جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت دانش وقف وابتدا وارتباط آن با تفسیر از دو جهت مهم است: یکی آنکه دانش وقف وابتدا در فضای ذهنی وکتابخانه ای ، اساساً یکی از علوم قرآنی است وبا تفسیر که همان کشف مراد الهی است، رابطه ی مستقیم دارد. دیگر آنکه در فضای عینی وکاربردی یکی از فنون مهم تلاوت است که با فهم والقای معنای آیه رابطه ی مستقیم دارد. این ارتباط دوسویه ومتقابل بین وقف وابتدا وتفسیر تا آنجاست که در بسیاری از موارد، اقوال مختلف تفسیر پایه واساس اختلاف در تعیین مواضع وقف وابتدا گشته است؛ همچنین اختلاف در تعیین مواضع وقف وابتدا، در بسیاری از موارد القاکننده ی معانی متفاوت از آیه می باشد. بدیهی است که مراد ومقصود خداوند، تنها یکی از وجوه تفسیری است. بنابراین آگاهی از تفسیر صحیح آیه وتلاوت به وجهی که القاکننده ی مراد الهی باشد، لازم وضروری است.بدین ترتیب اگر تلاوت قاری براساس تدبّر واندیشه در آیات باشد وتفسیر صحیح آیه را بداند، مواضع صحیحی را برای وقف وابتدا انتخاب می کند تا بتواند پیام الهی را آنگونه که مراد ومقصود خداوند است، القا کند و در صورتی که تلاوت قاری براساس تدبّر واندیشه در آیات و آشنایی با تفسیر صحیح آیه نباشد یا حداقل از اقوال مختلف تفسیری مطلع نباشد، نمی تواند مواضع صحیحی را برای وقف وابتدا انتخاب کند. بنابراین ، تلاوت او القا کننده ی معنایی می شود که یا نادرست است یا خلاف مراد الهی است – ولو معنای صحیحی داشته باشد- که این شایسته ی مقام کلام الهی نیست.از این رو تأثیرگذاری اقوال مختلف تفسیر بر تعیین مواضع وقف وابتدا و ارتباط متقابل آن یعنی: تأثیر وقف وابتدای قاری بر القا و فهم معنای آیه، قابل بررسی است.

وقف به عنوان یک امر خیر داوطلبانه و یک سنت اجتماعی و اقتصادی مهم در اکثر جوامع بشری از جمله در ایران باستان وجود داشته است اما با ظهور اسلام و تأکیدات گسترده آن بر وقف و حبه و احسان، بر میزان و تنوع موقوفات و کارکردها و مصارف آن افزوده شد. روند وقف در طول تاریخ ایران بعد از اسلام نیز ادامه یافت و تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله تغییر و تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، فراز و فرودهای زیادی را به خود دید تا به دوره پهلوی رسید. حکومت پهلوی در مدت نیم قرن حیات خود، برای مبارزه با مذهب و تضعیف نهادهای مذهبی از جمله نهاد وقف، اقدامات زیادی همچون تشکیل سازمان اوقاف، فروش اراضی وقفی و اصلاحات ارضی انجام داد که موجب تغییر در میزان و کارکرد و مصارف موقوفات در مناطق مختلف کشور از جمله شهر قزوین شد. اما این موضوع علی‌رغم اهمیت فراوانش تا کنون مورد بررسی دقیق و موشکافانه قرار نگرفته است و هنوز از وضعیت نهاد وقف در قزوین و تغییر و تحولات آن در دوره پهلوی اطلاع چندانی نداریم. این پژوهش برای پر کردن خلاء تحقیقاتی موجود در این زمینه و روشن نمودن تأثیر سیاست‌های دین‌ستیزانه و غربگرایانه حکومت پهلوی بر نهاد وقف، عکس‌العمل واقفان در مقابل سیاست‌های دولت، میزان استقبال مردم از انجام وقف و اهداف آنها از این کار، کاهش یا افزایش میزان موقوفات در دوره پهلوی و کارکرد و مصارف وقف در شهر قزوین انجام شده است. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری منابع و اطلاعات مورد نیاز کتابخانه‌ای و اسنادی می‌باشد.

