جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برهان نظم، با تقریرهای متفاوت و از مناظر مختلف، مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است. متفکران اسلامی درباره‏ ارزش این برهان بر اثبات وجود خداوند اختلاف نظر دارند. برخی فلاسفه بر این باورند که استدلال‏های مبتنی بر نظم ارزش برهانی ندارند و از استحکام کافی برای اثبات و شناخت خداوند برخوردار نیستند. در مقابل، گروهی از متکلمان از این برهان دفاع و بر امتیازهای ویژه‏ آن تأکید کرده‏اند. این پژوهش، با روش توصیفی‌ـ ‌تحلیلی و انتقادی بر آن است که میزان دلیلیت برهان نظم به منزله عمومی‏ترین راه خداشناسی را از دیدگاه دو اندیشمند معاصر، آیت‌الله مرتضی مطهری و آیت‌الله سید محمدباقر صدر، ارزیابی کند تا بدین وسیله امکان اثبات و شناخت خداوند با تقریرهایی از برهان نظم، که بیشترین میزان اتقان را دارند، فراهم شود. نتیجه آنکه، تقریر شهید صدر از برهان نظم مبتنی بر نظریه‏ «منطق ذاتی» است که وی در معرفت‌شناسی اتخاذ کرده‏ است و با توجه ‌به اشکال‌هایی که تقریرهای دیگر برهان نظم، از جمله تقریر مبتنی بر «منطق عقلی»، با آن مواجه‌اند به نظر می‏رسد راهی که شهید صدر پیشنهاد داده بهترین راهی است که برای اعتبار بخشیدن به برهان نظم به منزله یک برهان دقیق فلسفی وجود دارد.

رابطه ایمان با عمل از مسائلی است که مورد بحث و اختلاف نظر میان فیلسوفان و متکلمان اسلامی و غربی بوده است. در همه ادیان از پیروان خواسته شده که علاوه بر ایمان در مرحله عمل نیز به دین پایبند باشند. در این میان کانت در آثار خویش عقل انسان را قادر به ترسیم برنامه‌ای جامع برای سعادت خود می‌داند و معتقد به خودآیینی اخلاقی است. مطهری با تکیه بر قدرت عقل در تشخیص اصول و کلیات معتقد است که عقل بشری توانایی ترسیم چنین نقشه راه جامعی را ندارد و به نقد دیدگاه‌های کانت دراین‌باره پرداخته است. در این مقاله، با استفاده از روش‌های توصیفی و تطبیقی و بالاخص انتقادی، آسیب‌های وارده بر مبانی کانت در رابطه ایمان با عمل عبادی بررسی می‌شود. آسیب‌هایی که می‌توان از منظر مطهری به این ایده کانت وارد دانست عبارت‌اند از: تقلیل مفاهیم دینی به دریافت‌های عقلانی، عدم توجه به تفاوت بین حسن فعلی و فاعلی، بشری انگاشتن قوانین الهی، سرگردانی، گرفتاری در تناقض ایده و عمل، غفلت از ریشه و مبدأ افعال عبادی و اخلاقی، عدم تفکیک بین هدف و وسیله، عدم تفکیک بین انواع روابط.

هر حکومتی براساس نگرش خاصی به انسان، هستی، جامعه و... شکل گرفته است حکومت دینی نیز برخاسته از نگرش‌هایی(باورهای اساسی) است که تغییر در آنها به تغییر در اهداف، اصول، شکل و روش حکومت منجر می‌شود. از جمله مبانی حکومت دینی، مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی است که هر کدام مسائل خاصی را به دنبال می‌آورد در این میان تفاوت عمیقی بین مبانی حکومت دینی و غیردینی وجود دارد که در حد اجمال به آنها اشاره خواهیم کرد. مبانی معرفت‌شناختی حکومت دینی عبارت است از: واقع‌گرایی و نفی حس‌گرایی. مبانی هستی‌شناسانه عبارت است از نظام‌مندی خلقت، عدم انحصار هستی در عالم ماده و توحید ربوبی. ما در این تحقیق تلاش نموده‌ایم با استفاده از داده‌های وحیانی به تبیین و تحلیل نظریه اسلام در باب مبانی حکومت با روش تلفیقی بپردازیم تا به نتیجه مطلوب برسیم.

