جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب، از جمله آثار ارزشمندى است که همچون دیگر سندهاى گران‏سنگ شیعه از گزند حیله‏ گرى‏ ها و دسیسه‏ ها در امان نمانده و ناپاکان روزگار، از راه تقطیع یا تصحیف مطالب، سعى در کاهش ارزش آن نموده ‏اند، مقدار باقى‏ مانده از این تفسیر، تنها شامل تفسیر «فاتحة الکتاب» و حدود نیمى از سوره بقره است که مورد استفاده محقّقان قرار گرفته است. تاریخ کتابت قدیم‏ ترین نسخه خطّى باقى‏ مانده از این تفسیر، مربوط به سال ۸۸۰ ق، است که ظاهراً با نسخه مرحوم محقّق کَرَکى مقابله شده است. البته حدود سى نسخه خطّى دیگر نیز در دسترس است که برخى در چاپ این تفسیر به همراه نسخ سنگى دیگر، مورد استفاده قرار گرفته‏ اند. این پایان‏ نامه در معرّفى "التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکرى‏ علیه السلام" و دفاع از سند و درستى محتواى آن است. نگارنده ضمن اشاره به زمان پیدایى این تفسیر و رواج آن در بین شیعیان، سعى در بیان ارزش و اهمّیت جایگاه آن در بین تفاسیر مأثور دارد و با اعتراف به ناقص بودن آن - که فقط بخشى از تفسیر را داراست - آن‏را از آثار ارزشمند شیعى برشمرده است. این پایان‏ نامه، دربردارنده یک مقدّمه و پنج فصل است. در مقدّمه، اهمّیت و جایگاه تفسیر مأثور، با استشهاد به روایاتى که محوریت معصومان و سخنان آنان را در تبیین آیات قرآن روشن مى‏ سازد، مورد بحث قرار گرفته است. در فصل نخست، گزارشى اجمالى از چگونگى تدوین این تفسیر با ذکر جریان تاریخى آن و بیان اوّلین بخش آن‏ که از ناحیه حضرت املا شده و عناوین برجسته آن، آمده است. فصل دوم به بررسى سند تفسیر امام حسن عسکرى ‏علیه السلام اختصاص یافته است. نگارنده براى این تفسیر، دو سند ذکر کرده و کوشیده تا وثاقت محمّد بن قاسم مفسّر استرآبادى (راوى این تفسیر) را با طرح دعاوى و ردّ آنها اثبات کند و در پایان فصل، به نقل قول شیخ صدوق (ره) و ادلّه او پرداخته است. در فصل سوم، دیدگاه صاحب‏نظران رجال، حدیث و تفسیر درباره این تفسیر، انعکاس یافته و به نقل از علّامه مجلسى و محدّث نورى از صحّت استناد این کتاب به امام‏ علیه السلام دفاع شده است. در فصل چهارم، عمده ‏ترین اشکال‏ هاى محتواى این تفسیر، ارائه شده و به آنها پاسخ داده شده است. این اشکال ‏ها عمدتاً توسط شیخ محمّدجواد بلاغى در کتابى تحت عنوان "رسالة التکذیب لروایة التفسیر المنسوب إلى العسکرى‏ علیه السلام" و علّامه شوشترى در کتاب "الأخبار الدخلیة" طرح شده است، چنان‏که از میان عامّه، محمّد حسین ذهبى در کتاب "التفسیر والمفسّرون"، به تضعیف این تفسیر پرداخته است. نویسنده با عناوین: شواهدى بر تصحیف، اعتراضات سطحى، مغایرت با مستندات تاریخى، نارسایى ظاهرى برخى از مضامین، بررسى شواهد اختصاصى "التفسیر و المفسرون"، بررسى شبهه غلوّ در مقامات معصومان‏ علیهم السلام و بررسى شبهه کثرت معجزات، به نقدها پاسخ داده است. در پایان، نسخه‏ هاى خطّى این تفسیر و نیز فهرست تفصیلى عناوین آن آمده است.

