جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خدای متعال برای انسان، انبیا و امامان را حجّت های ظاهری و عقل را حجّت باطنی قرار داده است. ازمیان فرق اسلامی، شیعیان و معتزلیان، از عقل، به عنوان ابزار و نیز منبعی معرفتی، در فرایند تفسیر قرآن، بسیار استفاده نموده اند .تفسیر«المیزان فی تفسیر القرآن» اثر علّامه سیّد محمّد حسین طباطبایی (قدّس سرّه) و «تفسیر الکشّاف عن حقائق غوامض التّأویل و عیون الاقاویل فی وجوه التّأویل» نوشته جار الله محمود زمخشری از برجسته ترین تفاسیر شیعه و معتزله است که با نگاه عقلی نگاشته شده است؛ در پژوهش حاضر که با روش استنادی– تحلیلی صورت پذیرفته، با بررسی تطبیقی این دو تفسیر، نحوه استفاده از عقل در تفسیر قرآن و نقاط اشتراک و اختلاف این تفاسیر و آثار مترتّب بر مواضع وفاق و خلاف آنها بیان و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. هردو مفسّر از کارکردهای مختلف ابزاری عقل به فراوانی بهره جسته اند؛ از جمله: کشف انواع دلالت های کلام، توجّه به قرائن پیوسته و ناپیوسته لفظی و غیر لفظی کلام و ... ؛ در عین حال، از کارکرد استقلالی عقل مانند تأیید و تقویت معنای ظاهری آیه درصورت عدم مخالفت با حکم قطعی عقل، فهم آیات متشابه و در نظر گرفتن معرفت های بدیهی و براهین عقلی در تفسیر قرآن استفاده نموده اند. از بین آثار مترتّب بر مواضع مشترک دو مفسّر، می توان به نفی جسمانیّت و نفی امکان رؤیت حسّی خداوند، تنزیه خداوند از جهل و خلاف گویی و ... اشاره نمود؛ گرچه به طور اختصاصی، اقامه براهین فلسفی بر توحید، نبوّت و معاد، اثبات امکان مغفرت بدون توبه، اثبات شفاعت در حقّ گنه کاران، اراده انسان به نحو امرٌ بین الامرین و ... از آثار بهره گیری عقل توسط علّامه و نفی مغفرت بدون توبه، انکار شفاعت در حقّ گنه کاران، اراده انسان به نحو تفویضی، نفی حقیقت گروی در بسیاری از آیات و حمل بر مجاز، رد یا تأویلِ روایاتِ معارض با اصول اعتقادی معتزله، انکار برخی امور غیبی و کرامات اولیای الهی، از نتایج عقل گرایی زمخشری است.

هدایت و اضلال یکی از موضوعات کلیدی و اساسی در بین مسلمانان است زیرا که مختار بودن انسان با این موضوع مستقیماً ربط دارد (چونکه ظاهراً برخی آیات قرآنی نشان می دهد که انسان در هدایت و گمراهی هیچ اختیاری از خود ندارد بلکه خدا او را برای پیمودن راه درست و نا درست مجبور می کند) ثانیاً آن شبهاتی و اشکالی که تحت این موضوع پدید آمده است مانند جبر که یک مسئله پیچیده است که بعضی اهل مکاتب قائل به آن شده اند که در این تحقیق نقد و برسی بر آن شده است، ثالثاً این تحقیق به روش کتابخانه ای و بر اساس مدل تحلیلی و توصیفی و تطبیقی و موضوعی تهیه و تنظیم شده است که موارد آن بررسی و تحقیق قرار گرفته است، رابعاً پیرامون هدایت و اضلال و مصداق و ارکان و عوامل آنها تحلیل و برسی شده است. البته از همه مهترین این است که این تحقیق بر اساس تفسیر برجسته ای المیزان و تسنیم که هر دو ارزشمند و بیش قیمتی است هدایت و اضلال را از لحاظ اشترکات و افتراقات در میان آن دو تفسیر که وجود دارد برسی تطبیقی انجام گرفته است، لذا می توان گفت در باب اسناد هدایت و اضلال به خداوند متعال نکته مشترک در این دو تفسیر این است که اسناد هدایت و اضلال