جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انقلاب کپرنیکی کانت و گشودن طریقی بینابین تجربه گرایی و عقلگرایی، بر محور ارایه تلقی نوینی از عین و شی و عینیت صورت گرفت. تبدیل شی به موضوع و متعلق، و گذر از موضوع و متعلق به متعلق شناخت و مفهوم متعلق شناخت و مصبوغ به صبغه ذهن دانستن «عین»، راهی طولانی است که کانت در فاصله گرفتن از سنت های پیشین فلسفی طی کرد. تدقیق و موشکافی در کارکرد مفهوم «متعلق» در وحدت بخشی به کثرات حسی و در قالب قضیه در آوردن آنها، و پی جویی از نقش سایر مفاهیم خصوصا مقولات فاهمه در نسبت با عین و کارکرد وحدت بخشی، از دیگر موضوعات مرتبط با بحث می باشد. نحوه امکان پذیری احکام تالیفی پیشینی و نیز وجه تمایز و تفاوت احکام تجربی از احکام ادراکی ذهنی هم به نوعی بر تلقی خاص از «عین» در فلسفه کانت ابتناء دارد. عینیت و حقیقت هم از نظر کانت در پرتو این بحث ایضاح می شود.کانت متعاقب این مباحث در کنار تقسیم دوگانه نومن/فنومن، شی را هم به استعلایی و تجربی تقسیم می کند. بررسی ارتباط و نسبت این دو تقسیم با هم و نیز توابع و پیامدهای تقسیم شی در قایل شدن به ایده الیسم و ذهنیت گرایی و یا پدیدار گرایی از دیگر مباحث مقاله می باشد. از این رو، ملاحظه می کنیم که مفهوم «عین» با مفاهیم و آموزه های اساسی فلسفه کانت شبکه در هم تنیده و پیوسته ای را تشکیل می دهد، به طوری که بررسی آن به نوعی راهگشای فهم نظام مند فلسفه کانت می باشد.

پیش فرض معناداری نزد گذشتگان یکی معنادار بودن مفردات و دیگری رعایت نکات و قواعد نحوی و دستوی است، ولی امروزه یکی از مسائل عمده در معرفت شناسی دینی اثبات معناداری گزاره های دینی است و معنادار بودن و بی معنایی این گزاره ها به سرنوشت و سعادت بشر گره خورده است. در واقع در کلام سنتی تعیین صدق و کذب گزاره های دینی محل اصلی مناقشه بود و هیچکس در اصل معناداری گزاره های دینی تردید روا نمی داشت، اما با پیدایش مکتب پوزیتیویسم منطقی عده ای از فلاسفه تحلیل مشرب اصل معناداری گزاره های دینی را مورد تردید قرار دادند و با ارائه معیاری به نام اصل تحقیق پذیری مدعی شدند که گزاره های دینی فاقد محتوا و مضمون معرفت بخش اند و بر هیچ امر واقعی دلالت ندارند و از اینرو حکم یا تصدیق به معنای دقیق کلمه به شمار نمی آیند. پوزیتیویسم منطقی به سرعت به مکتبی فراگیر تبدیل شد ولی به همان سرعتی که در ابتدا رشد کرد با مواجه شدن با مشکلات متعدد تقریبا از میان رفت، هر چند تاثیراتی بر نحوه تفکر و استدلال و منطق زبان گذارد. اصلی ترین آموزه آن مکتب یعنی اصل تحقیق پذیری معنا گزاره های متافیزیک، اخلاق و الهیات را مورد هجوم قرار داد. اینها مدعی شدند که این گزاره ها نه تحلیلی اند و نه به لحاظ تجربی تحقیق پذیر پس فاقد معنای شناختاری اند و مضمون معرفت بخش ندارند. البته در این میان پاره ای از فیلسوفان تحلیلی مشرب معیارهای دیگری برای معناداری ارائه دادند، از جمله برخی معیار کم ادعاتر تائید پذیری و برخی نیز معیار ابطال پذیری را به میان آوردند و عده ای نیز نظریات غیر شناختاری و کارکرد گرایانه را در باب گزاره های دینی مطرح نمودند. باید توجه داشت که ملاک تحقیق پذیری و جانشینهای تجربی آن نمی تواند ملاک معناداری گزاره های دینی باشد و برای بررسی معناداری این گزاره ها از ملاک واحدی نمی توان استفاده کرد و اگر چه برخی از گزاره های دینی ناظر به واقع و واجد مضمون معرف بخش اند، ولی این گزاره ها می تواند سمبلیک (نمادی)، تمثیلی و ... باشد.

