جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل، شأنی از شئون آدمی است که از طریق آن، هم کسب معرفت نموده و هم عمل می‌کند. و ایمان، تصدیقی قلبی به خداوند عالم است که علاوه بر آن که چشم‌انداز جدیدی از عالم و آدم فراهم می‌آورد، انسان را به اطمینان و آرامشی درونی سوق می‌دهد. نوشتار حاضر، به بررسی رابطه میان این دو اصل از دیدگاه دو متفکر بزرگ اسلامی پرداخته که در اندیشه یکی از آن‌ها صبغه ایمان گرایی و در دیگری عقل‌گرایی بارزتر است. غزالی ایمان را ارزشمندتر از عقل می‌داند؛ وی گرچه عقل نظری را پذیرفته، اما آن را در درک و فهم دین ناتوان دانسته است. به همین دلیل، حتی ایمان مردم عوام را به عقل فلسفی ترجیح داده است. اما ملاصدرا، گرچه به محدودیت‌های عقل اشاره می‌کند، لیکن به مباحث عقلانی در حوزه دین بسیار بها می‌دهد و ایمان را نیز نه تنها مغایر با عقل ندانسته، بلکه آن را نوعی علم و تصدیق معرّفی کرده است. نگارش حاضر، پس از بیان تفصیلی دیدگاه‌های این دو اندیشمند درباره عقل و ایمان ضمن ارزیابی و نقد و بررسی آن‌ها، به مقایسه تطبیقی این دو دیدگاه پرداخته است.

در این پژوهش، آرای مطهری و پاسکویینی به عنوان نمایندگان دو تفکر فلسفی- الهیاتی، در باب مسأله الحاد بررسی شده است. ایشان در زمینه علل گرایش به الحاد، عوامل غیر فلسفی، شامل علل اخلاقی و شناختی را با اهمیت شمرده‎اند. این مقاله با هدفِ یافتن اشتراکات، افتراقات و نوآوری‎های هر یک از این دو اندیشمند، آثار آنها را مورد بررسی قرار داده است. یافته‎ها حاکی از این است که مطهری و پاسکویینی معتقدند گرایش به الحاد علاوه بر اینکه جریانی خلاف طبیعت و فطرت بشر است باید به عنوان مسأله‎ای اخلاقی و اجتماعی نیز مورد مطالعه و کنکاش قرار گیرد؛ گرایشات روزافزون به الحاد در حوزه اخلاق و اجتماع نشان می‎دهد عوامل غیر فلسفی دیگری وجود دارند که تلاش می‎کنند افکار عمومی را به سمتی هدایت کنند که اعتقاد به خدا را مانعی بر سر راه آزادی های فردی و اجتماعی و نیز پیشرفت جوامع تلقی کنند. زیرا دوگانۀ ایمان و الحاد عرصۀ اعتقاد و عمل را به هم پیوند داده و در عرصه عمل، بشر را با چالش‎های اخلاقی و اجتماعی مواجه ساخته است. گرایش به الحاد علاوه بر اینکه در چگونگی شکل‎گیری تصور و شناخت خدا نقش اساسی دارد، مجموعه باورهای اخلاقی جوامع را نیز تحت تأثیر قرار داده و آنها را از معنویت به لذت‎گرایی و سودمحوری سوق می‎دهد.پس در نظر مطهری و پاسکویینی، گرایش به الحاد علاوه بر اینکه موضوعی اعتقادی و استدلالی است می‎تواند ابعاد و شئون روانشناختی، تربیتی، اخلاقی، اجتماعی و رسانه‎ای نیز داشته باشد.

همراه با احیای دوبارۀ اخلاق فضیلت در سال 1958 بحث‌های فلسفی جدیدی در حوزۀ دوستی پا گرفت. در عصر حاضر نوارسطوییان از جمله مکاتبی هستند که علاوه بر احیا و نیز جرح‌وتعدیل مفاهیم ارسطویی دوران باستان بر مکاتب پساارسطویی دوران باستان نیز تعمق کرده و مهم‌ترین مطالبۀ اخلاق فضیلت را شکل دادن عقلانی احساسات، عواطف و هیجانات درونی فرد برای خوب زندگی کردن به لحاظ درونی تلقی کرده‌اند. مهم شمردن درونیات انسانی به این شکل سبب وارد آمدن اتهاماتی مانند خودگزینانه بودن به آنها شده است. در این مقاله، ضمن پرداختن به «دغدغۀ دیگری» به منزلۀ مؤلفه‌ای جدید در اخلاق فضیلت نوین و بررسی اهمیت و نقش «دغدغۀ دیگری» و دوستی در سعادت انسان از منظر ارسطو و مکاتب پساارسطویی و نوارسطوییان، به این مهم پرداخته می‌شود که جولیا آناس در مقام فیلسوفی نوارسطویی بر چه اساسی نظریه‌های مکاتب باستانی در باب سعادت را آغشته به خودگزینی نمی‌داند، و چه جایگاه و حد مرزی برای دوستی و دغدغۀ دیگری متصور است.

