جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حافظ در بیت «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما / چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما» از پیری یاد می کند که در ابتدا خراباتی نبوده، بلکه اهل طریقت و مسجد بوده و حال، ناگهان خراباتی شده است. منظور حافظ از این شخصیت که «پیر ما» خوانده شده چه کسی بوده است؟ آیا این پیر، شخصیتی تاریخی و واقعی بوده یا صرفا شاعر، در عالم خیال خود، او را خلق کرده است؟ برخی از مفسران قدیم و جدید حافظ، مقصود از این پیر را «شیخ صنعان» (در داستان منطق الطیرِ عطار) می دانند، ولی به دلایل مختلف این تفسیر نمی تواند درست باشد. در این مقاله، با توجه به آنچه شاعران عارف پیش از حافظ، و به ویژه عطار، گفته اند و نیز با توجه به دیگر ابیات حافظ، اثبات شده است که مقصود حافظ از «پیر ما» حسین بن منصور حلاج است.

مقاله حاضر پیرامون نقش و ضرورت استاد سلوکی و راهنمای راه معنوی در طی مقامات عرفانی یا سیر و سلوک پژوهش و پردازش نموده است و استاد را به دو قسم الف) استاد خاص ب) استاد عام تقسیم نمود.پس از آن در خصوص شرایط علمی و عملی استاد و راهنما، ویژگی های مرید و شاگرد طریق الهی و فواید و محاسن داشتن استاد خبیر، فانی فی الله، مجتهد و فقیه در شریعت، مؤید از سوی خدا سبحان و عنایات انسان کامل معصوم(ع) بحث و بررسی کرده است.نوشتار پیش رو بیانگر آن است که بدون استاد آگاه و بصیر که اسلام شناس و عرفان شناس باشد و شریعت را مغزای سلوک الی الله قرار دهد و توحید و ولایت را بنیاد و ریشه عرفان حقیقی بداند و خود تسلیم ولایت باشد امکان پذیر نیست و منهای چنین راهنمایان رفتن مخاطرات و مهالک راه را افزون و خطر سقوط و هبوط را بیشتر خواهد کرد.

آنچه ممیزه اندیشه مغانی است قول به وجود توامان نور و ظلمت است که به بیان عین القضاة همدانی این ظلمت هم در حقیقت، نور است (نور سیاه)، بنابراین آن "توامان" عبارت از همنشینی سپید و سیاه است چنان که به بهترین محو در صفحه شطرنج مجسم گردیده است. این اندیشه گاهانی است اگر به سرچشمۀ تعلیم مغانی بیاندیشیم و زروانی است اگر به طریقه های معنوی زردشتی اندیشه کنیم؛ در شریعت زردشتی این حقیقت مسکوت است، چه تودۀ مردم را در زندگی عرفی (اخلاقی-حقوقی) جاجتی به آن نیست و ادراک آن در وسع عامه نیز نخواهد بود.

از ابتدای پیدایش تصوف مدار طریقت بر پیر بوده است که در واقع راهنما و هدایت کننده سالکان به سوی حقیقت می باشد و در میان صوفیان از جایگاه والایی برخوردار است، تا جایی که برخی از آنان (صوفیان) برای وی مقام و مرتبه ای بالاتر از پیامبر قایل شده اند؛ چرا که معتقدند پیر، علم سرّ و درون دارد و پیامبر، علم وحی. پیر کسی است که در میان مردم و با مردم زندگی می کند، لکن دارای ویژگی هایی است که وی را از سایر افراد متمایز می سازد و آن گونه که صوفیه از وی یاد می کنند، گویا فرشته ای است که در لباس انسان درآمده است. سالک راه حق (مرید) باید هر یک از مراحل طریقت (مقامات) را زیر نظر پیر طی کرده، هیچ اعتراضی بر کارها و رفتار وی نداشته باشد. در خصوص اینکه در هر دوره چه تعداد پیر وجود دارد، نظرات مختلفی وجود دارد. هر کدام از پیران به داشتن کرامت متصف اند. کرامت امر خارق العاده ای است که تنها به دست اولیا و مشایخ انجام می گیرد. از جمله این کرامات می توان به زنده کردن مردگان، راه رفتن بر روی آب، سخن گفتن با مردگان، به اطاعت واداشتن جانوران وحشی و... یا غیره اشاره کرد.