در منابع روایی شیعه، نصوص فراوان و حتی در برخی موارد در حدّ تواتر می‌توان یافت که دلالت بر امامت دوازده امام دارند. «فیصل نور» نویسنده معاصر وهابی، در کتاب «الإمامه و النص»، ادعا کرده است که نصوص امامت به دلیل تعارض با روایات فراوان دیگر، فاقد اعتبار می‌باشند. وی در بخشی از این کتاب، بی‌اطلاعی یاران امام رضا× از جانشین ایشان و همچنین نزاع برخی از اهل بیت امام هشتم× با ایشان را در تعارض با نصوص امامت دانسته و از این رهگذر، پس از انکار امامت حضرت رضا×، فقدان نصوص امامت در منابع روایی شیعه را نتیجه گرفته است. این مقاله با به‌کارگیری روش توصیفی-تحلیلی، ضمن اثبات وجود نصوص امامت از منابع فریقین، در صدد نقد این دیدگاه برآمده و به این نتیجه دست یافته است که بی‌اطلاعی یا تردید برخی از نزدیکان و یاران حضرت رضا× از مسئله امامت، معلول عوامل سیاسی، مادی و شبهات اعتقادی بوده است، نه فقدان نصوص امامت.

«حدیث التهنئه» با عبارت «سَلِّمُوا عَلَى عَلِی‏ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِین»، از جمله نصوص جلیه بر امامت امیرالمومنین(ع) و یکی از قرائن و شواهد قطعی بر مراد از مولی در حدیث متواتر «من کنت مولاه فعلی مولاه» است. قوشجی متکلم اشعری در «شرح تجرید» با توجه به صراحت این سخن رسول خدا(ص) در خلافت و امامت بلافصل امیرالمؤمنین(ع)، برای پاسخ از استدلال به این حدیث تلاش فراوانی کرده است. مهم ترین دستاویز برای نفی نصوص جلیه بر امامت امیرالمؤمنین(ع) از جمله «حدیث التهنئة» اقدام صحابه به تعیین خلیفه است. این مقاله که عمدتاً مبتنی بر مصادر قابل قبول اهل سنت است بعد از تبیین استناد به حدیث التهنئة به عنوان نص جلی بر خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علی(ع) به تفصیل شبهات قوشجی را پاسخ داده و با تأمل در حجیت فعل صحابه ثابت می‌کند در بحث امامت نمی‌توانیم فعل صحابه را ملاک و مستند قرار دهیم و تنها راه صحیح استخراج ملاک و میزان از قرآن و سنت قطعیه است برای بررسی آنچه بعد از رسول خدا ص واقع شده است.

آیت‌الله جوادی آملی، افزون بر ادله نقلی در اثبات تجسم اعمال، به تثبیت عقلی آن نیز اشاره می‌کند. در این تحقیق به روش توصیفی‌ـ تحلیلی ادله عقلی تجسم اعمال اخلاقی از منظر آیت‌الله جوادی آملی برای وصول به عقلانیت داده‌های دینی بررسی می‌شود. ایشان از جهتی ادله عقلی برخی اندیشمندان در تبیین تجسم اعمال اخلاقی مبنی بر تبدیل انرژی به ماده را نمی‌پذیرد و آن را غفلت از نیت در اخلاق می‌داند و از جهتی دیگر دیدگاه فخر رازی در رد تجسم اعمال مبنی بر عرض بودن اعمال و محال بودن جوهر شدن اعراض را مردود می‌داند و آن را خلط میان حکمت نظری و عملی قلمداد می‌کند. به نظر می‌رسد تبیین عقلی تبدیل انرژی به ماده در نیت نیز قابل ارائه باشد. همچنین از آنجا که عرض در حکمت متعالیه شأنی از جوهر را دارد پس با تبیین حرکت جوهری می‌توان تجسم اعمال را تثبیت عقلی کرد. از این رو تجسم اعمال همچنان به عنوان یکی از ادله واقع‌گرایی اخلاقی قابل پذیرش است.

