان است. وی در نگارش این مجموعه از بیش از سیصد منبع علمی در زمینه‌های گوناگون بهره گرفته است. گفتنی است در مرآت العقول تنها به نقل آرا و نظرات دیگر عالمان و محدثان بسنده نشده، بلکه مجلسی با بصیرت و بینش خاصی که در اثر انس زیاد و کار مداوم با روایات به دست آورده و نیز با دانش گسترده و ذهن سرشار خویش‌ در مورد دیدگاههای دیگران داوری کرده و در بسیاری از موارد آرای آنان را به بوت? نقد گذاشته است. نقدهای مرآت العقول تنها به شارحان کافی محدود نمی‌شود، بلکه مجلسی در مواردی آرای لغویان، مفسران، متکلمان، اصولیان و فقیهان را نیز نقد می‌کند. همچنین وی در سراسر کتاب دیدگاههای فلاسفه و عالمان صوفی‌مسلک را به شدّت مورد انتقاد قرار داده و سخت به آنان تاخته است.مجلسی در بررسی اسناد روایات و در بازگو کردن حکم سندی آنها از شیوه و ملاکهای حدیث‌پژوهان متأخر بهره جسته است و بر این اساس بسیاری از اسناد روایات کافی را ضعیف یا غیر معتبر دانسته است؛ هرچند گهگاه نیم‌نگاهی هم به مبانی و دیدگاههای متقدمان داشته است.علامه مجلسی دیدگاههای رجالی ویژه‌ای دارد که از جمل? آنها می‌توان به اعتماد بر توثیق رجالیان متأخر، اعتقاد به وثاقت مشایخ اجازه و راویانی که صدوق در مشیخ? خود به آنها طریق دارد و اعتقاد به ممدوح بودن صاحبان اصول روایی نام برد. همچنین وی برخی از راویان را بر خلاف مشهور، موثق می‌داند و روایات آنان را می‌پذیرد. از جمل? این راویان می‌توان از این افراد یاد کرد: نوفلی، سکونی و روایات نوفلی از سکونی، محمد بن سنان، سهل بن زیاد، معلّی بن محمد، علی بن ابی حمز? بطائنی، مفضّل بن عمر، احمد بن مهران و بکر بن صالح. گفتنی است بیشتر این راویان کثیر الروایه هستند و در اسناد بسیاری از روایات کافی قرار گرفته‌اند و ناگفته روشن است که توثیق آنان بسیاری از روایات را به لحاظ سندی معتبر می‌سازد.دقتهای ادبی علامه مجلسی، اعم از دقتهای لغوی، صرفی، نحوی و بلاغی و نیز توجه بسیار زیاد به مقابل? نسخه‌های گوناگون روایات از او محدثی چیره‌دست ساخته است.از جمله روشهای فقه‌الحدیثی علامه مجلسی می‌توان به این موارد اشاره کرد: نگاه مجموعی به روایات، گردآوری قرائن، پرهیز از تأویل بدون دلیل، توجه به مجازها، کنایه‌ها و ضرب‌المثلها، توجه به فضا و جهت صدور و نیز دقت به احادیث متعارض و ارای? راهکارهایی برای رفع تعارض آنها.او در نقد روایات، هم به نقد سندی و هم به نقد محتوایی همت گمارده و نقد محتوایی را بر نقد سندی ترجیح می‌دهد. در نقد سندی به معیارهایی همچون ارسال و انقطاع در اسناد یا عدم وثاقت راویان توجه دارد و در نقد متن از ملاکهایی همچون مخالفت با کتاب، سنّت قطعی، حقایق تاریخی و اصول مذهب، همسویی حدیث با دیدگاه‌های فرقه‌ای و سیاسی و رکاکت لفظ و معنای حدیث بهره می‌گیرد.

