جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله دیدگاه سعدالدین تفتازانی به عنوان مخالف نظریه وحدت وجود و میر سید شریف جرجانی به عنوان موافق مطرح شده و در نهایت مولف نقد خود را بر آن عرضه کرده است.

حسین بن منصور حلاج، صوفی و عارف بزرگ در سال ۳۰۹ق، به اتهام دعوی حلول و الوهیت در بغداد به دار کشیده شد. زان پس زندگی، آموزه‌ها و فرجام زندگی وی در تاریخ تصوف و فراتر از آن در ادبیات ایران بازتاب و مقبولیت کم‌نظیری یافته و با اسطوره درآمیخته است. روایات زندگی، فرجام و آموزه‌های منسوب به او، تداعی‌کنندۀ زندگی و اندیشه عیسی مسیح(ع) در باور مسیحیان ‌است. این مقاله با رویکردی تطبیقی‌تحلیلی سعی دارد برخی از همانندی‌ها و تفاوت‌های حلاج و حضرت مسیح(ع) را در سه بخش زندگی (سفرها، پیروان، کرامات و معجزات)، در مدعیات، رفتار و ‌اندیشه، و نیز در فرجام زندگی (پیش‌گویی شهادت، نوشیدن جام، روز شهادت، نوع و کیفیت شهادت و...) بنمایاند و همچنین تفاوت‌های دو دسته روایات، افسانه‌ها و اسطوره‌ها را نشان دهد. تشابهات بسیاری که گاهی پژوهشگران پیشین فقط به مواردی اندک یا به اشاره‌ای گذرا بسنده کرده‌اند، در این مقاله با شرح و تبیین کامل بیان شده است؛ تشابهاتی که در قیاس با افتراقات، خواننده را به این نتیجه می‌رساند که اگر منصور حلاج را «مسیح پارسی» لقب دهند، نادرست نیست.

احتمالاً اصل و مبدأ تعزیه یا شبیه را باید در آیین‏ه ای پیش از اسلام واکاوی کرد که پس از اسلام، با الهام از فاجعۀ کربلا به‌عنوان یک نمایش دینی نمود یافت و در دور تکاملی، اشخاص و قصه ‏های دیگری نیز به آن افزوده شد. نسخۀ تعزیه/شبیه «حسین بن منصور حلاج» یکی از این دگردیسی ‏های مضمونی تعزیه است که در آن، نطفۀ شمس تبریزی از خون کشتۀ حسین بن منصور حلاج بسته می‏شود. شخصیت ‏های اصلی این اثر، حسین بن منصور حلاج، شمس تبریزی، ملای روم (مولانا) و دختر و همسر وی هستند. این مقاله ضمن بررسی شخصیت و ساختار قصه‏ پردازی و روایت در تعزیه/شبیه حلاج، به علل این دگردیسی مضمونی می‌پردازد. مطابق یافته‏ ها، شمس در روایتی جدید و اسطوره‏ای، فرزند دختر مولانا و وجه دیگر شخصیت حلاج است و نویسندۀ بی‏نام این نسخۀ تعزیه که با زیست و اندیشۀ این سه عارف بزرگ (حلاج، شمس و مولانا) آشنا بوده، روایتی اسلامی شیعی و اسطوره‏ای از آن ارایه داده است.

در این مجموعه علاوه بر متن "طواسین" اثر "منصور حلاج" ترجمه‌ی فارسی آن از روزبهان بقلی ـ براساس نسخ خطی استانبول و لندن ـ به چاپ رسیده است. کتاب با تحلیل و تفسیر و نقد ترجمه، همراه با نقد توضیحات و تعلیقات فراهم آمده است. گفتنی است "طواسین" جمع "طا ـ سین"، و "ط" و "سین" دو حرف اول سوره‌ی شعرا، نمل و قصص است. "به عقیده‌ی حلاج، حروف یاد شده، نماد دو واژه‌اند که با این حروف شروع می‌شوند: ط، نماد واژه‌ی طهارت: "پاکی"، "منطق اولیه" یا همان "طهوریه"‌ی او مذکور در باب "ازل" که هیچ مخلوقی قادر به تکدرش نیست و سین نماد ثنا تا ابد، ابدیت بدون پایان، پرتو یا هاله (تجلی) مطلق نهایی. اما "نون" آخر طواسین، نماد "نوال" است، موهبتی که حقیقت حق به ارواح و اجساد بدان می‌دهد و این نوال در آن ساکن می‌شود، آن هم با روشنی نور او و با ویژگی عشق و جذبه‌ای که حقیقت حق در مطلق مطلق تقدیمشان کرده است".

مجموعه‏ای از کلمات، عارفانه‏ها و آموزه‏ها و تفکرات منصور حلاج است که با تفحص در متون عرفانی کهن گردآوری، تلخیص و ترجمه شده است. در این گزین‏گویه‏ها ژرف‏اندیشی و عمق اندیشه حلاج در نمایی کلی و تصویری دلگشا انعکاس یافته است. منصور حلاج دیدگاه وحدت‏گرایانه و نظریه انا الحق خود را چون آبی بر آتش دل‏شورههای زندگی روزمره می‏باشد و مرهمی بر دلتنگی‏ها و تنهایی انسان معاصر می‏نهد. در این کلمات قصار اسرار عشق و محبت، مواجید و احوال عارفان و حقیقت هستی از زبان حلاج تصویر شده است. ترجمه دقیق و روان و گزیده‏سازی امروزین سخنان عارفان ایرانی از ویژگی‏های این اثر است.

«شیخ عبدالقادر گیلانی»، صاحب کرامات و مکاشفات، در سال 470 یا 471 هجری در گیلان متولد شد. گیلانی در سن هجده سالگی راهی بغداد شد و تا آخر عمر در آن‌جا ماند. وی یکی از یزرگ‌ترین و معروف‌ترین شیوخ زمان خود بود و شاگردان و پیروان بسیاری داشت. او همه عمر خود را وقف تحصیل و تدریس و ارشاد و هدایت کرد و در سن نود و یک سالگی درگذشت و در بغداد به خاک سپرده شد. کتاب حاضر دربردارنده چند رساله از شیخ عبدالقادر گیلانی است. «رساله فی‌الأسماءالعظیمه»، «رساله نوریه»، «رساله غوثیه» و «حلاج‌نامه» عنوان‌های رسائل مندرج در این اثر است.