جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله در زمینه‌ی فلسفه‌ی دین به بررسی مفهوم خدا و انسجام خداباوری کلاسیک از نظر حکیم متأله، ملاصدرای شیرازی و فیلسوف انگلیسی معاصر دین، ریچارد سوین‌برن می‌پردازد. ملاصدرا در نظام وحدت تشکیکی خود خدایی ضروری، یگانه، متشخص غیر انسان‌وار، بسیط، فعلیت مطلق، سرمدی فرازمانی، واجد مطلق‌های سه‌گانه، متعال و در عین حال حاضر در هستی ، مفیض و خالق و ... به تصویر می‌کشد؛ از این‌رو می‌توان الهیات ملاصدرا را الهیات کلاسیک تعدیل-یافته نام نهاد. سوین‌برن نیز خدایی یگانه، منشأ تکالیف اخلاقی، خالق، سرمدی زمانمند، عالم مطلق و قادر مطلق در معنایی تعدیل یافته، خیر مطلق و شخص‌انگار ترسیم ‌می‌کند؛ که می‌توان الهیات وی را الهیات ‌شخص‌انگار و با توجه به تبیین اوصاف خداوند، مسئله‌ی شر الهیات کلاسیک تعدیل-یافته نامید. در باب انسجام خداباوری کلاسیک در باب مسئله‌ی شخص مجرد، مسئله‌ی تشخص، مسئله‌ی تعالی و مسئله‌ی انسجام سه وصف علم مطلق و قدرت مطلق و سرمدیت فرازمانی می‌توان گفت با توجه به مبانی ملاصدرا بتوان پاسخی در خور به برخی از این اشکالات ارائه داد؛ لکن برخی از اشکالات لاینحل باقی می‌ماند. سوین‌برن در باب پاره‌ای از این مسائل نظیر انسجام شخص مجرد از خداباوری کلاسیک دفاع نموده است؛ لکن در باب برخی دیگر از مسائل مانند مسئله ناسازگاری علم مطلق، سرمدیت فرازمانی و تغییرناپذیری حداکثری قائل به این نظر است که باید خداباوری کلاسیک تعدیل و تصحیح گردد. به طور ایجاز می‌توان گفت اگر این‌دو فیلسوف در یک عصر می-زیستند هر دو قائل به این بودند که الهیات کلاسیک نیازمند اصلاح و تجدید نظر است؛ اگرچه جهت اصلاحاتی که انجام می‌دادند بسیار متفاوت است.

سرمدیت به معنای ‌‌«حیات نامحدود مستمرّ فرازمانی» در الهیات فلسفی کلاسیک، یکی از اوصافی است که خداوند به آن متصف می­گردد؛ لکن برخی فیلسوفان به دلیل عدم انسجامی که در آن به نظر می­رسد، از این تعبیر فاصله گرفته­اند و قید «فرازمانی» را نامعقول دانسته­اند. سویین­برن نیز از این قید اجتناب نموده و معتقد است اگر سرمدیت خداوند به نحو فرازمانی تعبیر گردد، مستلزم تالی­های فاسدی نظیر عدم امکان ارتباط خداوند با زمان، ناسازگاری با متن مقدس، هم زمانی پدیده­های زمانی متقدم و متأخر، ناسازگاری با مقوله­های دینی مانند عفو و بخشش، مجازات و پاداش می­گردد. سویین­برن جهت انسجام خداباوری کلاسیک از سرمدیت فرازمانی به سرمدیت زمانمند گذر می‌کند. با بررسی دلایل وی، می­توان گفت: نخست آنکه سویین­برن بیش از حد به ظاهر متن مقدس توجه نموده است و به عنوان متن­گرا ظاهر شده است. در باب ارتباط خداوند فرازمان با زمان نیز می­توان راه­حل­هایی دیگری مانند؛ جعلِ وجود زمانمند (رویکرد صدرایی) اندیشید. در باب هم­زمانی پدیده­های زمانی مختلف نیز می­توان گفت پدیده­های زمانی حقیقت­شان به نحو بسیط در نزد خداوند حاضر است، نه وجود فیزیکی­شان؛ لذا حضور آن­ها نزد خداوند منجر به هم­زمانی پدیده­های متفاوت نمی­گردد. همچنین نقدهای سویین­برن بر استدلال­های طرفداران فرازمانی­بودن خداوند موجه به نظر نمی­رسد. در نتیجه، باید گفت سرمدیت زمانمند سویین­برن، تقریر موجهی جهت تبیین سرمدیت خداوند به نظر نمی­رسد.

