جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در صدد است تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که چه شرایطی در دوره صفویه موجب گسترش فلسفه و عطف توجه به مواد درسی مانند منطق و فلسفه در مدارس و نیز نگارش رساله های مهم فلسفی در این دوره شده است؟ عصر صفوی از دورانهای مهم تاریخ ایران است که مذهب تشیّع دوازده امامی به عنوان مذهب رسمی در کشور استقرار یافت. حکمت و فلسفه اسلامی نیز یکی از شکوفاترین دوره های خود را در ایران اسلامی و بخصوص در شهرهای شیراز و اصفهان، در این دوره سپری نموده است. در این مقاله، شرایطی چون «وضعیت مذهب» و نیز «روشهای خاص آموزشی» در عصر صفوی و همچنین «سیاستهای سلاطین صفوی» از جمله حمایت از مراکز تعلیم و تربیت و استقبال از مهاجرت علمای جبل عامل و حمایت از تاسیس مراکز آموزشی مناسب و مدارس علمی مهم و کمک به تاسیس و تقویت کتابخانه ها به منزله زمینه های رشد و گسترش فلسفه در این عصر شناخته شده است.

در این نو شتار، تحقیقات خود را در دو فصل و یک خاتمه تنظیم کرده‌ام:فصل اول: در مورد بررسی کلیات و تعاریف است، در این فصل به پیشینه و تاریخچه تجرد نفس و اعتقاد به موجود مجرد در بعضی ادیان پرداخته بعد مفهوم نفس و تعاریف نفس از نظر فلاسفه اسلامی آورده شده سپس مفهوم مادی و مجرد و احکام آنها بررسی شده و در ادامه فصل اول سخن ازجوهریّت نفس و همچنین اثبات آن با ادلّه در میان آمد. فصل دوم: که اصل پایان‌نامه را تشکیل می‌دهد به «تجرد نفس ناطقه» اختصاص دارد در اصل تجرد نفس ناطقه بین فلاسفه اسلامی اختلاف نظری وجود ندارد ولی در اینکه گستره این تجرد در چه حد می‌باشد، اختلاف نظر جدی و عمیقی بین دو فیلسوف نامدار اسلامی شیخ الرئیس و صدرالمتألهین به وجود آمده است. ملاصدرا اولین فیلسوفی است که تجرد همه صورت‌های علمی اعم از حسی، خیالی، وهمی و عقلی را اثبات نموده که در برخی از ادله‌ها آورده شد. در صورتی که شیخ الرئیس تنها تجرد صورت‌های عقلی را اثبات می‌کند صورت‌های حسی وهمی و خیالی را مادی می‌داند. طبق این بیان از نظر صدرالمتألهین همه حیوانات و انسان‌هایی که درک عقلی ندارد ولی از ادراکات حسی برخوردارند مجرد مثالی هستند در حالی که از نظر ابن سینا مادی هستند. و در ادامه بحث دلایل متعدد تجربی بر اثبات تجرد نفس مطرح شد بعد از اثبات تجرد نفس ناطقه از طریق دلایل عقلی و تجربی به سخنان منکرین تجرد نفس پرداختم از آنجایی که مادیون و تجربی مذهبان به هیچ حقیقتی ورای ماده قائل نیستند و تلاش می‌کنند هر حقیقتی را با تجربه‌های حسی و شواهد مادی اثبات نمایند نظر آنها را بیان کردیم و معلوم گردید که آنها در توجیه و تفسیر مادی آثار و افعال نفس و پدیده روحی ناکامند بعد از بررسی ادله‌ی موافقین و مخالفین تجرد نفس ناطقه در نهایت تجرد نفس ناطقه ترجیح داده می‌شد سپس به کیفیت پیدایش وجود نفس پرداختیم که آیا جسمانیه الحدوث است یا روحانیه الحدوث و در صورت حادث بودن، چگونه به مرحله‌ای تجرد می‌رسد.

