منصور حلاج چه شخصیتی داشته و دارای چه عقایدی بوده است؟ (این مطلب صرفا بازنشر می باشد.) | کتابخانه مجازی الفبا

منصور حلاج چه شخصيتي داشته و داراي چه عقايدي بوده است؟

در آسيب شناسي علم تاريخ به اين اصل بايد توجه شود كه حبّ و بغض عنصري مهم و حياتي در تحليل و بررسي وقايع و شخصيت هاي تاريخي مي باشد. اين دو عامل باعث مي شود تا حقايق زندگي بسياري از شخصيت هاي مهم تاريخي در پرده اي از ابهام باقي بماند. و اين بدان دليل است كه برخي به خاطر بغض و كينه اي كه نسبت به يك شخص يا طريقه و مذهب آن شخص دارند از در تهمت و افترا وارد شده و حقيقت را لگدمال اهداف خود كنند و برخي نيز به دليل حبّ شديد و محبت افراطي به توجيه و تأويل دست يازيده و زشتي ها را زيبا جلوه دهند.
ابوالمغيث حسين بن منصور حلاج نيز چنين شخصيتي بوده است برخي وي را ستوده و او را عارفي والامقام شمرده اند و برخي نيز او را زنديق و مرتد و فاسدالعقيده دانسته اند. پس طبيعي است كه در ميان اين حب و بغض ها شناخت شخصيت وي و قضاوت درباره عقايدش سخت و مشكل مي نمايد. با اين همه ما ابتدا اشاره اي كوتاه به زندگي وي كرده و سپس به عقايد او مي پردازيم تا در نهايت نتيجه را به قدر امكان موافق با حقيقت دريابيم.
1. زندگي نامه حسين بن منصور حلاج: (متولد 244 هـ ق ـ متوفي 309)
مرحوم خوانساري در كتاب روضات الجنات مي نويسد: منصور حلاج كه جدش آيين مجوس داشت از اهالي شهر «بيضا» كه در استان فارس واقع است بود. در اوايل زندگي به اهواز آمد و نزد شيخ سهل بن عبدالله تستري تحصيل آغاز كرد سپس در حالي كه 18 ساله بود به عراق رفته و در آنجا مريد جنيد بغدادي و ابوالحسين نوري شد. بعد از مدتي به شوشتر بازگشته ازدواج نمود و دوباره به قصد زيارت مكه به عراق رفت. بعد از حج به عراق بازگشت ولي با جنيد بغدادي نساخت پس به شوشتر بازگشت و چون در آنجا نيز نتوانست بماند مدت پنج سال خود را مخفي كرده و در اين مدت به سير و سياحت در بلاد خراسان، ماوراءالنهر، سجستان و فارس پرداخته و مردم را به طريقه خود دعوت كرد. و بعد از سپري شدن دوره اختفاء باز به سير و سفر در بلاد هند، چين و… ادامه داد و در نهايت بعد از مرگ جنيد در عراق ماندگار شد.[1] و چون ادعاهاي گزاف داشت و عقايد انحرافي خود را آشكارا بيان مي كرد و در ميان شيعيان نيز خود را باب امام زمان ـ عليه السلام ـ و وكيل وي معرفي مي كرد از سوي علماي شيعه و سني تكفير شد و محمد بن داود طاهر فتوا به قتل وي داد. تا اين كه در سال 309 هـ ق با فتواي ديگر علما و فرمان «مقتدر» خليفه عباسي و اجراي حامد بن عباس به دار آويخته شد.[2]
2. عقايد حسين بن منصور حلاج
همان گونه كه گفته شد وي يكي از بزرگان صوفيه است كه نزد اقطاب بزرگي چون جنيد و تستري شاگردي كرده بود و نه تنها تمام خصوصيات و عقايد خاص صوفيان را داشت بلكه پا را فراتر نهاده و آنچه را كه بزرگان صوفيه از ترس علما و دانشمندان مسلمان مخفي كرده و به كنايه و اشارت مي گفتند، آشكارا بيان مي داشت، شايد بتوانيم عقايد وي را در چهار مورد ذيل خلاصه كنيم:
1. انكار فرايض ديني:[3] صوفيه به دليل اعتقاد به جدايي طريقت از شريعت و قشر دانستن شريعت در نهايت خود را از عمل به شريعت معاف دانسته و فرايض ديني را ترك مي كنند. حلاج نيز هم چون اسلاف خود فرايض ديني را انكار و آن را مربوط به عوام الناس مي دانست.
2. اعتقاد به حلول روح خداوندي در انسان و ادعاي انا الحقي:[4] منصور معتقد بود كه خداوند در انسان حلول مي كند و ادعا مي كرد كه خداوند در وي حلول كرده به همين دليل جملات «انا الحق» و «ما في جبتي الا الحق» را شعار خود ساخته بود. و بعد از وي شبستري در تأييد سخن وي چنين سرود كه:
روا باشد انا الحق از درختي چرا نبود روا از نيكبختي[5]
البته بعضي نيز به توجيه سخن وي پرداخته و گفته اند. اين سخن از روي علاقه و محبت زياد به خداوند بوده و منظور واقعي او اظهار اين محبت است نه ادعاي خدايي.[6]
ولي به قول مرحوم خوانساري با تأويل نمي توان اين ادعاي بزرگ را توجيه كرد و چرا كه به قول معروف اولين مرتبه الحاد باز كردن باب تأويل است.[7]
3. منصور معتقد بود كه از طريق شوق و رياضت ممكن است كه اراده صوفي با اراده خداوند متحد گردد و هرگونه رنج و عذابي را تحمل كند و آن را عين الجمع مي خواند.[8]
4. وي براي فريب برخي شيعيان ادعا مي كرد كه باب امام زمان ـ عليه السلام ـ و وكيل آن حضرت مي باشد و اولين كسي است كه در دوره غيبت صغري ادعاي بابيت كرد.[9]
هر چند ذكر تمام عقايد و آراء منصور مستلزم فرصتي طولاني است ولي ذكر چند نمونه فوق مي تواند ما را در قضاوت خود نسبت به وي ياري رساند چرا كه ما اگر مسلمان و پيرو اهل بيت هستيم نيازي به آموزه هاي امثال حلاج نداريم. پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ در حديث ثقلين تنها راه نجات را در تمسك به ثقلين يعني قرآن و اهل بيت ـ عليهم السلام ـ قرار داد و در اين دو نه تنها اشاره اي به اتحاد و حلول خداوند با انسان نشده بلكه تنها راه نجات را عمل به فرايض ديني دانسته است. چنان كه در قرآن مي فرمايد: «به عصر سوگند كه انسان ها همه در زيانند، مگر كساني كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند و يكديگر را به حق سفارش كرده و يكديگر را به شكيبايي و استقامت توصيه نموده اند.»[10]
از امامان معصوم نيز روايات زيادي در ردّ صوفيه وارد شده به عنوان مثال امام رضا ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «كسي كه مذكور شود نزد او صوفيان و انكار نكند ايشان را به زبان يا به دل از ما نيست و كسي كه ايشان را انكار كند گويا در كنار رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ با كفار جهاد كرده است.»[11]
بنابراين با وجود قرآن و اهل بيت نيازي به حلاج و امثال وي نيست به خصوص علماي بزرگ شيعه در كتاب هاي خود به حكم بر كفر و ضلالت فرقه حلاجيه يعني طرفداران حلاج داده اند. به عنوان مثال شيخ صدوق در كتاب «اعتقادات» ص 71 تا 76 و شيخ مفيد نيز در كتاب مستقلي به نام «الردّ علي الحلاج» و شيخ طوسي در كتاب «اقتصاد» و «الغيبة» حلاج و طرفداران وي را مذمت كرده و افكار وي را مردود دانسته اند.[12]

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم