جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله اصلی تحقیق حاضر که بدان پرداخته نشده است، پی‌جویی و تفسیر ترک اولی در اندیشه کلامی شیخ صدوق و شیخ کلینی است. این‌که با توجّه به نبودِ تصریح به اندیشه ترک‌اولی در کلام این دو محقّق چگونه و با چه مؤلّفه‌هایی می‌توان فکر مذکور را پی‌جویی و ریشه‌یابی کرد تا به دنبال آن، تفسیر ترک اولی در اندیشه آن‌ها تبیین شود. این امر با توصیف و تحلیل کلمات و روایت مدّنظر این دو اندیشمند حاصل خواهد شد. از جمله دستاوردهای مهم این تحقیق، ملاحظه پذیرش عصمت مطلق انبیا از سوی این دو اندیشمند به همراه «پذیرش کلی آیات و روایات موهم عدم عصمت، تنافی ایجاد می‌کند»، است. این دو اندیشمند در حل این تنافی، ادلّه عصمت مطلق را مقدّم داشته و به تأویل آیات و روایات موهم عدم عصمت دست می‌زنند که از این سه مؤلّفه، فکر ترک‌اولی قابل شکل‌گیری است. اینان برخی از آیات موهم عدم عصمت را از اساس به‌گونه‌ای تأویل کرده‌اند که هیچ ارتباطی به فعل خود نبی ندارد و آن را از باب قاعده «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره» دانسته‌اند؛ ولی تأویل مذکور، فراگیر نبوده و شامل همه ادلّه موهم نیست. پس مجال برای رخ دادن تنافی میان آن‌ها و ادلّه عصمت مطلق انبیا باقی است. تفسیر ترک‌اولی از منظر شیخ صدوق، اجمال کم‌تری از دیدگاه شیخ کلینی دارد؛ زیرا از میان تفاسیر ذکر شده برای ترک‌اولی، سه تفسیر در اندیشه کلامی شیخ صدوق امکان‌پذیر است: تفسیر ترک‌اولی به ارتکاب عمل خلاف شئونات نبی، تفسیر آن به توجّه کامل نداشتن به خدا و تفسیر به ترک بهترین فعل ممکن. در اندیشه شیخ کلینی نیز هر 5 تفسیر امکان‌پذیر است و چون قرینه‌ای بر تعیین یا اولویت برخی از آن‌ها بر سایر معانی وجود ندارد، تفسیر ترک‌اولی در اندیشه ایشان با اجمال بیشتری همراه است.

کتاب کمال الدین و تمام النعمة، تألیف محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق (متوفّی ۳۸۱ هـ ق) است. محتوای این کتاب بر مأخذ اصلی شیعه الاصول الاربع مأة که قبل از سال ۲۶۰ هـ ق، توسط جعفر صادق و دیگر امامان شیعه گردآوری شده، تکیه دارد. شیخ صدوق به خاطر این که پدرش ابن بابویه از فقهای عالیقدر و وکیل امام در قم بوده، توانست اطلاعات موثقی را درباره ارتباطات پنهانی بین وکلاء و مهدی به وسیله چهار سفیر ارائه دهد. وی همچنین فصلی را درباره معمرینی که بیش از صد سال عمر کرده‌ اند، اختصاص داده تا طول عمر امام دوازدهم را توجیه کند. شیخ صدوق می‌ نویسد: «کتاب خود را زمانی که در نیشابور بوده جمع آوری و انشاء کرده‌ است، زیرا غیبت امام عصر (عج) موجب حیرت و تحیر در بین اکثریت شیعیانی که او را ملاقات می‌ کردند، شده و در نتیجه باعث انحراف آنها گردیده بود»

نوشتار پیش رو پژوهشی است درباره یکی از مصادیق روایات معروف به "منتقله" که به مسأله ذبیح الله اختصاص دارد. اکثر دانشمندان اهل تسنن روایت ذبح اسحاق (ع) را قبول کرده اند. طبرسی گرچه روایت مورد بحث را نقل کرده اما به نظر می رسد آن را نپذیرفته است. آنچه که در این خصوص مورد غفلت واقع شده، عدم وجود روایت ذبح اسحاق منقول از مجمع البیان در مصادر اولیه حدیثی شیعه و قلت آن در منابع متأخر شیعه است؛ بلکه روایاتی نیز در کتب حدیثی شیعه و در مواردی در کتب اهل تسنن وجود دارد که مخالف آن و بیان کننده ذبیح الله بودن اسماعیل (ع) است. وجود نقل هایی معدود در کتب عامه متقدم مانند ماوردی و نقل بدون سند (مرفوع)، منتقله بودن آن را از کتب عامه توسط امین الاسلام طبرسی محتمل می سازد. بنابراین روایت مورد بحث از امام علی (ع) صادر نشده است؛ بلکه به سبب اغراض سیاسی و تکیه بر سخنان امثال کعب الاحبار چنین نسبتی به ایشان داده شده است.

دین حقیقتی واحد و غیر متکثر می باشد و برخلاف آنچه که پلورالیست های متکثرگرا ادعا کرده اند، در تمام دوران پر فراز و نشیب دعوت انبیاء، یکی بیش نبوده است. این دین هر چند نام های متفاوتی به خودگرفته، اما خاستگاه تعالیم همه ی انبیاء قرار داشته است که در شکل عام آن همان اسلام است. البته حقیقت دین ثابت و اما شرایع متغیر و نامانا بوده اند. این دین و این حقیقت واحد در واپسین سال های عمر پیامبر، به نیابت از همه ی انبیاء و البته به زبان رسول خدا و با معرفی امیرمؤمنان به کمال رسید و نام اسلام را به خود گرفت و ثمره ی آن رضایت و خشنودی خداوند بود. و همین دین است که در آخرالزمان مرزهای زمان و مکان را در خواهد نوردید و به دست توانا و با کفایت مصلح و منجی همه ی دوران به مردم معرفی شده و دین اسلام جهانی خواهد شد.