این مقاله در زمینۀ کلام شیعی به بررسی دو برهان عقلی در اثبات عصمت انبیاء می‌پردازد. برهان نقض غرض و برهان اعتماد مهم‌ترین براهین عقلی هستند که متکلمان اسلامی، به ویژه شیعی، برای اثبات عصمت مطلق انبیاء اقامه کرده‌اند. بر اساس برهان نقض غرض، اگر انبیاء معصوم نباشند، غرض خداوند از ارسال رسل برای هدایت مردم میسر نخواهد شد؛ چراکه با ارتکاب معاصی توسط انبیاء و تبعیت مردم از آنها، مردم نیز دچار گمراهی خواهند شد. بر اساس برهان اعتماد، از آنجا که هدایت مردم منوط به اعتماد و وثوق آنها به انبیاء است و ارتکاب معاصی، خطا و نسیان موجب سلب اعتماد کامل مردم به انبیاء می‌شود، بنابراین ضروری است انبیاء به طور مطلق از هر گونه سهو، نسیان و عصیان، کوچک و بزرگ، معصوم باشند. سؤال اصلی این تحقیق این است که آیا برای تحقق غرض الهی و اعتماد مردم به انبیاء نیازی به فرض عصمت مطلق است؟ با بررسی این براهین به این نتیجه رسیدیم که اشکالات متعددی بر آنها وارد است: جواز اعتماد به انبیاء بدون فرض عصمت مطلق آنها، تحقق غرض الهی با ارسال رسولان غیرمعصوم، مغالطۀ استنتاج هست از باید، اخص بودن این براهین از مدعا، همگی از جمله نقدهای وارد بر آنهاست.

معراج پیشوای گرانقدر اسلام (ص)، بدون تردید یکی از وقایع بسیار مهم دوران رسالت آن بزرگوار است. این پژوهش به بررسی این بحث به صورت فلسفی از دیدگاه ملاصدرا پرداخته است. با توجه به مبانی فلسفی ملاصدرا دو مبنای اصالت وجود و حرکت جوهری در بحث معراج دخالت دارند؛ همچنین اصول مربوط به مراتب عالم هستی، مراتب نفس، اصول یازده گانه معاد، و به ویژه قوه خیال نیز ارتباط مستقیمی با معراج پیامبر و توجیه واقعی بودن آن دارند. در سفر معراج، پیامبر آنچه در مراتب سه‌گانه عوالم در نفس الامر موجود است را مشاهده کرد؛ و به تعبیر دیگر پیامبر در این سلوک به حاق واقع آنچنان که هست، دست یافت. در این پژوهش بر اساس مبانی فلسفی ملاصدرا، درصدد پاسخ گویی به سه سؤال برآمدیم؛ سؤالات به ترتیب عبارتند از: آیا از نظر ملاصدرا معراج در خواب بوده است یا در بیداری؟ جسمانی بوده یا روحانی؟ با بدن دنیوی رخ داده یا با بدن مثالی و عقلی؟ نتیجه‌ای که برای نگارنده حاصل شد، این بود که از نظر ملاصدرا معراج در بیداری رخ داده، و نیز علاوه بر بُعد روحانی، دارای بُعد جسمانی نیز بوده است. در خصوص کیفیت بُعد جسمانی، نتایج این بررسی نشان می‌دهد که از نظر ملاصدرا، معراج نبوی در عوالم ملکوت و جبروت، هم با روح بوده و هم با جسم؛ ولی جسم آن حضرت در آن عوالم، همانند جسم دنیایی، جسم مادّی نبوده؛ و بدن آن حضرت در هر عالمی متناسب با آن عالم بوده است. سیر آن حضرت از مکّه تا بیت المقدّس با بدن مادّی، در عالم مثال با بدن مثالی و در عالم عقول با بدن عقلی بوده است؛ و در فراتر از عالم عقول (عرش و مافوق آن) با روح بوده است که موجودی فراعقلی و از سنخ ظهورات اسمائی است.