به خداوند و انبیاء و اولیاء و حتی شیطان هم داده شده است. اما از لحاظ افتراقات این دو تفسیر این است علامه طباطبایی اسناد اضلال ابتدایی با شئون پروردگار سازگار نمی دانند اما اسناد اضلال مجازاتی با شئون پروردگار سازگار می دانند چونکه منشأ این اضلال خود سوء اختیار انسان به سبب فسق و نافرمانی او می باشد. ولی آیه الله جوادی آملی این اضلال مجازاتی را عدمی می دانند یعنی خداوند فاسقان و کافران هدایت نمی کند بلکه آنها را رها می سازد، لذا عدم هدایت و عدم فریاد رسی باعث سقوط و گمراهی آنان می شود. این تحقیق بر اساس تحلیل محتوای و بررسی آیات قرآن گوناگون انجام شده است که یافته ها نشان می دهد که هدایت به دو نوع تکوینی و تشریعی تقسیم می شود که هر یک از این دو دارای اقسام خود دارد، ویژگی های هدایت تکوینی غیر اختیاری بودن و هیچ اضلالی در مقابل آن نبودن است، و هدایت تشریعی که مخصوص به انسانها و جنیان است. لیکن اضلال هم به دو نوع تقسیم می شود و این هر دو اضلال هیچ منافاتی با مختار بودن انسان ندارد چرا که قابل استناد به خدا نیست، لیکن اگر قابل استناد است پس اختیار انسان سلب نمی شود. اسناد اضلال به خدا نه اضلال ابتدایی نه تکوینی و نه تشریعی است زیرا این همه با ذات خدا تناقض دارد، بلکه اسناد اضلال به خدا فقط به صورت مجازات سازگار است. این تحقیق مشتمل بر مقدمه و سه بخش است که بخش اول دارای شش فصل و بخش دوم و سوم دارای پنج فصل است، و در آخرش جمع بندی و نتیجه گیری بیان شده است. در بخش اول : کلیات و مفاهیم شناسی بیان شده است، و در بخش دوم : بررسی تطبیقی هدایت از دیدگاه المیزان و تسنیم در 10 جزء اول قرآن کریم (بر اساس اشتراکات و افتراقات هر دو تفسیر) تبیین گردیده است. و در تخش سوم : بررسی تطبیقی اضلال از دیدگاه المیزان و تسنیم در 10 جزء اول قرآن کریم (بر اساس اشتراکات و افتراقات هر دو تفسیر) تبیین گردیده است.

تکامل انسان یکی از مهمترین مفاهیم فردی- اجتماعی است که ذهنیت بسیاری از دانشمندان ماده گرای غرب ومفسران اسلامی شرق را از دیرباز تا کنون به خود معطوف کرده است؛ هرکدان نیز خود دارای طرفداران ومخالفانی است. لکن، رویکرد اسلامی برخلاف عقیده ماده گرایان که انسان را تنها دارای بعد مادی می دانند، انسان را متشکل از دو بعد مادی ومعنوی می داند که تکامل او تنها با حل نیاز های مادی ومعنوی اش تحقق می یابد. علامه طباطبایی یکی از مفسرانی است که اهمیت ویژه ای به این بحث داشته وبا تکیه بر آیات قرآنی چند وچون تکامل در رویکرد اسلامی را مورد بررسی قرار داده است. رویکرد علامه طباطبایی در این باره متأثر از رویکرد قرآنی بوده وضمن انکار رویکرد تکاملی غربی که در فرضیه تکامل داروین، ناخودآگاه فروید وسوپرمن نیچه وغیره نمودار گشته، به این نکته تاکید می کند که تکامل انسان ناشی از فطرت دینی است. این فطرت همچنین عامل گرایش انسان در سطح مادی ومعنوی می باشد. از سویی، در نگاه وی، تکامل صبغه ای دینی داشته یا این که انسان به منشأ سعادت یعنی خداوند متصل می کند. از سویی دیگر، طباطبایی معتقد است که مجرای حقیقی تکامل معنوی دیانت وتبعیت از احکام آن است. وی همچنین معتقد است که هدف از تکامل انسان سعادتی است که از تقرب به خداوند وهم نشینی با برگزیدگان ناشی می شود.