همواره یکی از دغدغه‌های دانش‌پژوهان، تهیه منابع تحقیق است. این مهم برای موضوعی چون کلام اسلامی که تاریخی هزارساله و مسائلی هزارگانه دارد، اهمیت بیشتری می‌یابد. نوشتار حاضر تلاش کرده است منابع دست اول از متون کهن علم کلام را به صورت اجمالی معرفی کند همچنین در این متن مهمترین آثار تاریخ اندیشه های کلامی فرقه های مسلمان به ترتیب تاریخ دورۀ حیات مؤلفان در این جا فهرست شده اند. این فهرست به محقق کمک می دهد تا تغییرات و تحولاتی را دریابد که در فرآیند شکل گیری و بسط فرقه ها پدید آمده اند. در انتهای متن مهمترین آثار کلامی شیعیان امامی به ترتیب تاریخ دورۀ حیات مؤلفان در این جا فهرست شده اند. این فهرست به محقق کمک می دهد تا تغییرات و تحولاتی را دریابد که در فرآیند شکل گیری و بسط کلام شیعه امامی پدید آمده اند. این فرآیند از ماهیت حدیث گونه مسائل و پاسخها شروع می شود، سپس ماهیت صرفا کلامی دارد و در انتها ماهیتی فلسفی-عرفانی پیدا می کند.

مسئله تكفيربيشتر جنبه كلامي دارد تا فقهي و خا ستگاه آن نيز اعتقادي است بسياري از متكلمان بين كفر و ايمان را ملكه و عدم ملكه مي دانند يعني اگر مو من به خدا نباشد كافر خواهد بود، نفاق وصفات منافقین در سیزده سوره از قرآن مطرح شده است. دراوایل سوره بقره نیز خداوند افراد را به سه گروه مومن، کافر و منافق تقسیم و به جهت پیجیدگی شخصیت منافقان، خصوصیات آنان را مورد توجه قرار داده است ودر سوره نهم از قران که نام های متعد دی دارد ومعرو ف ترین آنها(براءت،توبه،فاضحه) است برائت به این جهت که آغاز آن بیزاری خداوند از مشرکان است ، توبه به خاطر اینست که در این سوره از توبه سخن فروان به میان آمده و نام گذاری به( فاضحه) به جهت آنست که آیات مختلفی از آن بیان کننده رسوایی و فضاحت منافقان و پرده بر داری از باور ها و اعمالشان بوده.دراین پژوهش بررسی مي شود منافق کافر است وخارج از اسلام؟ یا کفرش دارای مفهومی است عام؟ (پنهان کردن حق) برخی اعتقاد دارند اسلام ظاهری برای مسلمان بودن فرد کافی است وایمان درونی لازم نیست. از این منظر منافق مسلمان است و می تواند ارث ببرد و با مسلمان ازدواج کند، برخی دیگر معتقدند ارتکاز ذهنی از اسلام، ایمان و باور های درونی اوست و اسلام ظاهری کفایت نمی کند؛ در نتیجه منافق کافر است احکام وآثا ر کفر بر او جاری است وحق شهروندی در جامعه اسلامی از او سلب می گردد و در آخرت عذابی جاودانه دارد.گفتنی است پیامدها وآثار مربوط به نفاق در حوزه باورها واعتقادات است. لکن درحوزه رفتار و عمل همچون ریاء با کفراصطلاحی متفاوت است و به معنی خروج از اسلام نمی‌باشد.

