جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هم معنایی یا ترادف از جمله روشهای مفسران در فهم و تفسیر واژگان قرآن و مجالی پر از اختلاف نظر و تکثر اصطلاحات است. این پژوهش در صدد بررسی روش کاربست هم معنایی یا ترادف در تفسیر المیزان و تحلیل تطبیقی نقدهای علامه طباطبایی بر روش برخی مفسران با هدف فهم دقیق و موشکافانه معنای واژگان است. نتایج حاصل، حاکی از آن است که وجه تشابه روش­های به کار رفته در ترادف، عدم تطابق کامل واژگان است. نقدهای علامه شامل بافت زبانی و غیر زبانی است. زیرا آنچه از نگاه مفسرانی چون راغب، زمخشری، فخررازی و مولف تفسیر المنار مغفول مانده است عدم توجه به عوامل درون متنی مثل مقابل­ها، هم­نشین­ها و مقام و نوع خطاب آیه در کنار عوامل برون متنی مثل روایت، باورهای کلامی، تاریخ مکانی و زمانی نزول آیه است. مجموع این عوامل مفسر را به معنایی مشخص از واژه و کشف فرایند هم­معنایی و نیز سایر روابط معنایی رهنمون می­شود که علامه طباطبایی آن را کالمترادف یا شبه ترادف می­نامند. نمونه­هایی از نوآوری علامه در جامع­نگری به قرائن در روش کاربست ترادف نسبت به سایر مفسران مورد انتقاد در تفسیر المیزان، در بخش تحلیل تطبیقی ذکر شده است.

بسیاری از مفسران شیعه و شماری از مفسران اهل تسنن، از دیرباز با تکیه بر روایات شأن نزول به تطبیق آیات بر اهل بیت(ص) اهتمام ورزیده اند که زمخشری و حسکانی در میان اهل سنت و فیض کاشانی در میان شیعه از آن جمله بوده‌اند. در این پژوهش تلاش شده است، تطیبق آیات بر اهل بیت(ع) در این تفاسیر واکاوی شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که زمخشری اسباب نزول ها را به تفصیل بیان کرده است؛ اما در حوزۀ فضایل اهل بیت، تنها به حدود ۱۰ درصد(21 آیه از ۲۰۰ آیه) پرداخته و در مواردی اندک به فضایل ایشان در ذیل آیات اشاره می کند. او نه تنها از ذکر برخی اسباب نزول مشهور و متواتر ذیل آیات مربوط به فضایل اهل بیت خودداری کرده، بلکه هیچ تحلیلی از چنین آیاتی به دست نداده و پیامدهای اجتماعی مربوط به آنها را بیان نکرده است؛ اما حسکانی در تفسیر شواهد التنزیل با بیش از ۱۲۰۰ روایت در ذیل ۲۱۰ آیه به فضایل اهل بیت از طرق عامه و فیض کاشانی در تفسیر صافی نیز از طرق خاصه به شرح و تبیین فضایل پرداخته است.

جهان از آغاز تاریخ، شاهد مبارزه ای مستمر بین حق و باطل بوده و گذشت زمان فصول جدیدی از این برخورد را گشوده است. ظهور اسلام همراه با معجزه ی جاودانی آن قرآن کریم، این مبارزه را وارد مرحله ی جدیدی کرد چرا که معارضان و معاندان، این دین را با تمامی ارکان و مبانی آن در معرض سیل شبهات و تشکیکات قرار دادند. روند هجمه ها با گذر زمان نه تنها کاهش نیافت بلکه با ترفندهای «شبهه سازی» شکل سیستمی به خود گرفت و عرضه‌ی آنها در قالب‌هایی نو و با عناوینی جذاب تا عصر حاضر ادامه یافت و در آینده نیز به شکلی روزآمد تداوم خواهد یافت. در چنین شرایطی بر علمای اسلام فرض است به عنوان وظیفه در دفاع از دین و تعالیم آن بر اساس اسلوب‌های منطقی اقدام کرده شبهات ارائه شده را به روشهای مناسب متنوع پاسخ دهند. آثار دانشمندان مسلماندر این زمینه نشانگر تلاش گسترده ای است که در این زمینه مصروف داشته‌اند. یکی از تلاش های علمی در این راستا در تفاسیر نمود پیدا کرده و مفسران پاسخگویی به بخشی از شبهات را در تصنیفات تفسیری خود به طور مستقل و یا به تناسب در لابلای منابع غیر تفسیری اما مرتبط، عهده دار شده اند. محمد صادقی تهرانی از جمله مفسرانی است که در تفسیر30 جلدی خود «الفرقان فی تفسیر القران بالقران و السنه» به این مهم توجه نموده و با رویکردی کلامی به بسیاری از شبهات اعتقادی پاسخ داده است. این پژوهش در پی آن است که با استناد به تفسیر الفرقان، مبانی مفسر که بر اساس آنها به شبهات پاسخ داده را استخراج و روش‌های وی را در پاسخگویی مورد بررسی قرار دهد و بدین وسیله روش شناسی او در پاسخ به شبهات تبیین گردد. گذشت زمان همراه با تحول و تکامل است. این تحول و دگرگونی سبب پیدایش نیازهای جدید در انسان می گردد. این نیاز همان گونه که در عرصه‌ی مادی و طبیعی فرا روی انسان قرار می‌گیرد در عرصه‌ی معنوی نیز او را دچار چالش می‌کند. راهکار بشر برای برون رفت از نیازهای مادی، اختراع و ابزار سازی است اما راه پاسخ به نیازهای معنوی برخاسته از فطرت، تفکر و تلاش علمی برای گشودن پنجره های جدید به دنیای معرفت است، و این «تولید علم» است. پس لازم است تفاسیر به عنوان یکی از منابع مهم معرفتی با اهتمام به پاسخگویی منطقی و روشمند به شبهات، جامعه دینداران را از خطر شکاکیت مخرب و تزلزل پایه های اعتقادی حفظ و آنها را از لا قیدی در عمل و شعائر در امان نگه دارند. نکته قابل توجه دیگر آنکه گذشت زمان و پیدایش نیازهای جدید، توسعه و رشد تفاسیر جدید را سبب می شود از آنجا که بحث شبهات و پاسخ بدانها نیز در زمره ی نیازهای جامعه دینی به شمار می رود و با سبک زندگی مسلمانان و مقتضیات زمانه مرتبط است مفسر می تواند با لحاظ رویکرد پاسخ گویی به شبهات، متناسب با مکتب و روش تفسیری که در پیش گرفته است پاسخ به برخی از آنها را متکفل شود. در واقع همان گونه که مسلمانان دائماً به تفسیر و روزآمدی آن نیازمندند به پاسخگویی شبهات در خلال تفاسیر نیز به شکل روزآمد احتیاج دارند. یکی از اهداف شناساندن بیشتر تفسیر «الفرقان فی تفسیر القران بالقران و السنه» به جامعه‌ی علمی به عنوان یکی از بزرگ ترین تفاسیر جامع معاصر است. اهدف دیگر بیان مبانی و کارکردهای آن در شکل گیری روش‌های پاسخ به شبهات، به عنوان یکی از پیش نیازهای اساسی در پاسخ به شبهات و در نهایت دستیابی به روش شناسی مبتنی بر آراء مفسر است.در این زمینه تاکنون هیچ پژوهشی از مقاله، کتاب، رساله و یا پایان نامه صورت نگرفته است. مطالعه ی دقیق تر تفسیر الفرقان و سایر آثار صادقی تهرانی نشان می دهد که پاسخ به شبهات در نزد وی روشمند دنبال شده است اما ایشان روش شناسی خود را بطور مستقل بیان نکرده است. این پژوهش به دنبال بازآفرینی مبانی ایشان و نقش آنها در شکل گیری روش‌های وی در پاسخ به شبهات است.