از جمله موضوعات مشترک در میان مفسران و متکلمان مسلمان، موضوع علم غیب و اثبات یا نفی آن است. برخی معتقدند که علم غیب تنها منحصر به خداست و برخی دیگر آن را برای محدود افرادی نظیر پیامبر اسلام (ص) علم غیب را متصور شده‌اند. پایان نامه حاضر در صدد است با روش تحلیل تطبیقی خُرد که در آن مورد مطالعه از یک گروه یا سِنخ هستند، به مطالعه و بررسی موضوع علم غیب پیامبر اسلام (ص) مستند به آیات قرآن کریم و دیدگاه‌های مفسران شیعه و اهل سنت با محوریت چهار تفسیر المیزان، نمونه، فی ظلال القرآن و تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب بپردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد به صورت کلی، هر دو گروه معتقد به علم غیب برای پیامبر (ص) مستند به صراحت آیات و روایات هستند؛ اما در مورد کیفیت علم غیب دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. اهل سنت با استناد به برخی آیات علم غیب را از غیر خداوند نفی می‌کنند و مستند به برخی آیات دیگر، آن را به صورت بسیار محدود برای پیامبر (ص) در نظر گرفته‌اند که این علم غیب اندک در حوزه دانش وحیانی و قرآنی است و در امور غیر قرآنی، پیامبر (ص) هیچگونه علم غیبی ندارد؛ اما برخی روایات ایشان بر خلاف این موضوع است و به صورت صریح برای پیامبر (ص) علم غیب در نظر گرفته شده است؛ اما شیعه گستره علم غیب پیامبر (ص) را وسیع دانسته و حتی آن را به سایر معصومان (ع) و اهل بیت (ع) نیز تعمیم می‌دهند و در این زمینه آیات و روایات بسیاری را به عنوان شاهد در اثبات مدعا بیان نموده‌اند. با در کنار هم نهادن دیدگاه‌ها می‌توان علم غیب را برای پیامبر (ص) اثبات کرده و در نظر گرفت و آن را لازمه صدق و صحت و استمرار نبوت قلمداد نمود.

بحث درباره مواجهه اندیشمندان و صاحب‌نظران مسلمان با گفتمان‌های رقیب انقلاب اسلامی همچون: لیبرالیسم و مارکسیسم از مباحث مهم تاریخ معاصرایران و جهان اسلام می‌باشد. علامه سید محمدحسین طباطبایی(ره) از جمله متفکران جامع و برجسته معاصر جهان اسلام است که می‌توان مواجهه ایشان با گفتمان‌های رقیب انقلاب اسلامی را در دو حوزه «عمل و نظر» کشف و ارائه نمود. تحقیق حاضر براساس روش توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای و با توجه به مبانی نظری (هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی) علامه طباطبایی؛ مواجهه ایشان را در دو حوزه «عمل و نظر»کشف و تبیین می‌نماید. بر اساس یافته‌های این تحقیق علامه طباطبایی با دارا بودن دو مؤلفه: الف) آگاهی لازم و کافی به آرا و نظریه‌ها و طرح شبهات و سؤالات بنیادی از سوی گفتمان‌های نوپدید. ب) برخورداری از سرمایه و پشتوانه سترگ و کارآمد علمی از محتوا و ابعاد مختلف مبنایی و قواعد معرفتی اسلام در عرصه مواجهه نظری با گفتمان‌های رقیب انقلاب اسلامی؛ به مواجهه پرداختند. وجود این دو مؤلفه در کنار هم در نزد علامه توانست منشأ ارائه اندیشه و گفتمان جدید و توانمند و راه‌گشای «عقلانی ـ وحیانی» در مقابل گفتمان وارداتی شود تا در کنار مقابله با تزلزل پایه‌های اندیشه دینی در جامعه، خود منبع و منشأ ارائه الگوهای ترویج اندیشه دینی در سطوح جامعه باشد. این مهم، رهاورد جهاد علمی و معنوی علامه طباطبایی بود که نه تنها در مقام نظر و اندیشه فردی، بلکه در صحنه‌های فکری ـ فرهنگی جامعه به ویژه در ابعاد مختلف انقلاب اسلامی ایران، نقشی مبنایی و کانونی ایفا کرد. و توانست پشتوانه و زیر ساخت فکری یک نهضت بزرگی را در کنار اندیشه‌های امام خمینی(ره) به وجود آورد. همچنین، براساس یافته‌های این تحقیق علامه طباطبایی در مواجهه با گفتمان‌های رقیب در حوزه «عمل» نیز ورود کرده و با تشکیل حلقات فکری همچون: «اصول فلسفه و روش رئالیسم»، «مرجعیت و زعامت»، «هانری کربن»، «تفسیر المیزان» و «پژوهش و نویسندگی»؛ و تبیین ابعاد اجتماعی و سیاسی اسلام در آن حلقات و تربیت شاگردانی همچون شهید مطهری به مواجهه عملی باگفتمان‌های رقیب انقلاب اسلامی پرداخته است.

