جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پل ریکور (Paul Ricoeur) فیلسوف و ادیب سرشناس فرانسوی است که در سال ۱۹۱۳ در والینس فرانسه به دنیا آمد و سیزده سال پیش، در ۲۰ مه ۲۰۰۵ از دنیا رفت. او متفکری برجسته است که از مهم‌ترین نظریه‌پردازان هرمنوتیک به شمار می‌آید. آثار گوناگونی از او و درباره او به فارسی ترجمه و تألیف شده است و از این رو، نام و آرای او برای فارسی‌زبانان و علاقه‌مندان حوزه‌های اندیشه و نظریه ادبی آشناست. داریوش شایگان از خاطره گفت‌وگویش با این فیلسوف فرانسوی در سفری که او به ایران داشته است سخن گفته است. آن‌طور که شایگان می‌گوید، در شهر مشهد با پل ریکور گفت‌وگویی درباره مذهب داشته است که شایگان در ضمن آن گفت‌وگو به پل ریکور پیشنهاد می‌کند که به زیارت حرم امام رضا برود تا “هیبت” (tremendum) یا “درد تقدس” را تجربه کند. و روز بعد که شایگان را می‌بیند، با او درباره نکته‌ای که از زیارت دریافته است، سخن می‌گوید. کتاب “زیر آسمان‌های جهان” که نخستین بار در سال ۱۳۷۴ منتشر شده است، مجموعه گفت‌وگوهای رامین جهانبگلو با داریوش شایگان است که موضوعات گوناگونی را در بر دارد و علاوه بر آن‌که به زندگی داریوش شایگان و کودکی و جوانی و تحصیلات او می‌پردازد خط فکری این اندیشمند معاصر ایرانی را نیز به‌خوبی دنبال می‌کند. در واقع این کتاب خلاصه‌ای از زندگینامه و خط سیر فکری شایگان از کودکی تا زمانِ گفت‌وگو هاست. این گفت‌وگوها به زبان فرانسه انجام و منتشر شده است و نازی عظیما آن را به فارسی برگردانده و نشر فرزان روز در تهران منتشر کرده است. عناوین بخش‌های اصلی این کتاب از این قرار است: “از تهران تا لندن”، “در جست‌وجوی شرق”، “از الهیات سلبی تا ایدئولوژی‌زده کردن سنت”، “گفت‌وگوی تمدن‌ها”، “از بعد شبانه روح تا معرفت روزینه علم”، “چگونه می‌توان فرانسوی بود؟”، “پنج اقلیم حضور ایرانی”، “اسکیزوفرنی فرهنگی”، “علم و فلسفه: آیا اتحادی نو میسر است؟” در بخش “در جست‌وجوی شرق” شایگان در ضمن بحثی درباره “امر قدسی” به خاطره دیدار و گفت‌وگویش با پل ریکور در مشهد اشاره می‌کند. این بخش از ص ۹۴ کتاب زیر آسمان‌های جهان را بخوانیم: امر قدسی حتی بیرون از دایره مذهب نیز وجود دارد. می‌دانید، امر قدسی الزاماً امری اخلاقی نیست. به یاد دارم که زمانی در مشهد با پل ریکور، که برایش احترامی فوق‌العاده قائلم گفت‌وگویی داشتیم، از مذهب می‌گفتیم. ریکور به عنوان فیلسوف پروتستان دیدی اخلاقی به مذهب داشت. به گمان من مذهب ضرورتاً اخلاقی نیست، زیرا از نظر مذهب انسان می‌توان هم مؤمن واقعی باشد و هم گناهکار. انسان می‌تواند با امر الهی، فارغ از همه رده‌های کلامی ـ اخلاقی رابطه‌ای محرم برقرار کند. به یاد دارم که به ریکور پیشنهاد کردم که به زیارت حرم امام رضا برود. زیرا آن‌جا محیط مطلوبی برای تجربه هیبت (tremendum) یا درد تقدس در مستقیم‌ترین شکل بیانش بود. فردای آن روز که دوباره ریکور را دیدم، به من گفت که از این جنبه از مذهب به‌کلی غافل بوده است، حتی غیبت الوهیت می‌تواند شکل منفی‌ای از قدسیت باشد. گمان می‌کنم که حتی اگر عمر همه مذاهب جهان به سر رسد، این تجربه هرگز از روی زمین محو نخواهد شد، این تجربه‌ای است که در اعماق جان انسان ریشه دوانده است. همه مسئله جهانِ فروپاشیده ما آن است که بتوان فضاهای نامتناجس قدسی و دنیوی را تنظیم کرد و از برخورد خصم‌آمیزشان جلوگیری نمود، به نحوی که هر یک مکان خاص خود را بیابد.