بررسی مبانی و روشهای پاسخگویی به شبهات در تفسیر الکاشف قرآن کریم کتاب هدایت بشر و راهنمای سلوک انسان است و بهره مندی از دریای معارف قرآن مبتنی بر فهم و تفسیر آن است. متاسفانه در طول پانزده قرنی که از نزول قرآن می گذرد، همواره دشمنان اسلام با تهدیدات و حملات علیه معارف قرآن، موجب انحراف و شبهه افکنی در ذهن مسلمانان شده و سعی نموده اند که آنان را از حقایق دین دور نمایند. البته جاودانگی قرآن و لزوم نقش هدایتگری آن در همه عصرها از یک سو و تحولات شگرف در جامعه بشری و پدیدار شدن پرسش ها از سوی دیگر، نیاز به پاسخگویی به شبهات را امری اجتناب ناپذیر نموده است؛ لذا عالمان و مدافعان دین را برآن داشته که با روشهای گوناگون به پاسخگویی شبهات پرداخته و بدین ترتیب به دفاع از کرامت قرآن بپردازند. محمد جواد مغنیه از جمله مفسرانی است که نگاهی جامعه شناسانه به زندگی جامعه بشر داشته و سعی نموده از طریق رهنمودهای قرآنی پاسخی برای شبهات و مشکلات زندگی مسلمانان ارائه نماید. و از آنجا که تا به حال تحقیقی در این زمینه در تفسیر الکاشف صورت نگرفته است، محقق برآن شده تا با مطالعه تفسیر الکاشف، به روش تحلیلی توصیفی و با ابزار کتابخانه ای، به بررسی آیات پرداخته و به دنبال حل این مسئله باشد که مبانی و روشهای پاسخگویی به شبهات در تفسیر الکاشف کدام است تا از این طریق، شاخصه ای برای هدایت و اصلاح و روشنگری مخاطبان قرار دهد. مرحوم مغنیه با "حجیت قرار دادن ظواهر قرآن" در پاسخگویی، به شبهات پاسخ داده است و در مباحث و شبهات اعتقادی "حجیت عقل" را مبنا قرار داده و با رویکردی عقل گرایانه به بیان، بررسی و نقد آنها پرداخته است. و با استناد به روایات اهل بیت (علیهم السلام) از "روش روایی" نیز بهره جسته ولی از بیان دیدگاه‌های مفسرانی که مستند آنها اسرائیلیات است چشم ‌پوشیده است.

«معجزه» از مباحث مهم علوم قرآنی است که همواره کانون توجه عالمان دینی و متالّهان بوده و تفسیرهای مختلفی از حیث مفهوم، شروط و امکان تحقّق آن مطرح است. لذا با عنایت به عدم کاربرد این واژه در قرآن و اختلاف نظر در مورد استعمال آن در لسان احادیث، بحث در کیفیت پیدایش اندیشه­ی اعجاز و استعمال واژه­ی معجزه، ضرورتی انکار ناپذیر است. این مقاله با روش تاریخ­گذاری تحلیلی متن و إسناد، روایات حاوی کلمه­ی «معجزه» را بررسی نموده است. تاریخ­گذاری متن، حاکی از وجود تفاوت­هایی در تحریرهای گوناگون روایات است و تاریخ­گذاری سندی نشان می­دهد «شیخ صدوق» به­عنوان «حلقه­ی مشترک» روایات «معجزه»، این کلمه را در کتب حدیثی خود آورده است. تاریخ­گذاری ترکیبی متن و إسناد نیز حاکی از آن است که نمی­توان ائمّه(ع) را ایده­پرداز اصطلاح «معجزه» دانست، لذا ایشان به تأسّی از قرآن، در احادیث گوناگونی واژه­های «آیات، بیّنات و براهین» را در این زمینه بکار برده­اند.