تفسیر منسوب به امام عسکری (ع) درزمره تفاسیر ماثور از اهل بیت (ع) در قرن سوم هجری به شمار می رود و تفسیری محدود است که شامل تفسیر سوره حمد و سوره بقره تا آیه ۲۸۲ می باشد. سبک نگارش این تفسیر چنان است که در تفسیر آیات بیشتر به مصادیق و تاویل آیات(تفسیر بطنی) که اغلب در زمینه معجزات و یا فضایل پیامبر (ص) و ائمه(ع) است که با تکیه بر روایات توجه شده است. صدور و انتساب این تفسیر به امام عسکری (ع) مورد تردید است.زیرا راویان این تفسیر از نظر وثاقت مجهول هستند و تاکنون طریق قطعی بر اثبات آن ارائه نشده است، لذا علما زیادی به همین جهت این تفسیر را بی اعتنا می دانند . البته شیخ صدوق در کتب مختلف خود این تفسیر را از مفسر استرآبادی روایت کرده است و بعد از ذکر نام وی واژه ترضی یا ترحم را بکار برده است لکن صرف نقل شیخ صدوق از شخص دلالت بر توثیق او ندارد.در طریق این تفسیر ، اضطراب و ضعف دیده می شود، حتی در طریق شیخ صدوق به این تفسیر نیز اضطراب و تناقض وجود دارد.در متن روایات و مطالب این تفسیر گاه آفاتی همچون ضعف، اضطراب و مطالب منکر دیده می شود که نشانگر نقل به معنا یا خطا و سهو راویان و یا خطای نساخان می باشد. با اینهمه نمی توان کل مطالب این تفسیر را جعلی و کذب دانست.دسته ای از روایات و مطالب موجود در این تفسیر اسلوب روایی خود را حفظ نکرده اند و قابل خدشه و مناقشه هستند، که صدور آنها از ناحیه امام (ع) محل تردید است و از نظر دلالتی قابل عمل نیستند . و اما دسته ای دیگر از روایات و مطالب در این تفسیر ، اسلوب روایی خود را حفظ کرده و با ملاکهای ارزیابی و صحت و اعتبار حدیث مطابقت دارند-البته تعداد این دسته کمتر از دسته اول است. بدیهی است این دسته روایات صرف نظر از ضعف و تردید در سند ، از نظر محتوا قاب استشهاد می باشند.

در رساله حاضر طی شش فصل با این عنوان ها اعتبار روایات تفسیر منسوب به امام عسکری بررسی شده است: فصل اول، تفسیر مأثور و اعتبار آن: چیستی تفسیر مأثور، مصادیق تفسیر مأثور و بررسی حجیت آن؛ فصل دوم، میزان اعتبار تفاسیر مأثور: میزان اعتبار روایات تفسیری، مفهوم و ضوابط صحت و اعتبار روایات تفسیری، مزایای تفاسیر مأثور، آسیب شناسی تفاسیر مأثور و ضرورت تنقیح روایات تفسیری؛ فصل سوم، بررسی شرایط حاکم بر عصر امام عسکری و نقش راهبردی آن حضرت: شرح حال امام عسکری، شرایط سیاسی و اجتماعی عصر آن امام، شرایط فرهنگی آن عصر؛ فصل چهارم، معرفی تفسیر منسوب به امام عسکری: آثار مکتوب منسوب به امام عسکری، معرفی تفسیر منسوب به آن امام، دیدگاه علما درباره اعتبار آن؛ فصل پنجم، بررسی سندی و طریق شیخ صدوق به تفسیر: بررسی راویان تفسیر، بررسی طرق شیخ صدوق به تفسیر؛ فصل ششم، بررسی محتوایی و متنی تفسیر منسوب به امام عسکری: بررسی موارد کاستی و اشکالالت محتوایی تفسیر، بررسی مواردی از روایات معتبر تفسیر.

این رساله در نقد و تحلیل برخی از تفاسیر و تأویل های عرفانی که توسط مفسرین صوفی و عارف نوشته شده و در آن علل اختلاف آن مفسران در تفسیر قرآن بررسی گردیده است. حاصل تحقیق این است که دیدگاه مفسران عرفانی خاستگاه قرآنی داشته و مسبوق به تعابیری چون ظاهر، باطن، حد، مطلع در احادیث است. نگارنده پس از تعریف اصطلاحات تفسیر، تأویل، متشابه، و نص، در چهار فصل به بررسی این موضوعات پرداخته است: پیشینه تأویل در مکاتب بشری و متون دینی قبل از اسلام و عهد قدیم و جدید، سیر تأویل پس از اسلام، تأویل در مذهب اسماعیلیه و عقاید آنها و آرای اخوان الصفا، تأویل در حکمت اشراق، تأویل در آثار بوعلی، مبانی تفسیر عرفانی. در پایان تفاسیر عرفانی لطائف الإشارات، کشف الأسرار، التأویلات النجمیه، و تفسیر منسوب به ابن عربی را مورد بررسی و نقد قرار داده است.