استناد به احادیث به صورت گسترده در کنار آیات قرآن و شرح و تفسیر آنها یکی از جنبه‌های نوآورانه تألیفات صدرالمتالهین شیرازی است. این استنادها در آثار فلسفی ملاصدرا، در مورد آیات کتاب الهی بیشتر و در مورد احادیث تاکنون کمتر مورد توجه و نقد و بررسی قرار گرفته است.از این‌رو این رساله روایات مورد استناد صدرا در دو موضوع نفس و معاد را در دو بخش گردآورده و پس از تبیین دیدگاه‌ها و برداشتهای صدرا از آنها، ابتدا این برداشتها را مورد بررسی قرار داده است و سپس تأثیر مبانی فلسفی صدرا در این برداشتها را مشخص نموده و به این نتیجه منتهی شده است که برداشتهای وی در عمده موضوعات مطرح شده همچون تجرد نفس، بقاء نفس و بیشتر مباحث مربوط به مواقف قیامت مانند قیامت و حشر، صراط، نشر صحائف اعمال، حساب و میزان، عرض اعمال، اعراف و مکان بهشت و دوزخ با عقل و نقل منطبق و در بعضی موضوعات همچون تقدم نفس بر بدن، تجسم اعمال، موضوع خلود کافران در جهنم از نظر انطباق برداشتها با ظاهر احادیث و سایر متون نقلی و مباحث عقلی خالی از ابهام و اشکال نمی‌باشد.

چکیده ندارد.

فهم افکار و آراء میرداماد نیازمند سالها وقت است و با فرصت تهیه یک رساله سازگار نیست ، اما به هر حال بنده تمام توان ناچیز خود را طی ماهها به کار گرفتم و تلاش کردم تا کاری منقح و قابل ارائه تقدیم دوستداران حکمت الهی نمایم. در این رساله کوشش شده است مختصری از احوال عصر میرداماد و ویژگی‌های شخصی و علمی میرداماد ارائه شود و با مراجعات مکرر به کتابخانه‌های معتبر کشور، تالیفات این حکیم فرزانه احصاء شود. برای آشنایی اجمالی با شیوه بحث این رساله و ذکر نکات برجستهء آن به ترجمه موجز و مفید متن پرداخته‌ام. البته شیوه میرداماد در "تقدیسات " برخلاف کتب فلسفی، دارای فصل بندی مدون و اصول پذیرفته شدهء کتابهای فلسفی نیست . لذا برای تسهیل در دسترسی به متن دو عنوان تقدیس و تشریق عناوین اصلی در نظر گرفته شده که در پیرایش و آرایش صفات جلال و جمال خداوند است و با شماره در فهرست و متن مشخص شده‌اند. شایستهء ذکر است که موضوع رساله بررسی و نقد شبههء ابن‌کمونه در توحید ذاتی حق و جواب به اوست . در اینجا لازم می‌دانم دو نکته را ذکر کنم، نکته اول اینکه در مشایی دانستن مشرب فلسفی میرداماد باید تردید کرد و یا حداقل چنین نسبتی را نمی‌توان با قاطعیت بیان کرد، بلکه ویژگی‌های فردی و اخلاقی و نیز نظرات این حکیم فرزانه در "تقدیسات " چنین نظری را تایید نمی‌کند. نکته دیگر توجه به جایگاه علمی میرداماد به عنوان یکی از بنیانگذاران مکتب الهی - علمی اصفهان است که محققان و متفکران بلندمرتبه‌ای چون صدرالمتالهین را در دامان خود پرورده است و تا زمان حاضر تاثیر و نفوذ غیرقابل انکار آن محسوس بوده و هست ، لذا انتظار می‌رود اهل تحقیق همان اندازه که به زنده کردن آثار ارزشمند شاگرد این حکیم فرزانه - صدرالمتالهین - توجه کرده‌اند، به آثار این فیلسوف گرانقدر نیز بپردازند.