علم کلام که به آن اصول دین یا علم عقاید هم گفته می شود، علمی است که عقاید اسلامی را تبیین می کند و با استدلال آن را اثبات می کند. بسیاری از صاحب نظران معتقداند علم کلام نیز از جمله علوم مقدماتی هست که مفسر به آن نیاز دارد. آشنایی با موضوعاتی که قرآن در بسیار ی از آیات به آن پرداخته مانند توحید، نبوت و معاد برای اثباتشان اقامه دلیل کرده و روشن شدن جایگاه این موضوعات و براهین عقلی و نقلی که در کتب کلامی درباره آنها آمده می تواند در فهم آیات اعتقادی نقش مهمی داشته باشد. بانو امین صاحب تفسیر مخزن العرفان، از جمله مفسرینی است که در تبیین و تفسیر آیات از مباحث کلامی با تفصیل و یا در برخی موارد با عنوانی مستقل و یا در ضمن طرح پرسش و پاسخ بهره جسته است. بررسی آیات در تفسیر بانو امین نشان داد که ایشان در فهم آیات قرآن ازدانش کلام استمداد جسته وبسیاری ازآیات را به روش متکلمین وبراساس آن دانش شریف تفسیر نموده است این پایان نامه در پنج فصل تحت عناوین جایگاه و نقش دانش کلام در تفسیر مخزن العرفان تدوین گردیده است. در فصل نخست ضمن تبیین کلیاتی در باب تنظیم رساله پرداخته است. در فصل دوم، به بیان توحید با تکیه بر آیات کلامی در تفسیر مخزن العرفان می پردازد. فصل سوم این رساله به بررسی دیدگاه های کلامی بانو امین در موضوع نبوت می پردازد و در فصل چهارم به بررسی دیدگاه های کلامی بانو امین در موضوع معاد می پردازد و در فصل پنجم به بیان نتایج حاصله از این پژوهش پرداخته می شود.

مهم‏ترین رویکرد دانش مصطلح الحدیث، جداسازی احادیث معتبر از غیر معتبر بوده و در این زمینه، اصطلاحات خاصی وضع شده که از جمله آن‏ها، «شاذ» و «منکر»، بیان‏گر معیوب بودن حدیث است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و بر مبنای تحلیل تعاریف و کاربرد اصطلاحات مذکور در آثار علمای متقدم و متأخر امامیه به دنبال واکاوی تطور معنا و استعمال اصطلاحات مذکور بوده و نتایج زیر را ارائه می‏دهد: 1. بیشترین کاربرد «شاذ» در روایات فقهی و بیشترین کاربرد «منکر»، در روایات اعتقادی است؛ 2. متأخران بدون دلیلی مقبول، قید «وثاقت راوی» را به تعریف متقدمان از اصطلاح «شاذ»- که دارای دو قید «تفرّد در نقل» و «مخالفت با مشهور» بود- اضافه نموده‏اند؛ 3. اصطلاح «منکر» نزد قدما مربوط به حوزه عقیدتی راوی و ناظر به ذکر روایاتی است که مباحث اعتقادی را مخالف با آنچه معقول و در نزد دیگران بود، بیان می‏داشت، اما متأخران علاوه بر مخالفت با عقل و مشهور، شخصیت راوی و مفرد بودن روایت را نیز در اطلاق «منکر» به حدیث، مدنظر داشته‏اند، ولی هنگام استعمال و نقد روایت به همان شیوه قدما عمل کرده‏اند.

ترادف از جمله روابط مفهومی است که مورد توجه اصولیون، عالمان علوم قرآنی و نیز زبانشناسان قرار گرفته است. شناخت روش­های کاربست ترادف در تعامل با نوع هم­پوشانی واژگان و ترسیم میدان معناشناسی واژگان مترادف و بررسی تمایزات و فروق آن، برای فهم صحیح معانی آیات، ضرورت بسیار دارد؛ لذا سوال اصلی این پژوهش، آن است که روش کاربست ترادف در قرآن به لحاظ زبان­شناختی چه صورت­هایی دارد؟ بررسی روش کاربست ترادف در قرآن با روش تحلیلی و رویکرد معناشناسی، بیانگر آن است که عنایت به وحدت سیاق و پذیرش فرق بین اصل معنایی واژگان، حاکی از وجود نوعی ترادف نسبی در قرآن است که علامه از آن با عنوان «کالمترادف یا شبه ترادف» یاد می­کند؛ بنابراین ترادف به معنای انطباق در هسته اصلی معناشناختی با وجود تفاوت در جنبه­های عاطفی، در واژگان متقابل در وسعت معنا و شمول معنایی در جانشین سازی و تفاوت در هم­نشین­ها امری محقق و واقع است اما به معنای جایگزینی دقیق واژه­ها نیست؛ بنابراین با تبیین روابط مفهومی در سطح واژه و با تفکیک بین هم­معنایی مطلق و نسبی، وجود هم­معنایی مطلق پذیرفته نیست.