«حدیقة الشیعة»، کتابى کلامى به زبان فارسى، تألیف ملا احمد بن محمد نجفى مقدس اردبیلى است. این کتاب داراى دو جلد است که درباره اهل بیت علیهم السلام و فضائل بى‏ شمار آنها بر اساس کتب معتبر اهل سنت و شیعه به بحث و بررسى مى‏ پردازد و دلائل عقلى و نقلى بر امامت ائمه اطهار علیهم السلام را با قلمى ساده و روان توضیح مى ‏دهد. این کتاب داراى مجلد دیگرى نیز هست که به زندگانى و حالات پیامبر اکرم (ص) مى ‏پردازد؛ اما تاکنون به چاپ نرسیده است. در حدیقة الشیعه، نویسنده به شرح معنى امامت و اوصاف و شرایط امامان پرداخته، آن‏گاه شرح حال یکایک امامان را از امیرالمؤمنین (ع) تا امام عصر (عج) ذکر مى‏ کند. در بخشى از کتاب مؤلف به ذکر مطاعن مشترک خلفاى سه‏ گانه پرداخته و در ادامه طى فصولى جداگانه و مستقل مطاعن ویژه هر یک از آنها را ذکر مى ‏کند. وى همچنین فصلى را به ذکر مطاعن ویژه معاویه و بنى ‏امیه اختصاص داده است. در فصلى دیگر از کتاب نویسنده معجزات و قضاوت هاى شگفت حضرت على (ع) را ذکر مى‏ کند. نویسنده ضمن بیان شرح حال و زندگانى امام جعفر صادق (ع) که همزمان با پیدایش تصوف اسلامى بوده است، به ذکر یکایک فرقه ‏هاى صوفى و افکار و اقوال و آراء ایشان پرداخته و با بیانى تند به رد و تشنیع و تقبیح ایشان مى‏ پردازد.

«حدیقة الشیعة»، کتابى کلامى به زبان فارسى، تألیف ملا احمد بن محمد نجفى مقدس اردبیلى است. این کتاب داراى دو جلد است که درباره اهل بیت علیهم السلام و فضائل بى‏ شمار آنها بر اساس کتب معتبر اهل سنت و شیعه به بحث و بررسى مى‏ پردازد و دلائل عقلى و نقلى بر امامت ائمه اطهار علیهم السلام را با قلمى ساده و روان توضیح مى ‏دهد. این کتاب داراى مجلد دیگرى نیز هست که به زندگانى و حالات پیامبر اکرم (ص) مى ‏پردازد؛ اما تاکنون به چاپ نرسیده است. در حدیقة الشیعه، نویسنده به شرح معنى امامت و اوصاف و شرایط امامان پرداخته، آن‏گاه شرح حال یکایک امامان را از امیرالمؤمنین (ع) تا امام عصر (عج) ذکر مى‏ کند. در بخشى از کتاب مؤلف به ذکر مطاعن مشترک خلفاى سه‏ گانه پرداخته و در ادامه طى فصولى جداگانه و مستقل مطاعن ویژه هر یک از آنها را ذکر مى ‏کند. وى همچنین فصلى را به ذکر مطاعن ویژه معاویه و بنى ‏امیه اختصاص داده است. در فصلى دیگر از کتاب نویسنده معجزات و قضاوت هاى شگفت حضرت على (ع) را ذکر مى‏ کند. نویسنده ضمن بیان شرح حال و زندگانى امام جعفر صادق (ع) که همزمان با پیدایش تصوف اسلامى بوده است، به ذکر یکایک فرقه ‏هاى صوفى و افکار و اقوال و آراء ایشان پرداخته و با بیانى تند به رد و تشنیع و تقبیح ایشان مى‏ پردازد.