در میان فلاسفه شیعه، نابغه شرق و فیلسوف بزرگ اسلام، مرحوم صدرالمتالهین (1050-979 ه.ق) بیش از دیگران مسایل فلسفی را زیرورو کرده است و افکار تازه‌ای را به بازار علم و فلسفه عرضه داشته وسایلی را پایه‌گذاری نموده است که در هیچ یک از مکتبهای مشا اشراق سابقه نداشته است . او نه تنها مسایل موروثی را در فلسفه دگرگون نموده مبتکر مسایلی بس جدید در مباحث وجود الهیات و حرکت و دیگر مسایل گردید بلکه شیوه بحث و بررسی را کاملا عوض کرد. و به بسیاری از نزاعهای چند ساله میان پیروان مکتب‌های مشا و اشراق خاتمه داد. نگارنده در پی آنست که مسایل حل شده توسط حکمت متعالیه و مسایل مطروحه در فلسفه صدرالمتالهین را، بصورت فهرستواره ارائه کند. اگر بخواهیم با این ذهنیت در لابلای کتب صدرا که از سرچشمه‌های اصلی حکمت متعالیه‌اند، تفحص کنیم دید ابتکارات صدرا در فلسفه اسلامی به دو گونه است ، گاهی صدرا با حل یک مسئله دشوار فلسفی نظیر ربط حادث قدیم گامی مهم در پیشرفت فلسفه برداشته است و گاهی با طرح یک مسئله فلسفی نظیر حمل بیان مسئله حمل و تفکیک هموار نموده است . نگارنده در پی آنست تا تمام ابتکارات صدرا در این دو مورد را جمع‌آوری نماید. با توجه به اینکه صدرا خود نیز در رساله شواهد الربوبیه به بیان فهرستواره ابتکارات خود پرداخته است . مشرب فلسفی صدرالمتالهین را بررسی می‌کنیم یکی از بهترین راهها بررسی نوآوریها و ابتکارات این مکتب در عرضه فلسفه است . با نگارش این رسانه راه جهت محققان و پژوهشگراتی که قصد داوری در مورد ابتکارات صدرالمتالهین را دارند هموار می‌گردد. چرا که ما در مقام گردآوری و با تکیه بر مکتوبات صدرالمتالهین اقدام به جمع‌آوری ابتکارات وی نموده‌ایم ولی هرگز در مقام داوری برنیامده‌ایم.

کلام، علمی کاملا اسلامی و علمی است که درباره اصول دین اسلام بحث کرده و گزاره های دینی را توضیح و از شبهات وارده دفاع می کند. غیر از راه عرفان، برای رسیدن به خدا و شناخت او باید استدلال کرده و با تعقل و تفکر و تدبر و تفلسف او را شناخت. فلسفه و استدلال عقلی در اسلام کاملا مورد تایید بلکه مورد تاکید است و فراگیری و کاربرد استدلال و تفلسف لازم و واجب است و بر این مطلب هم دلیل عقلی موجود است و هم دلیل نقلی که آیات فراوانی دستور به تفکر و استدلال می دهد و پیام اکرم و ائمه معصومین (ع) نیز با استدلال و تفلسف آن را مورد تاکید قرار داده و همواره مشوق اندیشمندان برجسته شیعه بوده اند بطوری که شناساندن کلام اسلامی توسط امام اول شیعیان امیر المومنین (ع) به همراه استدلالهای عقلی و فلسفی فراوان بر وجود و وحدت و نفی شریک خدای متعال است و سایر ائمه نیز با دستورات مستقیم و غیر مستقیم خود همواره بر این مطلب تاکید داشته اند. شاهد بر مطالب فوق موارد متعددی در قرآن کریم است که حاوی استدلالهای فلسفی بوده و نمایانگر اهمیت استدلال فلسفی است. همچنین در متون روایی شیعه نیز موارد استدلال فلسفی کم نیست. بنابراین ائمه در هر فرصتی با تربیت کردن شاگردانی متخصص و کارآمد در تمام زمینه ها ازجمله در زمینه کلام، افراد برجسته ای همچون هشام بن حکم تربیت کرده اند حاصل این تلاشها و تاکیدها در کتبی ارزشمند، همچون "الکافی" و آثار شیوخ عصر آل بویه بروز و ظهور یافته است. چون قبل از آل بویه اوضاع و شرایط بر علیه شیعیان بوده و فرصتی جهت بروز عقاید وجود نداشت. به هر حال اندیشمندان شیعه در عهد آل بویه کلام شیعی را بطور آزادانه تری تدوین و مکتوب نمودند و بعد از آن متکلمین و فیلسوفان شیعه بر غنای کلام شیعی و استفاده از تفلسف و فلسفه در کلام اسلامی نهایت تلاش خود را بکار برده اند و اکنون شاهد کلامی متقن، مدلل و همراه براهین عقلی و فلسفی هستیم که در کتبی همچون "تجرید الاعتقاد" ظهور یافته است.