مساله رابطه دین و فلسفه از مسائل مهم در عرصه الهیات و فلسفه است که از دیر باز توجه فیلسوفان و متکلمان ادیان مختلف را به خود معطوف داشته است. ویتگنشتاین در دوره دوم حیات فلسفی خود با توجه به کاربرد کلمات برای شناخت معنای آن ها و با تاکید بر تنوع کاربردهای زبان و کثرت بازی های زبانی معتقد است که بازی های زبانی از نحوه های زندگی گوناگون نشات می گیرند و هر نحوه ای از زندگی دارای زبان خاص خود است. گفتار دینی هم یک بازی مستقل با زبانی یکتاست که در نحوه ای از زندگی حک شده است و قواعد و منطق خاص خود را دارد بنابراین، مفاهیم و گزاره های دینی در درون بازی زبانی دین معنا می یابد و زبان دینی فقط برای کسانی که در نحوه زندگی دینی شرکت دارند قابل فهم است . از نظر ویتگنشتاین کاربرد زبان در بیان باورهای دینی به هیچ وجه شباهتی با کاربرد آن در اظهار امر وتقع ندارد باور دینی گونه ای زیستن یا طریقه ای برای ارزیابی زندگی است تعهدی شورمندانه و تزلزل ناپذیر است که کل زندگی فرد را نظم و نسق می بخشد و مبینی بر شواهد و دلایل نیست از این رو نه از جانب علم و فلسفه مددی می یابد و نه هرگز گزندی می بیند. از سوی دیگر با این که فخررازی بر کار کرد عقل در اثبات حقانیت اصل دین و فهم معتقدات دینی تاکید می ورزد و منقولات را در پرتوی معقولات معتبر می شمارد در دوره متاخر به محدودیت و ناتوانای عقل در کار خداشناسید و دشواری کار حقیقت شناسی توجه می یابد و با گرایش به شیوه اهل عرفان راه عرفانی - قرآنی را برمی گزیند و بدین سان به ایمان گرایی خرد پیشه می گراید بدین معنا شیوه ای دوگانه در پیش می گیرد آن جا که براهین مناسبی در اختیار دارد با طیب خاطر از آن براهین استفاده می کند اما آن جا که دلایل را در اثبات یا نفی یک مساله یکسان یا آن ها را خلاف خود می بیند به ایمان محص متوسل می شود. او در ارزیابی های عقلانی مدعیات دینی برخی از آن ها را فراتر از عقل و استدلال های عقلنی می یابد و با حکم به خرد گریزی آن ها بر ایمان دینی در قالب وحی و شهود تاکید می ورزد. در این پژوهش دیدگاه فخررازی و ویتگنشتاین متاخر را در مساله رابطه دین و فلسفه با تاکید بر مبانی و پیش فرض ها و لوازم منطقی آن ها بیان کرده مقایسه و ارزیابی هر یک از این دو دیدگاه را وجهه همت خویش ساخته ایم.

هدف از نگارش این پایان نامه بررسی آثار خداباوری از حیث نوع رابطه ای که با خدا به میان می آورند می باشد لذا سعی در پاسخ یابی به سوالی چون : کدامیک از سه نوع خداباوری شخص انگار ، انتزاعی - فلسفی و کلامی ارتباط نزدیکتر ، شخصی تر و یا انسانوارتری با خدا برقرار می کنند . براساس فرضیه تحقیق خداباوری های شخص اگار و کلامی نسبت به خداباوری انتزاعی - مفهومی - فلسفی ارتباط نزدیکتر ، شخصی تر و انسانوارتری با خدا برقرار می کنند . تحقیق حاضر که به روش کتابخانه ای انجام یافته مشتمل بر شش فصل است در فصل اول کلیاتی در زمینهی طرح مساله ، روی آورد و روش تحقیق مطرح خواهد شد . در فصل دوم ، خداباوری شخص انگار بیان شده است این فصل و فصل بعدی به گونه ای تنظیم شده است که زمینه ی بررسی خداباوری مفهومی و انتزاعی هم فراهم شود . فصل سوم به بررسی آثار خداباوری شخص انگار می پردازد . فصل دوم و سوم ، در قالب مفاهیم دوگانه ارائه می شود تا امکان مقایسه ی خداباوری ها فراهم شود بدین بیان که نشان دهد کدام خداباوری به کدامیک از دو مفهوم نزدیکتر است فصل چهارم تاریخچه ای از خداباوری انتزاعی - فلسفی ارائه می دهد کامهای اصلی مفهومی - انتزاعی شدن خداباوری و انواع اوصاف الهی در این فصل آورده شده اند البته این تحقیق خداباوری فلسفی را در فلسفه اسلامی و حکمت متعالیه دنبال نکرده است . فصل پنجم تاریخچه ای از خداباوری کلامی در فرهنگ اسلامی ارائه داده است در این تاریخچه ، اوصاف الهی از دیدگاه متکلمان بررسی شده و در پایان با مقایسه ی جدول اوصاف الهی از دیدگاه فیلسوفان و متکلمان تبینی ارائه شده است فصل ششم به نتیجه گیری اختصاص یافته است نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد خداباوری شخص انگار نسبت به خداباوری انتزاعی - فلسفی ، به لحاظ آثار ، باتفرد ( در مقابل میانمایگی) ، بودن ( در مقابل داشتن ) ، شناخت واقعی ( درمقابل شناخت بدلی ) ، باخودیگانگی ( درمقابل از خود بیگانگی ) ، نداء ، نجوا و دعا ( در مقابل توصیف ) ، قرابت بیشتری دارد . خداباوری کلامی نیز نسبت به خداباوری انتزاعی - فسلفی رابطه ی شخصی و انسانوارتری ارائه می دهد.