موضوع این پایان‌نامه تشریح، بررسی و ارزیابی رویکردهای واقع گرایانه و نمادگرایانه داستان آفرینش در متون مقدس تورات و قرآن است. داستان خلقت آدم و حوا در طول تاریخ مورد تفسیر و برداشت های متعددی قرار گرفته است. برخی این رخدادها را واقعی، تاریخمند و محدود به زمان و مکان معینی دانسته و شخصیت ها و مکان های مورد بحث در آن را سراسر «واقعی» تلقی کرده اند. از سوی دیگر متکلمان و متفکران دیگری هستند که اصل داستان و نیز شخصیت ها و مولفه های اصلی آن را اساساً امری نمادین و استعاری دانسته اند. به زعم گروه اخیر، صرف نگرش واقع گرایانه به داستان خلقت، رویکردی تقلیل گرایانه و تحویلی خواهد بود، در اینکه دلالت‌های معنایی متن را به صرف مطابقت واقع‌گرایانه و تاریخی، تقلیل و تحویل می‌دهد و امکان‌های ضمنی متن در بافت‌های دیگر را نادیده می‌گیرد. از سوی دیگر، واقع گرایان نیز نمادگرایان را متهم می کنند به اینکه صرف رهیافت نمادگرایانه به این رخداد به نادیده گرفتن بُعد قدسی و الوهی آن خواهد انجامید و نیز مستلزم نادیده گرفتن معنای ظاهری عبارات متون مقدس خواهد بود. در میانه ی این دو نگرش، می توان دست به تألیف نگرشهای دوگانه ی فوق زد. به این معنا که از جهتی برخلاف نمادگرایان مفاد واقعی برخی عبارات متون مقدس را کاملاً نادیده نگیریم، چرا که رویکرد کاملاً نمادگرایانه و استعاری به این متون و در این مورد خاص، داستان آفرینش، سبب می شود که ما هیچ معیار نهایی ای برای درستی تفسیرها در دست نداشته باشیم و همواره در میان طیف مختلفی از تفاسیر و تأویل ها در نوسان باشیم. از سوی دیگر، صرف تأکید بی چون و چرا بر معنایی واقعی، تاریخی و ظاهری عبارات متون مقدس در باب داستان آفرینش به نادیده گرفتن معنای عمیق و نمادین آنها خواهد انجامید و باب هرگونه تأویل و برداشت را برای همیشه خواهد بست. در این پایان‌نامه ضمن تشریح رهیافت های نمادگرایانه و واقع گرایانه تاحدی جانب رویکرد سوم را گرفته و به نحو ضمنی از آموزه های آن دفاع نموده ایم.

این مقاله در زمینۀ فلسفۀ ملاصدرا به بررسی این پرسش از دیدگاه وی می‌پردازد که نظریۀ فوق تجردی نفس چه تأثیری بر زندگی فردی دارد؟ روشن است که سبک زندگی هر فردی رابطۀ تنگا­تنگی با نوع تفکر و نگرش وی دارد. فردی که نگرش ملحدانه به زندگی دارد با فردی که دارای نگرش موحدانه است، سبک و شیوۀ زندگی مختلفی خواهند داشت. از نظر ملاصدرا نگرش افراد بسته به سعة وجودی آن­ها متفاوت است. منظور از نگرش فوق تجردی به نفس آن است که نفس ناطقۀ انسان که انسانیت انسان به آن است، در سیر تکاملی خود از مرتبة تجرد و حتی اتصال به عقل فعال و عقول مجردة دیگر نیز فراتر رفته و به مرتبۀ فوق تجرد می‌رسد و با اصل خویش که همان ذات باری‌تعالی است، متحد می‌گردد؛ ذاتی که فوق تجرد و فارغ از هر ماهیتی است. با تحلیل نظرات ملاصدرا و با تاکید بیشتر بر اصل حرکت جوهری، برخی از نتایج و تأثیرات نگرش فوق تجردی به نفس بر شیوۀ زندگی انسان احصاء شد که عبارتند از: توحید محوری، عدم نگاه مادی صرف، آرامش درونی، تغییر در نحوۀ عبودیت و تعریف سعادت در پرتو سعة وجودی. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی­ به بیان تأثیر نگرش و تفکر فوق تجردی نفس بر زندگی فردی با تکیه بر آرای ملاصدرا پرداخته است.