تاریخچه بحث شناخت به قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد و از آنجائی که بحث شناخت به ارزش علم و ادراکات می‌پردازد لذا با توجه به این بحث است که راه رئالیسم و ایده‌آلیسم و سوفیسم و شکاکیت از هم جدا می‌گردند. بحث شناخت در غرب دارای فراز و نشیبهای متعددی بوده است و لذا دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و می‌باشد. زیرا با توجه به شناخت است که عده‌ای راه سفسطه را در پیش گرفته‌اند و عده‌ای راه شکاکیت را برگزیدند و عده‌ای تنها برای حس اعتبار قائل شده‌اند و عده‌ای تنها برای عقل. ولی از آنجائی که فلسفه اسلامی دارای ثبات بیشتر بوده است دچار این اضطراباتی که برای فلسفه غرب پیش آمده، برای آن پیش نیامده است ولی حکمای اسلامی که از این مباحث نیز غافل نبوده‌اند و این مباحث را به طور پراکنده در لابلای مباحث فلسفی آورده‌اند مثلا در مبحث وجود ذهنی، در مبحث اتحاد عاقل و معقول، معقولات ولی و ثانیه، مبحث نفس و در مبحث عرض که به اقسامی تقسیم می‌کنند یکی از آن اقسام کیف است که به نفسانی و غیرنفسانی تقسیم می‌نمایند و علم را کیف نفسانی می‌دانند و ... پایان‌نامه حاضر مشتمل بر 9 فصل است که به بحث شناخت‌شناسی از دیدگاه ابن‌سینا پرداخته شده است . در ابتدا به زندگینامه ابن‌سینا پرداخته شده و معنای شناخت و مسائل مربوط به شناخت مورد بررسی قرار گرفته است و سیر تاریخی مساله شناخت ذکر شده است . در فصل دوم به معنای علم و معرفت و ادراک از دید حکماء و سپس ابن‌سینا پرداخته شده است و در فصل سوم اقسام ادراک که شامل احساس ، تخیل، توهم و تعقل می‌باشد ذکر شد و به تعریف هر کدام پرداخته شده است . در فصل چهارم به نحوهء حصول اقسام ادراک اختصاص یافته است یعنی اینکه چگونه احساس حاصل می‌شود و چگونه تخیل به دست می‌آید و سپس نظریه تجرید ابن سینا و تعالی یا ارتقاء ملاصدرا اشاره‌ای شده است . در فصل پنجم در ابتدا به نظریه‌های گوناگون راجع به تعریف حقیقت توجه شده است و سپس به حدود و میزان واقع نمائی ادراکات پرداخته شده است . در فصل ششم به تجرد و عدم تجرد صور و قوای ادراکی پرداخته شده، در ابتدا به نظریه برخی حکما توجه شده سپس به نظریه ابن‌سینا که قوای ادراکی را مادی می‌دانند و تنها قوه مدرکه عاقله را مجرد می‌دانند پرداخته شده و سپس نظر ابن‌سینا در مورد اینکه صور ادراکی را مجرد می‌دانند ذکر شده و اینکه