مهم‌ترین آموزه‌های اجتماعی قرآن کریم تأکید بر «انفاق و کمک به محرومان جامعه» است که از ارکان عملی ایمان و تقوا به­شمار می‌آید. و آثار فراوانی در سعادت  فرد و جامعه دارد.  با توجه به گستردگی دایره ی انفاق (1- انفاق‌های واجب ( خمس، زکات، کفاره‌ها، مهریه، نفقه) و انفاق‌های مستحب ( صدقه، قربانی، اطعام، نذر، وقف، ارث) و نقش تربیتی انفاق در افراد و جامعه  در این تحقیق سعی شده است از منظر  علامه طباطبایی(ره) در «تفسیر المیزان»، با روش، توصیفی - تحلیلی  به ابعاد تربیتی انفاق پرداخته شود ، و نتایج حاصل بر این رسید که :  انفاق نشانه ای از ایمان وصبر و نوعی جهاد با مال و نفس است و  روح انسان را از رذایل اخلاقی مانند: بخل، حسد، حرص و آز پاک می‌کند و روحیه بذل و بخشش، عطوفت و مهربانی را در وجود او پرورش می‌دهد و از او انسانی مطیع و معتقد در برابر دستورات الهی می‌سازد.   در ۱۴ آیه از قرآن  منبع  انفاق ،  رزق الهی معرفی شده لذا  انفاق تنها جنبه مالی ندارد و بعد معنوی هم دارد مانند نشر علم و معارف و حقایق و دانش و حفظ آبرو )  وخداوند با تشریع   انفاق   می‌خواهد بندگان را از دنیاطلبی و هواهای نفسانی دور کرده و آنها را به کسب فضایل و کمالات ترغیب و تشویق نماید و انسان در مرور زمان با این‌گونه تمرین‌ها بتواند به خودسازی، اطاعت و بندگی اله بپردازد .و در تربیت معرفتی انسان ها  نقش بسزایی دارد از جمله (  پرورش روحیه ی سخاوت، پرورش روحیه قناعت، پرورش روحیه ی توکل، آموزش کسب رضایت الهی،  آموزش نیکوکاری وترجیح دیگران بر خود و آموزش قدم‌نهادن در راه فلاح و رستگاری و آموزش توجه به پاداش دنیوی و اخروی انفاق )  و در تربیت عملی انسان ها نیز نقش به سزایی دارد از جمله: (پاکسازی نفس ، اهمیت دادن به نماز خواندن در کنار انفاق ، استمرار داشتن در انفاق و کارهای نیک، ملکه شدن ونهادینه شدن کارهای خیر در نفس ، اصلاح روابط اجتماعی ، از بین رفتن فقر در جامعه ، کم شدن فساد و بزهکاری ،  ایجاد رفاه نسبی است و کم شدن فاصله طبقاتی ) و نقش انفاق در تربیت جامعه از منظر تفسیر المیزان عبارتند از  1- روابط دینی : تقوا محوری، اصلاح روابط بین مردم، 2- روابط سیاسی: وحدت و همدلی؛ اخوت و برادری،  3- روابط اقتصادی : تعاون و همکاری  و کم شدن فساد و بزهکاری.