تأثیر هستی شناسانه و معرفت شناسانه عالم ملکوت بر عالم انسانی از مسائل بنیادین مشترک حوزه‌ی فلسفه و عرفان اسلامی بشمار می‌رود که تبیین‌های متفاوتی از روابط سه‌گانه وجودی بین آن‌ها از حیث وحدت یا کثرت از فضای عرفانی به قلمرو حکمت ارائه شده‌است. نظام صدرایی نیز از طریق رد کثرت تباینی وجود و برهانی نمودن مدعای عارفان، ابتدا به تبیین وحدت تشکیکی وجود در تبیین معرفت شناسانه عوالم مختلف گام برداشته و در ادامه، از نظریه‌ی وحدت شخصی وجود دفاع و آن را بعنوان نظر نهایی خود برگزیده است. مسئله مورد نظر پژوهش این است که در نظام صدرایی اولاً؛ نقش هستی شناسانه عالم ملکوت در عالم انسانی چگونه است. ثانیاً؛ نقش معرفت شناسانه عالم ملکوت بر جهان اندیشه انسان به چه نحوی می‌باشد و ثالثاً؛ تأثیر هستی شناسانه و معرفت شناسانه عالم ملکوت بر عالم انسانی چگونه است. این تحقیق به شیوه تحلیلی- برهانی و بعضاً با رویکرد تطبیقی انجام گرفته است. دستاوردهای تحقیق حکایتگر ابتکار ملاصدرا است در اینکه تـوانسته بـه وسیله دو قاعده اصیل حکمت متعالیه، (یعنی اصل حرکت جوهری و قاعده‌ اتحاد‌ عالم و معلوم)، بطور مستدل به اثبات مدعای یاد شده بپردازد و دوگانگی‌ بین‌ انسان و عالم را که در‌ بیشتر‌ نظام‌‌های فلسفی مطرح است، از میان بردارد و اساساً فرض تـحقق معرفت را با ابتناء بر اتحاد عالم (انـسان) و مـعلوم (عالـم) در پرتو ارتباط با عقل فعال تبیین نماید.

اگزیستانسیالیسم یک مکتب مهم فلسفی به شمار می رود در باب اگزیستانسیالیسم آثار متعددی وجود داردوفیلسوفان متعددی برای این مکتب نظریه پردازی کرده اند.دراین فلسفه تاکید ویژه ای بر "فرد" شده است و فرد محور اساسی این مکتب است.آثار متعددی در نقد واثبات اگزیستانسیالیسم به رشته تحریر آمده است ولی در کشور ما مولفه های اخلاقی فرددر اگزیستانسیالیسم شرح داده نشده است.فرد در فلسفه مفاهیم متعددی پیدا می‌کند. در برخی مکاتب فلسفی فرد صرفاً فاعل شناساست، اما در اگزیستانسیالیسم فرد علاوه بر اینکه فاعل شناساست، آغازگر کنش و مرکز احساسات نیز هست.کی‌یر کگور به عنوان اولین فیلسوف نظامند این مکتب مخالف سرسخت عینیت‌گرایی است و تفکر «سوبژکتیو» را برای فرد پیشنهاد می‌کرد. اما این دستیابی به امر سوبژکتیویته بسیار دشوار است زیرا معنایی ندارد که تقلا کنیم چیزی باشیم که هم اکنون هستیم؛ یعنی انسان فرید. از طرف دیگر هم «فرد» تمایل دارد که در دام یکی دانستن خود با چیزی دیگر گرفتار شود و فردیت خویش را در پذیرش حزب یا کیشی از دست بدهد و تباه شود. سارتر به رغم تمرکزش بر من هرگونه اصالت فرد را مهمل می‌شمارد. زیرا هر بخش از خودآگاهی‌ای که هر یک از ما از آن برخورداریم همراه با آگاهی ما از عالم، از دل آگاهی ما از دیگران حاصل می‌شود. «فرد» طرحی است که در درونگرایی خود می‌زید و برای این فرد لوح آسمانی مفاهیم اخلاقی وجود ندارد.هیدگر دازاین را در توضیح وجود انسان به کار می برد.وی معتقد است که ندای وجدان «فرد» را به پرسش از وضعیت خویش در چارچوب معمول زندگی اجتماعی رهنمون می‌شود. و در عین حال نباید اجازه دهیم که اوضاع و احوال اجتماعی موجود و نیز شیوه‌های معمول را که این اوضاع و احوال دربردارنده آنهاست تنها شیوه یا شیوه اجتناب ناپذیر زندگی به شمار آوریم.

