جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الهیات عصب نقطۀ تلاقی علم جدید و الهیات است که در آن الهیدانان و عصب‌شناسان به‌کمک ابزارهای علمی روز فرایندی را بررسی می‌کنند که مغز انسان در یک تجربۀ دینی از سر می‌گذراند. برخی از ایشان بر پایۀ همین تحقیقات تجربه‌های دینی را رد یا دربارۀ صحت و سقم آن سکوت اختیار می‌کنند و برخی دیگر با شواهد و مدارکی صحت آن را اثبات می‌کنند. با ظهور این رشتۀ جدید، برخی با استناد به آزمایش‌هایی که در محیط آزمایشگاهی بر روی بیماران انجام شده است، در صحت تجربۀ دینی تردید کرده‌اند و این تجربه‌ها را حاکی از نوعی اختلال روانی می‌دانند. با توجه به چنین انتقاداتی، پرسشی که پیش ‌روی مدافعان تجربۀ دینی قرار می‌گیرد، امکان راستی و صحت تجربۀ دینی است. بنابراین نقد و ابطال این ایرادها و اثبات صحت تجربۀ دینی به‌طور کلی، در دستور کار ایشان قرار می‌گیرد. در این پژوهش پس از معرفی اجمالی الهیات عصب و تجربۀ دینی، به برخورد عصب‌ شناسان با تجربۀ دینی می‌پردازیم و ابطال‌پذیری تجربۀ دینی را از منظر عصب‌شناسی بررسی می‌کنیم. در همین مسیر خواهیم دید که برخی از این پژوهشگران که جهان‌بینی مادی دارند، ذهن را همان مغز دانسته‌اند و مفاهیم موجود در آن را نیز مادی تلقی می‌کنند، در نتیجه مفاهیمی مانند خدا را محصول مغز و ذهن می‌پندارند. در طرف مقابل پژوهشگرانی مانند نیوبرگ در صدد ایجاد نوعی سازگاری میان علم و دین برآمده‌اند و تجربۀ دینی را به‌شکل عام صحیح و حاصل کارکرد صحیح مغز و ارتباط با ماورا دانسته‌اند و با تمایز قائل شدن میان تجربۀ فرد بیمار و تجربۀ مؤمنانه، از اساس به ابطال فرضیات نوروتئولوژیست‌های ملحد می‌پردازند.

ویلیام کلیفُرد در جستار «اخلاق باور» مدعی شد که باور بر بنیاد شواهد نابسنده، در هر کجا و هر زمان و برای هر کس خطاست. ویلیام جیمز در جستار «خواست باور» درصدد پاسخ به او برآمد و ادعا کرد که باور دینی یک تصمیم اصیل است و در این گونه تصمیمات توجیه ایمان، خواستِ باور است. اصل ادعای جیمز در «خواستِ باور» تعریف انتخاب اصیل و انتساب ایمان توحیدی به آن است. باور داشتن به خدا اگر تصمیمی اصیل باشد باید سه ویژگی را احراز کند: الف) گریزناپذیری؛ ب) زنده بودن؛ و ت) خطیر بودن. ما در این جستار پس از بررسی مجمل آرای جیمز و نقدهای مهم بر او، روایی انتساب این سه ویژگی بر ایمان دینی را وارسی کرده ایم.

مسئلۀ شر بیش از آن که به وجه قرینه ای و استقرایی و با اتکا بر برخی شرور گزاف و بی هدف یا انبوهی ناملایمات زندگی انسان، وجود خداوند و اوصاف کمالی او را به چالش کشد، در ساختاری منطقی، اعتقاد به خداوندی عالم، قادر و خیر محض را با وجود شرور در جهان هستی به طور منطقی ناسازگار می دیده است. پیداست که اعتبار این استدلال منطقی در گرو صدق یا محتمل الصدق بودن گزارۀ الحاقی آن خواهد بود و این در حالی است که فیلسوفانی چون سوئینبرن کوشیده اند تا با پاسخ هایی چون تئودیسه معطوف به خیرهای برتر، نادرستی این گزارۀ الحاقی را نشان دهند. این مقاله می کوشد تا با نگاهی دقیق به استدلال منطقی ملحدین و گزارۀ الحاقی مورد نظر آنان، دفاع سوئینبرن را مطرح و اشکالات وارد بر آن را بررسی کند.

آیا نظریه کثرت گرایی جان هیک در تبیین تنوع دینی سازگاری و کفایت دارد؟ در برابر مسأله تنوع دینی تبیینهای متفاوتی با تقریرهای مختلف مطرح شده است (طبیعت گرایی، مذهب گرایی (انحصار گرایی / شمول گرایی)، کثرت گرایی، نسبیت گرایی) در این میان کثرت گرایی به روایت جان هیک از نظریات پر مناقشه چند دهه اخیر بوده است. او به پیروی از کانت، با رهیافتی معرفت شناسانه، حقیقت دینی را به دو سطح نومنی و فنومنی تفکیک می کند و سپس معرفت شناسی کانتیِ ادراکِ حسی را در باب تجربه دینی بکار می گیرد بدین مضمون که: حق فی نفسه (Real) در حضور جهانی اش در آگاهی ما ظاهر می شود (و بدین نحوه تجربه می شود). چنین تجربه ای بسته به مفاهیم و مقولات دینی که در دو دسته شخصی و غیر شخصی واسطه این تجربه می باشد، گستره متنوعی از تجارب را به بار می آورد. طبق این فرضیه واقعیت حق فی نفسه فراتر از گستره مفاهیم انسانی است (در باب آن شاید تنها بتوان مفاهیم صوری محض را بکار برد) هیک ثمره اخلاقی چنین تجربه ای را تحول شخصیت انسان از خود محوری به حق محوری می داند (و این یعنی نجات) مسأله تعارض مدعیات صدق طبق این فرضیه اینگونه حل می شود که اینها در باب جلوه های مختلف از حق اند و لذا هر یک از آنها در نحوه های حیات خاصی مطرح اند و در همان انحاء نیز ارزیابی می گردند (این به معنای مقایسه نا پذیری ادیان و نسبی گرایی نیست). برای تحلیل نظر هیک، تقریر پیچیده و فلسفی پیتر برن مطرح می شود. این تحیل با تکیه بر نوعی نظریه ارجاعی علّی _ توصیفی، لیبرالیسم معرفت شناختی (معرفت شناسی تدرج گرا، خطا پذیر انگار و رئالیسم ارجاعی (رئالیسم مبتنی بر ارجاع نه صدق نظریه)، نظریه پلورالیستی در باب حقیقت دینی پیشنهاد می کند که بر اساس آن یک واقعیت متعالی با وجهه های مختلف وجود دارد که ادیان گزارشهای استعاری ناقصی از آن بدست می دهند به نحوی که هیچ یک نمی تواند هنجاری برای بقیه به شمار آید. بنابراین نوعی تساوی معرفت شناختی نجات شناختی بین ادیان برقرار است. به نظر می رسد روایت هیک سازگاری لازم را ندارد یعنی معرفت شناسی کانتی مورد استفاده او در تحلیل تجربه دینی با تعهد هستی شناسی رئالیسم او سازگار نیست؛ از سوی دیگر کفایت تبیینی را داراست بدین معنا که تفاوتهای سنن دینی را به خوبی توضیح می دهد. در مقابل روایت پیتر برن هم سازگاری لازم و هم کفایت تبیینی را دارا می باشد و از این حیث بر نظریه هیک برتری دارد.