عصمت امامعليه السلام از جمله مباحث کهن در کلام اسلامی است و علی¬رغم تأکیدات فراوان و استدلال بر آن و مسلّم¬دانستن آن به عنوان منصبی الهی و در راستای نبوّت، همچنان آماج هجمه¬ها و شبهات قرار دارد تا جایی¬که، اخیرا، خانم لمبتون، با ادعای مطالعه‌ی تاریخی تفکر شیعه، تلاش دارد تا مسأله امامتِ پیشوایانی معصوم را فاقد ریشه تاریخی و ناشی از غلوّ در عقاید غالیان معرفی کند که از اواخر قرن دوم با مقداری تعدیل از سوی متکلمان شیعه، به تدریج، اندیشه‌ی غالب شیعه گشته است و حتی پا را فراتر گذاشته و مدعی آن¬است که اعتقاد به عصمت امام را نمی¬توان به هیچ کدام از امامان، اصحاب ائمه و حتی عموم شیعیان در قرن نخست هجری نسبت داد! واکاوی مدعای مذکور و شواهد ارائه¬شده حاکی از عدم تحلیلی صحیح و عقلانی از تطوّر مبانی فکری تشیّع¬است و نقد و بررسی آن نشان¬می¬دهد که او بین فرآیند تکامل در مبانی فکری تشیع با توسعه در مبانی فکری از اجمال به تفصیل خلط کرده¬است. این تحقیق با هدف شناخت خلط و خطای لمبتون با تتبع در کلمات و عبارات بر جای مانده از او در کتاب «دولت و حكومت در اسلام» انجام شده و نیل به این مَقصد در سایه بررسی، توصیف و تحلیل دقیق کلام او با گرد¬آوری داده¬های کتابخانه¬ای میسّر است و نتیجه¬ی آن، نقد و بررسی مدعای او در موضوع تطوّر فکری تشیع در آموزه عصمت، و اثبات خطا و خلط او در فهم اندیشه مدافعان اندیشه¬های کلامی شیعه است.

مسئله جایگاه عقل در آموزه­های اعتقادی از گذشته نزد پیروان مذاهب مختلف کلامی یکی از مباحث اختلاف‌ برانگیز و اساسی بوده است و اندیشه‌وران مذاهب مختلف در این مسئله دیدگاه واحدی ندارند و نظرات مختلفی را طرح نموده‌اند. در این میان عالمان ماتریدی و سلفی در این مسئله اختلاف‌ نظر جدی دارند، به ‌طوری‌که تقابل آن‌ها نسبت به مسئله عقل در باب آموزه‌های اعتقادی به‌ویژه مسئله توحید، پیامدهای بسیار متفاوتی را رقم‌ زده است. بر این اساس، پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی درصدد بررسی میزان عقل‌گرایی ماتریدیه و سلفیه در باب توحید برآمده و این نتیجه را به‌دست می دهد که سلفیان در باب توحید بر خلاف ماتریدیان قلمرو عقل را محدود نموده و این نگاه حداقلی به عقل در مباحث توحیدی تمایزات بین دو مکتب ماتریدیه و سلفیه در باب توحید رقم زده که مهم‌ترین نقاط تمایزات عبارت‌اند از: ارائه تقسیم متفاوت از توحید توسط دو مکتب، رویکرد متمایز در اثبات صفات و اقسام آن، رویکرد متمایز در باب تفسیر صفات خبری، رویکرد حداقلی یا حداکثری در براهین عقلی، عقلی یا شرعی دانستن حسن و قبح و رویکرد متفاوت در باب افعال الهی(جبر و اختیار). بدیهی است رویکرد حداقلی سلفیان به عقل در مباحث فوق، یک سری پیامدهای منفی همچون نفی مشروعیت توسل، استغاثه، توسل، ولایت تکوینی اولیاء، جسم انگاری خداوند و جواز تکلیف ما لا یطاق را در پی دارد.