متکلمان و حکیمان بر سر این مساله نزاع بسیار کرده اند که آیا جهان ابتدای زمانی معینی دارد ( حدوث ) و یا هرچه با زمان به عقب رویم باز هم جهان و زمان خواهیم یافت ( قدم ) متکلمان که در پی اثبات حدوث زمانی بودند با این سوال حکیمان مواجه می شوند که خود زمان چیست ؟ حادث است یا قدیم ؟ متکلمان در پاسخ گفتند اصلا" زمان امری موهوم است و حقیقتی خارجی ندارد . پاسخ حکیمان این بود که در این صورت حدوث زمانی عالم هم بی معنا می شود . صد رالدین الشیرازی ( ملاصدرا) حدوث ذاتی و زمانی عالم را اثبات کرد و از طرف دیگر ، حدوث زمانی جهان را به معنای داشتن آغاز زمانی ، طرد و ابطال نمود . بنابرنظریه حرکت جوهری ، ذره ذره جهان هر لحظه در حدوث است . و از اینرو مجموع جهان ، که حکمی جز حکم اجزا ء ندارد ، نیز حادث است ، آنهم حدوث زمانی . در عین حال سخن از مجموع جهان گفتن و در پی یافتن نقطه آغازی برای این مجموع بودن ، خطا است . چرا که مجموع هویتی مستقل از هویت اجزاء ندارد . و وقتی همه اجزاء به حکم حرکت جوهریشان هر لحظه در حدوث و آغازند ، لهذا مجموع نیز حادث است . اما برای این حدوث ، نقطه آغاز زمانی نمی توان یافت .

در این پایان نامه نظریه غزالی و اظهارات پراکنده وی با محوریت چگونگی معقول بودن گزاره های دینی؛ بازسازی شده است. پس از بیان معانی گوناگون معقولیت و حیطه های گوناگون معقولیت که عمدتا به دومعقولیت استدلالی و غیر استدلالی قابل تقسیم است فقراتی از سخنان و روش غزالی که با حیطه های معقولیت عنوان شده در کلیات قابل انطباق است گردآوری شده است. در مقام داوری و جمع بندی در میان اظهارات به ظاهر متناقض غزالی ابتدا این اظهارات را با توجه به عامل زمان مورد بررسی قرار داده ایم.در این میان روشن شد که اظهارات غزالی قبل از تحولات روحی و فکری صرفا در مقام نقد و نقض روشن جویندگان مختلف حقیقت بوده است و وی در تمامی دوران حیات فکری خود (چه قبل از خروج از نظامیه و چه بعد آن) تنها یکروش را در وصول به حقیقت کاملا کارآمد می دیده است که همان روش صوفیه است اما اینکه غزالی در آخرین آثار خود نیز روش های مختلف و متنوع جویندگان حقیقت همانند روش استدلالی و یا حتی تقلید کورکورانه عوام را البته با شرایطی معتبر و مکفی می داند ناشی از یک آموزه بسیار مهم در میان صوفیه یعنی به رسمیت شناختن تیپولوژی و تفاوت میان انسانهای گوناگون است . در جمع بندی غزالی گزاره های دینی را معقول می داند اما این معقولیت مراتب و درجاتی دارد که ناظر به تفاوت انسانهاست . اگر چه کاملترین نوع توجیه گزاره های دینی مبتنی بر ادراکات و مکاشفات صوفیانه است.