این مقاله در زمینة کلام اسلامی به بررسی دلالت آیة «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» (نساء /59) بر عصمت انبیاء می‌پردازد. این آیه یکی از مهم‌ترین آیات قرآنی است که از آن برای اثبات عصمت انبیاء، به ویژه نبی مکرم اسلام، و صاحبان امر استفاده شده است. استدلال به این صورت است که چون خداوند به‌طور مطلق دستور به اطاعت از رسول خود داده است، این دلالت بر عصمت او از خطا و گناه می‌کند؛ چرا که اگر رسول معصوم نباشد، ممکن است در دستورات خود به مردم دچار عصیان یا خطا شود؛ در نتیجه، دستور مطلق خدا به اطاعت از او، منجر به تبعیت مردم از رسول در عصیان و خطایش خواهد شد و این خلاف غرض خداوند از ارسال رسول است. به نظر نویسنده، این استدلال مخدوش است و استفاده از اطلاق آیه برای اثبات عصمت بر اساس مباحث علم اصول و شرایط اخذ به اطلاق یک کلام درست نیست. آیه در مقام بیان عصمت یا عدم عصمت انبیاء نیست؛ بلکه صرفاً در مقام بیان اصل حکم ضرورت اطاعت از رسول و صاحبان امر توسط مردم است. علاوه بر اینکه قرائن عقلی و نقلی متعددی وجود دارند که آیه را از ظاهر مطلق آن منصرف و ضرورت اطاعت را مقید به عدم مخالفت دستورات رسول و صاحبان امر با کتاب و حکم خدا می‌سازند.

مقاله حاضر در مورد مباحث مهم معرفت شناسی، یعنی بحث استقراء، انشاء حکم کلی از مشاهده برخی مصادیق جزئی و تهیه شواهد و قرائن خوب برای تأیید آن است. مسأله این است که ما برای تأیید یک حکم کلی به چه تعداد و با چه کیفیتی از شواهد و قرائن نیازمندیم. همه ما قضیهG1 «هر حکم کلی، بوسیله مصداقیش تأیید می شود» را قبول داریم. ولی دو پارادوکس تأیید، با عنوان پارادوکس کلاغ ها و سآبی می خواهند نشان دهند که قبول این قضیه در برخی موارد دچار پارادوکس می شود. پارادوکس کلاغ ها که توسط کارل همپل کشف شد نشان می دهد یک کفش سفید، باید مؤید قضیه «همه کلاغ ها سیاه هستند» باشد در حالیکه ما به روشنی می دانیم چنین نیست. سآبی(سبز+آبی)، واژه اختراعی نلسون گودمن برای نشان دادن نارسایی G1 است. شی ء x ، سآبی به شمار می آید اگر و تنها اگر یکی از دو شرط ذیل را داشته باشد: X سبز است و ملاحظه شده است.X آبی است و ملاحظه نشده است. بنابراین طبق تعریف، مجموعه اشیاء سآبی تنها از اشیاء سبز ملاحظه شده، به همراه اشیاء آبی ملاحظه نشده ساخته می شود. مطابق قضیه اول همه زمردهای ملاحظه شده از آنجا که همه آنها سبز هستند، سآبی محسوب می شوند. بنابراین طبقG1 آنها مؤید این فرضیه که همه زمردها سآبی هستند می باشند. ولی این نامعقول است زیرا اگر این فرضیه که همه زمردها سآبی هستند درست باشد پس زمردهای ملاحظه نشده آبی خواهند بود. ولی همه می دانیم که این نادرست است.