با ورود اسلام به ایران و فراگیری فرهنگ اسلامی در پهنۀ جغرافیایی و فرهنگی ایران، بسیاری از سنت‌ها و نمادهای اسلامی در ایران گسترش و تقویت شدند. برخی از این سنت‌ها دارای پیشینه‌ای در ایران پیش از اسلام بودند که در دورۀ اسلامی دستخوش دگرگونی ‌شدند و با الگوهایی ایرانی-اسلامی تداوم ‌یافتند. امور عام‌المنفعه و خیرات و سنت وقف از مسائل فرهنگی و دینی جامعه ایران به شمار می‌رود؛ این سنت در تمامی مکاتب دینی و فرهنگ‌ها با تعابیر و عناوین مختلف دارای پیشینه و جایگاه می‌باشد که در زمان ساسانیان نیز در ایران وجود داشته است. با ورود و فراگیر شدن دین اسلام در ایران سنت وقف که با بطن دین اسلام همخوانی داشت با بهره‌گیری از تجربیات و پیشینۀ آن در دوره ساسانی به عنوان یک سنت و نهاد بسیار مهم در جامعه ایرانی - اسلامی با شکلی جدیدتر تداوم یافت. وقف به عنوان نهاد و سنتی دینی در جریان دگرگونی‌های ایران در سده‌های اول تا هفتم هجری، توانست کارکردی تعیین کننده‌ در امور علمی و آموزشی، رفاهی و خدمات عمومی، نهادهای دینی و اقتصادی و شهرنشینی جامعۀ ایران داشته باشد و در شکل گیری و گسترش هر یک از مولفه‌های ذکر شده به ایفای نقش بپردازد. کاربرد، اهداف و موارد مصرف وقف باتوجه به شرایط مختلف فرهنگی و منطقه‌ای جامعه ایران و متناسب با شرایط هرکدام از حکومت‌های متقارن و یا سلسلۀ سلجوقی دارای تمایزات خاص خود بود. هر یک از سلسله‌های حاکم بر ایران با توجه به مذهب غالب آن دوره و نگرش سیاسی خویش با مسئله وقف برخورد کردند و به همین خاطر لازم است تا در روند پژوهش تأثیر دید سیاسی و بینش فرهنگی سلسله‌های حاکم بر وقف مورد ارزیابی قرار گیرد. از دیگر سو به دلیل عام‌المنفعه بودن مسئله وقف بررسی جایگاه گروههای مختلف در آن و نقش آنها در این مسئله لازم می‌باشد. تا میزان تأثیرگزاری گروههای مختلف در مسأله وقف مشخص شود. از آنجا که دورۀ مورد بررسی دارای پیوستگی‌های فرهنگی و اجتماعی می‌باشد. برای دستیابی به یک روند منسجم و به هم پیوسته از ارتباط سنت وقف با جامعۀ ایران، لازم است تا کارکرد و ماهیت و ساختار وقف در یک فرآیند تاریخی مورد بررسی قرار گیرد تا چارچوبی از روند دگرگونی این سنت و تعامل آن با تحولات تاریخی ایران در سده‌های مورد بررسی به دست آید. روش پژوهش نیز توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر اسناد و مدارک کتابخانه‌ای و آرشیوی است. یافته‌ها نشان می‌دهد در سده‌های مورد بررسی حکومت‌ها با رویکردهای مذهبی مختلف اعم از حنفی و شافعی و گاهی موارد شیعی به فعالیت‌های فرهنگی، علمی و مذهبی پرداختند. این رویکردهای متفاوت، سبب کارکردهای مختلف نهاد و سنت وقف باتوجه به دید و گرایش مذهبی و سیاسی حکومت‌ها می‌گردید. نهاد وقف در خدمت توسعه نهادهای دینی، آموزشی و علمی در راستای سیاست‌های مذهبی و فرهنگی حکومت‌ها قرار گرفت. در این دوران که تجارت و شهرنشینی رونق داشت نهاد وقف در راستای اهداف و سیاست‌های اقتصادی هر یک از حکومت‌ها به خدمت گرفته شد و موجبات توسعۀ راهها و رونق تجارت و شهرنشینی را فراهم می‌‌آورد. بسیاری از تأسیسات عام‌المنفعه نیز که توسط حکومت‌ها ایجاد شدند عموماً با تکیه بر سنت وقف توسعه یافتند. در مجموع وقف همسو با تحولات تاریخی، فکری، فرهنگی ایران و با نگرش حاکمان به کار گرفته شد و از شرایط تاریخی جامعۀ ایران تأثیر پذیرفت.