اثبات وجود خدا، بنیادی‌ترین بحث از مباحث کلامی است که متکلمان و فلاسفه از دیرزمان در این راستا از هیچ کوششی دریغ نورزیده و دستاورد دیدگاه‌های خود را در میراث مکتوب درج کرده‌اند. در این میان ازجمله متکلمان متقدم شیعی که در این زمینه اقدام به ارائه نظر کرده‌اند می‌توان به شیخ صدوق، شیخ مفید و خواجه نصیر طوسی (ره) اشاره کرد. این جستار پس از گردآوری دیدگاه‌های سه متکلم شیعی نامبرده، اقدام به طبقه‌بندی و تدوین داده‌ها نموده و سپس به تجزیه‌وتحلیل دیدگاه‌ها و بیان نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها پرداخته و در پایان به برخی نکات انتقادی اشاره‌کرده و به این نتیجه اساسی دست‌یافته است که اگرچه هر سه متکلم از استدلال‌های خود به برهان‌های متعدد، مانند: فطرت، دفع عقاب،‌ نظم، حدوث، حرکت، امکان و وجوب، استناد کرده‌اند ولی به ترتیب، سهم خواجه نصیر در این زمینه و نیز قوت استدلال بیشتر از شیخ صدوق و شیخ مفید و بهره شیخ مفید بیشتر از شیخ صدوق است؛ اگرچه بیشتر استدلال‌های آنان توسط متکلمان و فیلسوفان متأخر شیعی،‌ ارتقا یافته است.

اثبات توحید و یگانگی خداوند و اعتقاد به آن بینش آدمی را در زندگی تعیین و راه را برای او روشن میکند؛بشر با تفکر و استدلال های محتلف به ایمان و اعتقاد قلبی میرسد و برای نیل به این هدف ائمه و پیشوایان دینی از روش های متفاوتی برای بیان و تبیین استدلال ها و براهینی فلسفی و عقلی استفاده میکنند .چنانچه در این پژوهش تلاش بر این است که به روش شناسی براهین توحیدی از منظر امیرالمومنین(ع) با تاکید بر نهج البلاغه و کتاب التوحید صدوق بپردازد ابتدا به روش شناسی و شناخت شیوه ها ویا گام ها فنی برداشته شده میپردازد و سپس به دلایل اساسی برای استفاده از این روش های خاص برای اثبات براهین توحیدی در کتاب نهج البلاغه و کتاب التوحید است .آنچه در این پژوهش مورد سوال است این که امام علی (ع) در تبیین ابعاد مختلف توحید از چه روش ها و با کدام منهج به استدلال پرداخته است و علت به کار گیری تنوع روشی حضرت چه بوده است و چرا از روش های مختلف استدلال استفاده نموده اند آثار و فوائد این تفاوتها و تنوع براهین چیست و آیا براهین معهود فلسفی وجود در بیان ایشان وجود دارد وتشابهات و تفاوت های براهین توحیدی ارائه شده چیست به منظور دستیابی به این هدف،در قالب روش توصیفی-تحلیلی و به منظور دستیابی به مجهولات ابتدا روش ها و مجموعه راه هایی که برای اثبات توحید وجود دارد در دسته بندی های متفاوت ارائه میشود .مانند براهین جهان ، وجود و غایت شناختی و راه دل، تجربه و استدلال و همچنین براهینی از طریق اختلاف و اتحاد سالک، طریق و غایت و براهینی که بر حسب طریق هستند به همراه راه آفاقی، راه نفسی ، راهی از مقصد به مقصود یا تقسیم قرآنی و در نهایت روش لمی و انی یا منطقی . نتایج پژوهش نشان می دهد با مطالعه دقیق در خطبه های نهج البلاغه و روایات منتسب به امیرمومنان (ع)در کتاب التوحید صدوق این مطلب روشن میشود که در بیانات امام علی (ع) درمساله اثبات توحید و یگانگی خداوند، سرشار از استدلال ها و براهینی فلسفی مانند: استناد به علیت ،علت فاعلی،غایی،...و براهین تجربی مانند:برهان نظم ،نبوت و .... و براهین فطری است. آن حضرت هیچگاه از روش غیر برهانی همانند شعر یا مغالطه استفاده نکرده ایشان برای اثبات توحید از روش های متنوع استفاده کرده اند چرا که با توجه به میزان فهم و درک مخاطبان استدلالات مختلف ارائه میفرمودند .گاهی با برهانهای عقلی و استدلال وارد بحث میشوند و گاهی هم پاسخ های جدلی و خطابی،بدین ترتیب در همه موارد به مقتضای فهم مخاطبان سخن گفته شده است .آنچه در نتیجه تحقیق برای ما روشن است آن است که امام علی (ع) با بیان هر کدام از استدلال ها در زمان خود شاید به ظاهر سهل ممتنع به نظر برسد اما آنچه اعجاز کلام ایشان را نشان می دهد شکل استدلال های ایشان است که در قالب های مختلف براهین و روش های شناخت شده منطقی جای میگیرد.