بخش قابل ملاحظه‌ای از آثار حدیثی شیخ بهایی بهدو حوزه نقد و فهم حدیث اختصاص یافته است. وی در حوزه نقد حدیث به نقد اسنادی بر پایه‌های علوم رجال و درایه پرداخته است. شیخ بهایی در حوزه فهم حدیث از علومی چون لغت، نحو، فقه، اصول فقه، تفسیر، کلام، اخلاق، عرفان بهره برده و به شرح احادیث بر اساساصول و قواعدی چون التزام به ظاهر متن، فهم عرفی، سیاق، فهم مشهور، آیات مرتبط، روایات مشابه، احادیث عامه، آثار شارحان، پرسش راوی و رهنمودهای عقلی پرداخته است.بررسی شیوه فقه الحدیثی شیخ بیانگر آن است که وی به پیش نیازهای فهم حدیث آشناست. نسخه‌های مختلف یک حدیث را می‌یابد و به تصحیف توجه می‌دهد. مراحل فهم حدیث نزد شیخ بهایی را می‌توان در دو مرحله کلی جای داد: فهم ظاهر و فهم مقصود. در فهم ظاهر، مفردات، علم صرف و دانش نحو و معانی بیان را به کار می‌برد. در فهم مقصود نیز این‌گونه عمل می‌کند: به قرینه‌های متصل کلامی مانند تلمیح، تعلیل، سوال و تفسیر راوی و سیاق کلام نظر دارد. قرینه‌های منفصل که مهم‌ترین آن خانواده حدیث است مورد اهتمام شیخ بهایی است و با این قرینه که همان احادیث مشابه است احادیث را تخصیص و تقیید می‌زند و گاه تبیین می‌کند. برای تبیین حدیث از آیات بهره می‌گیرد. وی با توجه به احادیث معارض، در حل تعارض یکی از دو حدیث را بر جواز، استحباب، کراهت، ضرورت، تخییر یا تقیه حمل می‌کند. از دانشهای بشری چون طب، حساب و نجوم برای شرح حدیث استفاده می‌کند. وی با موانع فهم حدیث در هر دو مرحله فهم ظاهر و فهم مقصود آشناست. موانع فهم ظاهر نزد ایشان، اشتراک لفظی، تحول زبان، خلط لغت با اصطلاح، عدم توجه به حروف جر، آشنا نبودن با تصحیف و ادراج و تقطیع نادرست است. وی در شناخت موانع فهم مقصود به موانعی چون عدم تتبع کامل، ساده‌انگاری، جمود، اخباریگری و بی‌توجهی به آهنگ سخن آگاهی می‌دهد.پس از آشنایی با روش حدیث پژوهی شیخ بهایی، ضمن انجام مقایسه ای مختصر بین ایشان وملا محسن فیض کاشانی می توان نقاط مشترک بسیاری بین روش کاری این دو عالم برجسته یافت. در پاره ای موارد نیز روش ایشان تفاوتهایی با مرحوم فیض دارد که در فصل اخیر پایان نامه مورد بررسی قرار میگیرد.

شیخ مفید دانشمند بلند آواز جهان تشیع نه تنها در مباحث کلامی و اعتقادی - که بالطبع رویکردی عقلی دارد- از عقل و استدلال­های عقلی بهره برده بلکه در مباحث نقلی بویژه در نقد و فهم متون حدیثی نیز از عقل، فراوان سود جسته و بهره­رگیری از آن تأکید کرده است. در عرصه نقد، وی عقل را یکی از معیارهای نقد حدیث و بر این باور است که در پرتو عقل می‌توان به صحت و شقم شماری از احادیث پی برد. از نظر وی مطابقت مفاد حدیث با عقل، نشان دهندۀ صحت حدیث و مخالفت مفاد آن با عقل، دلیل بر ضعف و عدم صحت آن است و این بدان معناست که همواره بین نقل صحیح و عقل سلیم سازگاری وجود دارد و وحی هرگز گزاره­ای بر خلاف گزاره عقل ندارد. در زمینه فهم حدیث، مهم­ترین نقش عقل، نقش اسکتشافی است. عقل در این عرصه هم به عنوان یک منبع و هم به عنوان یک ابزار یا مشعل، نقض ایفا می­کند و شیخ مفید از آن در فهم مفاد واژگان، رفع ید از ظاهر، تأویل متن، تخصیص عمومات قرآن و روایات و درک استلزامات کلام، بهره جسته است که این مقال به بررسی آن می­پردازد.