تنها صور ادراکی معقوله است که مجرد محض می‌دانند توجه شده است . فصل هفتم به نظریه اتحاد عاقل و معقول اختصاص یافته است . در ابتدا به سیر تاریخی و تبیین نظریه و انحاء اتحاد و یک دلیل بر نظریه پرداخته شده و سپس نظر ابن‌سینا را در این راستا جویا شدیم که چه نوع اتحادی را می‌پذیرد و چه نوعی را منکر است . فصل هشتم به وجود ذهنی پرداخته شده است که به سیر تاریخی مساله و نظر حکما و متکلمین در این باب اشاره شده است و سپس نظر ابن‌سینا در این مورد ذکر گردیده است و اشکالات وجود ذهنی مطرح شده و جواب ابن‌سینا و ملاصدرا ذکر شده است . در فصل نهم به معقولات اولی و ثانیه پرداخته شده است یعنی در ابتدا به تعریف معقولات اولی و ثانیه و ثانیه منطقی و فلسفی پرداخته شده و نظر ملاصدرا به طور مختصر ذکر گردیده و سپس نظر شیخ‌الرئیس را ذکر کردیم و در آخر خلاصه پایان‌نامه و سپس نظر شیخ‌الرئیس را ذکر کردیم و در آخر خلاصه پایان‌نامه و سپس نتیجه‌ای که از این مباحث می‌شود گرفت ذکر گردیده و اینکه چگونه از این مباحث می‌شود به شناخت‌شناسی ابن‌سینا پی برد.

نکات عمده‌ای که در بررسی آثار فلسفی استاد مورد توجه این بنده در نگارش رساله حاضر بوده است بطور کلی عبارتند از : الف) ویژگیهای استاد مطهری در آموزش فلسفه ب) ابتکارات فلسفی استاد ج) استاد مطهری و فلسفه تطبیقی. طبیعت موضوعات فلسفی به گونه‌ای است که آموزش آن همراه با دشواریهای خاص خود است . اگر مدرس فلسفه و مولف کتابهای فلسفی به خوبی این دشواریها و راههای خلاصی از آن‌ها را نشناسد جسله درس او و کتاب فلسفی او فاقد جذابیت و تاثیر مطلوب است . متاسفانه باید اعتراف کرد که اکثر قریب به اتفاق جلسات درس فلسفه و کتب فلسفی دچار این نقیصه‌اند. به اعتقاد بسیاری از آشنایان از توفیقات استاد مطهری ارائه مطالب فلسفی در قالبی جذاب ، موثر و رساست ، بطوریکه مطالعه کتب فلسفی استاد بر خلاف اکثر کتب فلسفی که خشک ، ملالت‌زا و خسته کننده هستند، موجب تشویق و تحریک خواننده در تعقیب مسئله است . بررسی ویژگیهایی که موجب این امتیاز گشته است کاری است که در فصل اول صورت می‌گیرد. در فصل دوم تقاریر نو و استنتاجات جدیدی را که استاد مطهری از مسائل مختلف فلسفی داشته است ، نقل کرده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهیم. و فصل سوم عهده‌دار گزارش مهمترین بحثهای فلسفه تطبیقی انجام گرفته توسط استاد است .