این مقاله در پی تبیین موضع امام خمینی (س) در باره اصناف دین داران و نهادهای دینی است. نویسنده برای رسیدن به این مقصود اشعار ایشان را تحلیل کرده و اثبات می کند که مبنای آموزه های اجتماعی عرفان امام، اخلاص است که با ریا و تظاهر تقابل دارد. ریاستیزی و مخالفت با مظاهر ریا در اصناف دین داران، موجب نزدیکی اشعار ایشان با سنت ادبی ملامتی شده است. حضرت امام سه نهاد مسجد و مدرسه و خانقاه را گاه محل ریا و تظاهرات دین دارانه می دانند که دام هایی چون دلبستگی به امور ظاهری دین، تحقیر خلق خدا و جدال های بی حاصل را در برابر سالکان حقیقی می گستراند و مانع سلوک ایشان می شود.

بی تردید موضوع انسان کامل از مهم ترین مسائل عرفان نظری است که بن مایه تمامی معرفت های الهی از آن نشات می گیرد. از نگاه عارفان مسلمان، پیامبر اسلام فردی است که توانسته مفهوم انسان کامل را عینیت بخشیده و همه کمالات انسانی را در عالم ملک به منصه ظهور برساند. ابن عربی اولین مبدع اصطلاح «انسان کامل» مطرح شده است، اما پیش از او، بایزید، حلاج، عبدالجبار نفری و... این معنا را در قالب اصطلاحاتی دیگر به کار برده اند. اولین اثر مدون در این باره را عزیزالدین نسفی ارائه داده است. با این حال تعدد تعاریف و نظریات گوناگون و گاه ناقض یکدیگر در آثار وی مانع از آن می شود که بتوان به تعریفی واحد از انسان کامل دست یافت. با بررسی هر یک از تعاریف، مشخص می شود که در مجموع، آثار نسفی حاوی انواع مختلفی از مراتب انسان کامل هستند. در این نوشتار این مراتب از یکدیگر مجزا و ویژگی و شاخصه های هر کدام، آورده شده و به دو دیدگاه کلی یکی «انسان کامل در مفهوم عام» که دربردارنده تعاریف ساده و متعارفی از انسان کامل است و دیگر، «انسان کامل در مفهوم خاص» که شامل نظریات خاص نسفی است، اشاره می کنیم.

بهاءالدین محمد، معروف به سلطان ولد، یکی از قدرتمندترین مشایخ طریقۀ مولویه محسوب می شود. او همواره مشایخ و بزرگان مولویه را تکریم و از اوامر پیرانۀ آنها اطاعت می کرد. سلطان ولد نه تنها سر سپرده پدر خود بود، بلکه صحبت سید برهان الدین محقق ترمذی را نیز درک کرد. او از زمره کسانی بود که به حقیقت وجودی شمس تبریزی پی برد و شمس نیز اسرار الهی را در گوش جانش دمید. علاوه بر این، سلطان ولد از خلافت صلاح الدین زرکوب احساس خشنودی می کرد و او را شاه دو جهان و یکتای عالم می دانست. وی حسام الدین چلبی را نیز شیخ خود دانسته، معتقد بود که با تمسک به ولایت الهی او به کعبۀ مقصود می توان رسید. پس از مرگ حسام الدین، سلطان ولد پشتیبان معنوی خود را از دست داد و در فراق او به گریه و زاری پرداخت؛ اما حسام الدین به خواب او آمد و به سوی کریم الدین بکتمر هدایتش کرد. سلطان ولد اگر چه به مدت هفت سال از افاضات معنوی این مرشد بهره می گرفت، اما او را به - مریدان معرفی نکرد. نگارندگان چند عامل را در گمنام ماندن کریم الدین بکتمر دخیل می دانند: 1 - حب مفرط مریدان به سلطان ولد؛ 2- میل سلطان ولد به مقدس نشان دادن خاندان مولوی؛ 3 قدرت اجتماعی سلطان ولد و شهرت گریزی کریم الدین؛ 4- عقاید عرفانی سلطان ولد. در این جستار بر آنیم تا ارتباط معنوی سلطان ولد را با مشایخ طریقۀ مولویه بررسی کنیم.