کارکردهای نهاد وقف در طول تاریخ تحت تأثیر عوامل گوناگون از جمله تغییر و تحولات سیاسی ، اجتماعی و مذهبی دچار دگرگونی گردید و هر حکومت بنا بر دیدگاه های خود تصمیماتی اتخاذ نمود که موجب تحول این نهاد گردید. این پایان نامه به بررسی کارکردهای نهاد وقف در دوره پهلوی (اول و دوم ) با محوریت شهرستان خرم آباد پرداخته است . حکومت پهلوی در مدت نیم قرن حیات خود ، قوانینی وضع کرد و اقداماتی انجام داد که بر کارکرد نهاد وقف در این شهرستان تأثیر مستقیم گذاشت بعلاوه با ایجاد نظم و امنیت و بدست گرفتن کنترل منطقه توسط دولت ، وقف در شهرستان خرم آباد دچار تغییر و تحول شد. روشن نمودن تأثیر این تغییر و تحولات بر نهاد وقف ، گسترش موقوفات و کارکردهای آن در شهرستان خرم آباد دارای اهمیت است . دانستن میزان استقبال مردم از انجام وقف ، عکس العمل واقفان در مقابل سیاست های دولت ،میزان موقوفات انجام شده و سرنوشت موقوفات در این دوره مهم و اساسی است . دیگر موضوعی که ضرورت دارد مورد بررسی قرار گیرد موارد و محور های وقف در این شهرستان است بویژه آنکه سیاست حاکم بر دولت های وقت بر مبنای مبارزه ی همه جانبه با شعائر دینی و اسلامی بوده است.نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد کهتأثیر حکومت پهلوی در موقوفات شهرستان خرم آباد دارای دو جنبه ی منفی و مثبتمی باشد . از یک طرف برقراری نظم و امنیت در این شهرستان ، بخصوص در زمان پهلوی دوم سبب افزایش میزان وقف شد و از طرف دیگر تصویب قوانینمتعدد از جمله : فروش اراضی وقفی و تبدیل به احسننمودن موقوفات و اصلاحات ارضی باعث از بین رفتن بیشتر موقوفات ، بخصوص اراضی کشاورزی شده و همچنین کارکردهای مذهبی نهاد وقف را کاهش و کارکرد های اجتماعی و اقتصادی آن را افزایش داد.

علم وقف و ابتدا دانشی است که با تبیین روابط بین عبارات و جملات هر آیه، مفسران را در شناخت و فهم دقیق‌تر مراد خداوند یاری می‌کند و از آن جهت که خداوند، پیامبر و ائمه هدی را مبین و مفسر حقیقی قرآن معرفی نموده است، مهم‌ترین وسیله فهم مفسران، توجه به علوم ادبیات عرب و بلاغت و فصاحت از یک سو و کشف بیان پیامبر بر اساس روایات وارده از پیامبر و ائمه معصومین از سوی دیگر می‌باشد. یکی از وقف‌های مشهور در علم وقف و ابتدا وقف مأثور یا وقف النبی می‌باشد که به دلیل همین وابستگی دو سویه بین وقف و ابتدا و تفسیر‌، همواره محققان را بر آن داشته که در پی اعتبار سنجی وقف‌های منسوب به پیامبر باشند تا در صورت اثبات بتوانند برداشت صحیح‌تری از آیات الهی ارائه نمایند؛ بنابراین، آگاهی از صحت روایات و انتساب وقف‌های مأثور و منسوب به پیامبر به عنوان مقدمه تفسیر صحیح، لازم و ضروری است. در این پژوهش، ضمن بررسی اسناد و روایات تاریخی وقف مأثور و وقوف النبی از دیدگاه ائمه حدیث و همچنین علمای علم وقف و ابتدا چنین به دست می‌آید که هر چند اصل توصیه و تأکید پیامبر بر تعیین وقوف قرآن، موضوعی قابل اثبات می‌باشد، لکن موارد مشهور به وقف النبی که توسط برخی علما از قرن چهارم هجری به بعد به پیامبر نسبت داده شده است، دارای سند معتبر و صحیحی نیست و قابل استناد نمی‌باشد.

وقف از نظر اسلام به عنوان یکی از ارزشهای تربیتی و فرهنگی مسلمانان است. وقف از امور و دریافتهای اخلاق انسانی است و به گونه ای که فطرت خویش آن را درک و حسدیگر خواهی او آن را ارج می نهد. این سنت حسنه در تمامی ادیان الهی توسط پیامبران بزرگ خداوند مدیریت گردیده و احکام صحت و ارتقاء آن در درگاه الهی برای بشر تبیین گردیده است وقف در شئون مختلف اجتماعی از گستردگی و تنوع برخوردار است.بر این اساس هدف این تحقیق شناسایی اهداف وقف، اثرات تربیتی وقف ، اثرات فرهنگی وقف از منظر اسلام بود.نوع این پژوهش کیفی است. برای رسیدن به اهداف پژوهش از روش تحلیلی –استنادی استفاده شده است. از این رو از کلیه کتب روایی،تاریخی و تحقیقات ارائه شده مرتبط با مقوله های پژوهش در این زمینه بهره گرفته شد. بدین صورت کهابتدا به شناسایی و گردآوری منابع مورد نیاز اقدام و طی دو مرحله به مطالعه کلی و اجمالی و نیز مطالعه عمیق و استنباط در مباحث مزبور همراه با فیش برداری و ثبت موضوعات مورد نظر و به دنبال آن طبقه بندی و نهایتا تحلیل اطلاعات پرداخته شد. یافته های حاصله حاکی از این است که:الف ) اهداف وقف از دیدگاه اسلام عبارتند از:1-تقرب الی‏الله 2- سعادت فردی و اجتماعی 3- تحقق اهداف دین 4-تحقق خیر 5- کاهش ظلم ب) حفظ ارزشها،کرامت انسانی،امید به آینده،نوع دوستی،آخرت باوری،مبارزه با وسوسه های درونی،الفت بخشیدن بین دلها،رشد درونی انسان و گسترش اخلاق حسنه از اثرات تربیتی وقف محسوب می شود. ج) اثرات فرهنگی وقف عبارتست از : تحقق عدالت اجتماعی، فقر زدایی، حل مشکلات جامعه، تامین بهداشت و درمان، حفظ میراث هنری، گسترش علم، آبادی شهرها، گسترش فرهنگ مطالعه، توزیع عادلانه ثروت، توسعه فرهنگ و تمدن اسلامیکلید واژه ها: وقف، فرهنگ، تربیت، اثرات تربیتی، اثرات فرهنگی