این کتاب به بررسی ویژگی های نظام اجتماعی از نظر فارابی پرداخته و مباحثی چون مراتب و گوناگونی مدینه ها، حدود و دریافت حقایق، نظام های اجتماعی مدینه فاضله و... در آن مطرح شده است. فارابی بحث از «آرای اهل مدینه فاضله» را با بحث از خدا می‌ آغازد و به بیان چگونگی پیدایش جهان هستی - از جهان معنوی گرفته تا جهان مادی - می‌ پردازد و آنگاه درباره مراتب جهان مادی سخن می‌ گوید و سرانجام به انسان - که حلقه پیوند جهان مادی و معنوی است می‌ رسد. فارابی می‌ نویسد: نظام خلقت از کاملترین مرتبت وجود آغاز می‌ شود و در رتبه بعد و به دنبال آن موجودی که کمی ناقص است حاصل شده و قرار می‌ گیرد و همچنین پس از این مرتبه همواره مراتب دیگر به ترتیب قرار می‌ گیرند. معلم ثانی، مدینه فاضله را به بدنی تشبیه می‌ کند که همه اندام‌ ها و اعضایش به درستی کار می‌ کنند و ارتباطی ارگانیک بین آنها برقرار است؛ همچنان که اندام‌ ها دارای مراتب متفاوتند، بعضی فرمانده و برخی فرمانبرند، در مدینه فاضله نیز این مراتب فرماندهی و فرمانبری در کار است. برترین مرتبه از آن «رئیس اول» است و فروترین از آن کسانی که کارشان خدمتگزاری است. فارابی اعتقاد دارد در مدینه فاضله دو مسئله بایستی ملحوظ شود، به عبارتی در شکل بخشیدن به جامعه دو مسئله مطرح است و آن تعریف سعادت و شیوه‌ های رسیدن به آن است، چون الگوی سعادت در جوامع مختلف متفاوت است؛ پس مدینه فاضله آنها نیز متفاوت است. امروز نظریه فارابی در جامعه‌ شناسی و تعیین مدل‌ های رشد و توسعه کاملاً و به وضوح به کار گرفته می‌ شود. مثلاً گفته می‌ شود مدل توسعه در هر جامعه، خاص همان جامعه است و نمی‌ توان مدل جامعه‌ ای را برای جامعه دیگری مورد استفاده قرار داد. با آن که دین مبین اسلام پایه گذاری یک نظام مدنی بر اساس قرآن مجید، اخبار و روایات نبوی و نیز سیره و روش زندگی ائمه اطهار راه به عهده گرفته است، و به رغم آن که دانشمندان و بزرگان فلاسفه، علمای اخلاق و عارفان اسلامی در این باب کتاب ها نوشته اند ولی هیچ یک از آنها مانند فارابی در این کتاب و کتاب دیگرش آرای اهل مدینه فاضله در بر شمردن و توضیح نظامات مختلف اجتماعاتی که ناظر بر روش های حکومتی گوناگون باشد، موفق نبوده اند. مدينه (نظام سیاسی) در چارچوب فکری- فلسفی فارابي داراي دو نوعِ فاضله (ایده آل و مطلوب) و غیر فاضله است؛ (در ذيل هر کدام مدن عظمي، وسطي و صغري). رئيس اوّل مدينه فاضله، نبي- فيلسوف و رئيس دوم فيلسوف محض است. به نظر فارابي، اگر فيلسوفي به نحويي در سياستِ مدينه سهمي نداشته باشد، آن مدينه و تمدن فاضله نيست؛ زيرا در نظام فکری فارابي، فلسفه مقوّم مدينه فاضله است، برخلاف نبوت. مدن غير فاضله به جاهله، ضالّه، فاسقه و مبدّله (متبدله) تقسيم مي‌ شود و هر کدام از مدن غير فاضله به شش شكل ديگر؛ ضروريّه، نذّاله، خسّه، كراميّه، تغلبيّه، جماعيّه تقسيم مي‌ گردد. مدينه فاضله فارابی نشانگر واقعيت جهانی و آرمان‌ هاي دین مبین اسلام بوده و هرگز رنگ و بوی ايتوپيايي (ناکجاآباد) به خود نگرفته است. فهرست مطالب این کتاب شامل موضوعاتی چون مبادی مدینه فاضله، نیروی حساسه، صورت و ماده، صور مادیه، ترتیب عالم حق، اجسام ارضی، موجودات ممکنه، نظامات اجتماعي مدينه فاضله، مراتب رياست‌ ها و طبقات مردم، حصول سعادت در مدينه و مدينه‌ هاي جاهليه است.