دیدگاه یاسپرس و ملاصدرا دربارۀ نسبت علیّت و آگاهی را می‌توان مبتنی بر رویکرد وجودی – استعلایی حاکم بر فلسفۀ ایشان به نحو تطبیقی بررسی نمود. هر دو اندیشمند، علیّت را به‌مثابه قاعده‌ای متعلق به عالم عینی لحاظ کرده و معتقدند علیّت در رابطه با هستی جهان و در مقام تحلیل روابط موجودات، نسبتی عمیق با شناخت برقرار کرده است و براین اساس علیّت را در مقام اثبات، ثبوت و تحقق شناخت مد ‌نظر قرار داده‌اند. اما در عین حال وجوه تمایزی میان دیدگاه ایشان به شرح ذیل وجود دارد: نخست، در مقام اعتبار اصل علیّت در شناخت مطلقِ هستی و هستیِ انسان؛ با توجه به اصالت وجود در اندیشة ملاصدرا، علیّت نقشی اساسی در شناخت آدمی برعهده دارد، اما از نگاه یاسپرس، شناخت این مسائل از دایرۀ جهان‌شناسی سنتی و مقولات پدیدارشناسانه خارج است. دوم؛ معنا و حدود آزادی، ناظر به نگرش آن‌ها به اصل علیّت، متمایز است، چنانچه یاسپرس، علیّت و ضرورت علّی را به دلیل مخالفت یا ایجاد محدودیت در آزادی انسان، نفی می‌کند، اما ملاصدرا، اختیار آدمی را به علم و آگاهی از مبادی اعمال و رفتارش نسبت می‌دهد و اعتقاد دارد انسان، مختار است از آن ‌جهت که مجبور است و مجبور است از آن‌ جهت که مختار است. در نهایت به نظر می‌رسد ملاصدرا با توجه به قوس صعود و عین‌الربط دانستن انسان، علیّت را موضعی برای قوام استعلای آدمی می‌‌داند، حال‌ آنکه یاسپرس، انکار علیّت در حوزة اراده و رفتار انسان را مبنایی برای توجیه استعلا قرار می‌دهد.

با تدقیق در نظریه «جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودنِ نفس انسانی» و بستر فکری آن، متوجهِ کینونتی از نفس می‌شویم که به واسطه سبب، قبل از ابدان و با حفظ هویت وتکثر معلولی تحقق دارد و در عین اشتمال بر مراتب پایینتر طوری از اطوار حقیقت نفس است. بدون لحاظ این کینونت، فهم نظریه، ناتمام بلکه به کلی غلط خواهد بود.این کینونت، اطلاق و وحدت نسبی دارد بنابراین سلسلهای از این کینونت‌ها قابل فرض است تا اینکه به تقرر حقیقی وعلوی نفس میرسیم که واحد و مطلق محض و لابشرط از هر قید ازجمله تقدم و تاخر، جسمانیت و تجرد، حدوث و قدم و... است و نفوس با همه اطوار و شوون خود، ظهور آن هستند؛ پس «جسمانیه الحدوث» بودن نفس به معنای شروع داستان آن از عدم یا قوه محض نیست بلکه تبیین چگونگی ظهور نفس عِلوی در نشئه تعینات است. حرکت از جسمانیت به روحانیت، ظهور سعه و اطلاق نفس عِلوی است. منِ علوی و وحدت ادراکات آن در نفوس مبنایی اساسی برای بسیاری از مباحث نظری همچون «معرفت نفس و رب»، «فطرت» و مباحث ناظر به عمل همچون ادراکات اعتباری، باید و هست، رابطه دین واخلاق، تعارضات خودگروی و... است.