وقف، یک عمل خیرخواهانه‌ی فطری است و رواج آن با تولّد اولین جوامع و تمدن‌ها آغاز شد. شارع مقدس اسلام نیز این تأسیس بشر را امضاء و البته تعریف جدیدی از آن ارائه نموده است. پیامبر اسلام در جهت توصیه برای وقف، به اصحابشان فرمودند: "حَبَّسَ الأصلْ و سبّل الثمره". این کلام نبوی، مبنای اصلی شناخت ماهیت و تعریف وقف نزد همه‌ی فقها قرار گرفته است.نگارنده در طی این تحقیق باعنوان بررسی فقهی – حقوقی وقف با نگاهی به اثرات اقتصادی و فرهنگی –اجتماعی آن، به بررسی برخی کلیات وقف از دیدگاه فقه و حقوق پرداخته و در نهایت آثار مهمّ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن را درحد توان برشمرده است.لازم به ذکر است که عمده تحقیقات و نگارش ها در مورد وقف در آثار بزرگان، مربوط به ماهیت و کلیات شرعی و قانونی وقف است وکمتر به آثار آن پرداخته شده است.نویسنده پس از انجام بررسی های فوق، به این نتایج دست یافت: 1. عین بودن موقوفه ضرورت ندارد. 2 . تأثیر نهاد وقف در عرصه‌ها‌ی اقتصادی چون اشتغال زایی، توزیع عادلانه‌ی ثروت، توسعه‌ی اقتصادی و غیره 3. تأثیر نهاد وقف بر گسترش مولفه های نظام اقتصاد اسلامی مانند رفاه عمومی. 4. نهاد وقف به عنوان یک نهاد خصوصی با ورودش به عرصه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی توانسته در جهت پیشبرد اهداف عالی جامعه اسلامی موثر باشد.اهدافی چون برپایی عدالت اجتماعی،امنیت اجتماعی،کاهش فقر، حفظ ارزش‌های الهی و دینی و...امید است که نتایج این تحقیق بتواند بخشی از توانمندی‌ها، ظرفیت‌ها و بعضاً مشکلات پیرامون نهاد وقف را نمایان ساخته و راه‌گشای کارهای بنیادی در این باره باشددر این تحقیق نتایج زیر حاثل آمد1-عین بودن موقوفه، در صحت وقف، ضرورت ندارد. 2-وقف بر مولّفه‌های مختلف اقتصادی خصوصاً در جهت نیل به اهداف نظام اقتصاد اسلامی تأثیرگذار بوده است. تأثیر نهاد وقف در عرصه‌ی اشتغال، تأثیری مستقیم و موّثر است؛ تأثیر نهاد وقف بر گسترش رفاه عمومی به عنوان یکی از اهداف عالیه‌ی نظام اقتصاد اسلامی، واضح و پررنگ است. 3-وقف به عنوان یک نهاد خصوصی با ورودش به عرصه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادیباعث بالا رفتن ضریب امنیت اجتماعی می شود و در عرصه‌های اعتقادی، آموزشی، و علمی حضوری موّثرومستقیم دارد .

شخص حقوقی دارای وجودی اعتباری است و شخصیت آن، از شخصیت تشکیل دهندگان آن، متمایز و مستقل است. با این وجود، نیازمند اشخاص حقیقی است تا در راستای اهداف آن در عالم خارج اقدام کرده، وجود آن را موثر گرداند. کلیه اعمال حقوقی و اجرایی این اشخاص، به وسیله مدیران آن ها انجام می پذیرد. در خصوص وقف اموال شخص حقوقی، به عنوان یکی از این اقدامات قابل تصور، این سوال مطرح است که آیا این ارکان که تنها اداره اموال شخص حقوقی را برعهده دارند، می توانند اقدام به وقف اموال آن نمایند و به عبارت دیگر، آیا از مفهوم اداره کردن، خارج ساختن اموال از ملکیت موسسه آن هم بصورت بلاعوض، استنباط می گردد یا خیر؟ مقاله حاضر بر این عقیده است که حدود اختیارات ارکان اشخاص حقوقی و تمایز و استقلال اموال شخص حقوقی اقتضای وقف اموال را ندارد و این اختیارات ناظر به اعمال اداری است و اعمال مالکانه از قبیل وقف را در بر نمی گیرد.