روش شناسی تفاسیر، از جمله مباحث فلسفه تفسیر بوده و از حوزه های نوپایی است که امروزه مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. شناخت روش مفسّر راه را برای آشنایی با تفاسیر و دیدگاه مفسّران آنها هموار می سازد. این مقاله روش تفسیری آیت الله معرفت (ره) در «التفسیر الاثری الجامع» را بیان و بررسی می-کند. در آن شناخت نامه ای از مفسر ارائه شده تا خواننده با زندگی نامه مفسر و آثار او آشنا گردد. توصیفی از التفسیر الأثری الجامع ارائه گردیده، روش تفسیر مفسر در آن بیان شده و به تحلیل و نقد آن پرداخته است. نگارنده در انتها ویژگی های التفسیر الاثری الجامع را بیان نموده و روش غالب آن را، روش نقلی دانسته است.

نقد و بررسی کتاب السراط الوضیء فی قرائت اهل بیت النبی(9) چکیدهقرائت¬هایی از برخی آیات قرآن که مغایر با قرائت¬های مشهور قرآن کریم می¬باشد، به صورت خبر واحد، به ائمه اهل‌بیت(:) منسوب است و تنها مجموعه¬ی کاملی که تمامی روایات قرائات معصومین در آن گردآوری شده است، کتاب السراط الوضی فی قرائت اهل¬بیت النبی می¬باشد. واکاوی متنی- سندی 224 روایات کتاب نشان می¬دهد که تمامی روایات، از جهت سند و متن مخدوش هستند. وجود تناقضات فراوان در متون روایات قرائت¬های رسیده از ائمه، تفسیری بودن بسیاری از این روایات و روایات منتقله از کتب اهل‌سنت به کتب شیعه، پذیرش این روایات را با چالش رو به رو کرده است. بررسی¬های آماری نشان¬گر بیش¬ترین ارجاعات روایات به امام صادقدر بین اهل‌¬بیت(:) است. نگاه به منابع اصلی که محل تجمع این روایات هستند، نشانگر ضعف ریشه¬ای این روایات است. اصلی‌ترین منبع این روایات، کتاب القرائات از احمد بن محمد سیاری است که تمام اهل رجال او را تضعیف کرده¬اند. سیاری شُعوبی، کاتب حکومت طاهریان بوده است و طاهریان صرفاً کارگذاران خلافت عباسی- مدعیان وراثت اعمام از خلافت رسول خدا(9) بودند، بنابراین در این پژوهش با مطالعه اسناد و شواهد تاریخی و به شیوه توصیفی، تحلیلی، به نظر می¬رسد، سیاری در راستای اجرای سیاست پیرو¬منشانه با عباسیان، قرائت خلفای عباسی را که به قرائت استاد خویش، کسائی قرائت می¬کردند، جهت جلب توجه شیعیان که در روی کار آمدن عباسیان، وامدار آن¬ها بودند، به ائمه شیعه و خصوصاً امام صادق منسوب کرده باشد و به نظر می¬رسد انگیزه او از این امر مشروعیت بخشیدن به قرائت خلفای عباسی بوده است. جایگاه بسیار بالای کاتبان در دستگاه حکومت، اهمیت بسیار نقش علم در زمان خلفای عباسی و جعل و نشر روایات به نام اهل¬بیت و ایجاد و تقویت خطِّ غلو توسط شعوبیه¬ها، دلایلی بر این مدّعاست. بنابراین، براساس این روایات نمی¬توان گفت که ائمه قرائت خاصی سوای قرائت رایج میان عامه مسلمانان قائل بوده¬اند.واژگان کلیدی: علم القرائه، اختلاف قرائات، قرائات منسوب به اهل بیت(:)، نقد الحدیث.