پل ریکور (Paul Ricoeur) ادیب و فیلسوف فرانسوى از دانشمندان شناخته شده عصر حاضر است. از او به عنوان یکى از ستون هاى هرمنوتیک مدرن نام مى برند. او به همراه موریس مرلوپونتى مهم ترین سخنگوى پدیدارشناسى در فرانسه، و در دهه اخیر برجسته ترین نظریه پرداز هرمنوتیک ادبى محسوب مى شود. او با طرح «هرمنوتیک یادآورى»2 به حساب مى آید، در صدد نقد و رفع کاستى هاى آن روش هرمنوتیکى برآمده است. مقاله حاضر مقاله نخست از بخش اول کتاب «Figuring the Sacred» ریکور است که در سال 1995 م با ترجمه انگلیسى به چاپ رسیده است. نویسنده در این اثر با رویکرد خاصى از نظریه تفسیر، یعنى هرمنوتیک فلسفى، پیرامون زبان دین به بحث مى پردازد. در حقیقت ریکور در صدد ایضاح سه فرض مربوط به فلسفه زبان دینى (1. ایمان دینى ممکن است از خلال زبان آن دین مشخص شود; 2. این نوع از گفتار بى معنى نیست; 3. این نوع از گفتار صادق هم هست.) بر اساس روش هرمنوتیکى است. بى تردید یکى از مباحث مهمى که در عرصه فلسفه دین در مغرب زمین مطرح گردیده و سپس به حوزه مباحث اسلامى وارد شده است; مسئله «زبان دین و مکانیسم فهم و تحلیل آن» است. اینکه آیا زبان دین معنادار است یا بى معنا؟ با همان معیارهاى علمى و تجربى قابل اثبات، ابطال و تأیید است یا نه؟ و چه ارتباطى با زبان علم و اخلاق و فلسفه دارد؟ و... بر خلاف بسیارى از نظریه هاى مطرح در عرصه زبان دین، این اثر کوششى است در جهت اثبات معنادارى زبان دین و صادق بودن آنکه به وسیله ریکور مطرح گردیده است. از این جهت اهمیت شایانى در عرصه مباحث مربوط به زبان دین دارد.

هستی­شناسی و هرمنوتیک در قرن بیستم تعاملاتی جدی با هم داشته­ اند؛ تعاملی که البته از طریق پدیدارشناسی ممکن شد و اوج این ارتباط را در آثار سه فیلسوف مطرح این قرن یعنی هایدگر، گادامر و ریکور می‏توان مشاهده کرد. در این مقاله مروری بر ویژگی های برجسته خط سیر فلسفی ریکور ارائه می­شود؛ مسیری که او با گرفتن سرنخ از متفکران هرمنوتیک آلمان از جمله دیلتای، هایدگر و گادامر سعی در تلفیقی منطقی از دو شق عمده هرمنوتیک، یعنی هرمنوتیک رمانتیک و پدیدارشناختی دارد؛ تلفیقی که به دنبال آن است تا حق هر دو نگاه هرمنوتیکی را ادا نموده، در عین حال نقاط ضعف آنان را نیز تا حدودی پوشش ­دهد. درحقیقت ریکور در روند فلسفی خویش به جای اینکه همانند هایدگر مستقیماً به مسئله هستی ­شناسی بپردازد، با گذار از سطح معناشناسی و تلفیق آن با فلسفه تأملی درنهایت هستی ­شناسی را نیز مورد توجه خویش قرارمی­دهد؛ ازاین­رو برای ریکور نیز هستی ­شناسی مسئله بنیادین بود؛ اما او مسیری طولانی­تر را برای رسیدن به این هدف برگزید؛ مسیری که در آن لازم بود پدیدار­شناسی نیز در ساختاری جدید و به شکلی متفاوت از هوسرل و هایدگر مطرح شود. تلاش این نوشتار بررسی این مسیر طولانی­تر در مقایسه با نگاه مستقیم هایدگر به مسئله هستی­ شناسی و بیان این ادعاست که برگزیدن این راه با وفادارماندن به هستی­ شناسی هم ممکن و هم لازم بوده است؛ از سوی دیگر بررسی و ایضاح نقش هایدگر و ریکور در تحول پدیدارشناسی هوسرل از طریق تزریق هرمنوتیک به آن، بخش دیگری از این نوشتار را تشکیل می­دهد؛ همچنین این موضوع را نقد و ارزیابی خواهیم کرد که ریکور تا چه میزان توانسته است تاریخی‏بودن فهم انسان را در کنار جنبه عینی ­گرایانه معرفت­ شناسی حفظ کند و رویکرد او در تلفیق میان تبیین و فهم با چه چالش­هایی روبروست.