یکی از کارکردهای نظریه پیوستگی سوره، پاسخ به شبهات پراکنده‌نمایی و گسستگی آیات است. از آنجا که سورۀ احزاب به دلیل بحث‌های کلامی و دربرداشتن موضوعات متعدد، در خوانش قرآنی در برخی فرازها با شبهۀ عدم پیوستگی و انسجام، مواجه است؛ لذا بهره‌گیری از مطالعات زبان‌شناسی در حوزه تحلیل گفتمان و کاربست آن در اثبات پیوستگی سوره و رفع شبهۀ پراکنده‌نمایی گفتمان‌های مطرح شده در آن بسیار کارگشاست. از آنجا که علامه طباطبایی و سید قطب از قائلان انسجام و پیوند معنایی آیات یک سوره هستند لذا در این پژوهش با روش تحلیلی و با کاربست تحلیل گفتمان با استناد به آرای تفسیری سید قطب و علامه طباطبایی، سوره احزاب، بررسی و این نتیجه حاصل آمد که سید قطب، بیش از علامه درصدد برقراری ارتباط آیات و فرازهای مختلف سوره با گفتمان محوری سوره است، هرچند دقت علامه در تحلیل ریزگفتمان‌ها نمود بیشتری دارد. نحوۀ پردازش مطالب و خوانش آیات در توسط سید قطب و علامه، منطبق بر گفتمان هوشمند از نوع القایی است، در این میان آراء علامه با نظام گفتمانی هوشمند از نوع برنامه‌مدار و نیز نظام گفتمانی رخدادی از نوع مشیّت الهی تناسب دارد و در آرای سید قطب علاوه بر این نظام‌ها، نظام گفتمانی هوشمند از نوع مرام‌مدار نیز دیده می‌شود. او می­کوشد گفتمان مبتنی بر مشیّت الهی را چون محوری کلیدی حفظ نماید و به خاطر سابقه هنری در تصویرسازی‌های قرآن، در سوره احزاب نیز این نگاه خود را امتداد داده لذا در مواردی، گفتمان احساسی از نوع تنشی ـ عاطفی، نمود دارد.

بعد از تأسیس مدرسه حلّه و اعتبارسنجی حدیث بر پایه سند، آراء رجالی نجاشی و شیخ طوسی ـ از رجالیان مشهور شیعه ـ از اهمیت فراوانی برخوردار گردید. نجاشی و شیخ طوسی بنا بر وظیفة علم رجال، که تعیین وثاقت و ضعف راویان است؛ در کتب خود به برخی جرح و تعدیل­ها اشاره کرده­اند، ولی گاهی اوقات آرائشان در مورد وثاقت و ضعف یک راوی متعارض شده است. در همین راستا این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی درصدد بررسی چگونگی مواجهه و تعامل آصف­محسنی از رجال­پژوهان معاصر با این تعارض­ها برآمده است. در نهایت این نتیجه حاصل شد که نحوه مواجهه با تعارضات نجاشی و شیخ طوسی، قاعده و قانون خاصی ندارد بلکه بستگی به استنباط و اطمینانی دارد که برای شخص مجتهد و رجال­پژوه به وجود می­آید. در ضمن هیچ دلیلی محکمی برای ترجیح آراء نجاشی بر شیخ طوسی در دست نیست و نحوه تعامل نسبت به راویان بر حسب اطمینانی که برای پژوهشگر حاصل می­شود متفاوت است