جنبش‌های تجدید حیات طلبانه در جهان اسلام، از کشورهای عربی و با ندای سید جمال الدین اسدآبادی آغاز شد و رفته رفته به ایران و کشورهای همجوار رسید. جریانی از اصلاح طلبی در ایران معاصر شکل گرفت و بر همان اساس آثاری گرانبها در حوزه های مختلف و از جمله تفسیر قرآن به چاپ رسید که انگیزهای برای حرکت‌های بعدی شد. «المیزان فی تفسیر القرآن»، یکی از آثار تفسیری دوره معاصر است که هم به جهت روش و هم رویکرد در ترازی بالاتر از همتایان خود قرار میگیرد. یکی از شاخصههای این تفسیر که پژوهش حاضر در پی آنست، بعد اجتماعی المیزان است.این پژوهش به این مسأله پاسخ می دهد که چه تحولات اجتماعی در تدوین المیزان تأثیر داشته است. علامه طباطبایی زمانی به نگارش تفسیر مشغول شد که جهان معاصر، شاهد تقابل اندیشه توحیدی اسلام با مکاتب فکری غرب همچون سوسیالیسم، کمونیسم، لیبرالیسم و... بود. علامه، به جهت آگاه سازی مردم و نیز نشان دادن برتری اندیشه الهی بر اندیشه مادی گرای غربی و تبیین دیدگاه اسلام درباره مسائل روز مثل ضرورت تشکیل حکومت اسلامی و ملاک های آن، نحوه اجرای قانون در جامعه، جایگاه و حضور زن در اجتماع و... دست به مبارزه ی علمی و تدوین تفسیر المیزان زد. علامه با عرضه ی مشکلات و معضلات جهان معاصر به قرآن، رویکرد جدیدی در تفسیر قرآن ابداع نمود و بین قرآن و واقعیت های سیاسی و اجتماعی تعامل برقرار نمود. مهمترین عوامل اجتماعی تأثیرگذار در تدوین المیزان عبارتند از : عوامل عینی (تحولات و جنبشهای سیاسی و اجتماعی دوران معاصر) و عوامل نظری (تضارب فکری آراء مانند مشروعیت حکومت دینی و دموکراسی و... )، وجود مکاتب فکری غرب،رویکردها و اندیشه های نوآمد متأثر از فلسفه ی غرب،دستاوردهای جدید علمی ،القائات مستشرقان و نهضت بازگشت به قرآن. به اعتقاد نگارنده ، تفسیر المیزان پاسخی به پرسش‌های عصر علامه طباطبایی است که با استفاده از زبان خاص آن دوره و مفاهیم آن انجام می گیرد.یکی از مهمترین رویکردهای المیزان،پاسخ به شبهات و پرسش های سیاسی و اجتماعی است. در این رساله،با روش تحقیق تحلیلی – توصیفی ،زمینه ها و عوامل اجتماعی تأثیرگذار در تدوین المیزان مورد بررسی قرار گرفته است و شیوه‌ی گردآوردی داده ها، روش کتابخانه ای و مطالعه منابع مربوطه اعم از کتاب و مقاله می باشد.

عنوان این پژوهش، آموزش آموزه مهدویت به جوانان با تأکید بر دو واژه هدایت و ولایت (براساس کلام علامه سید محمد حسین طباطبایی در تفسیر المیزان) است. محقق برای رسیدن به این هدف ابتدا به جمع‌آوری نظرات و آراء علامه پیرامون دو مفهوم هدایت و ولایت امام زمان(عج) در تفسیر المیزان پرداخته و سپس براساس آن، با سه مرحله طراحی، اجراء و ارزشیابی اقدام به آموزش نموده است. بدین‌صورت که ابتدا اندیشه مهدویت را در قالب طرح درس به جوانان ارائه نموده و سپس آن را با آموزش به جوانان (در سه مرحله پیش از آموزش، حین آموزش و پس از آموزش) به اجرا در آورده و درنهایت برای بررسی تأثیر این آموزش بر میزان درک این آموزه توسط جوانان اقدام به ارزشیابی نموده و بدین‌ترتیب این پژوهش به روش نیمه آزمایشی مداخله‌ای انجام شده است. درنهایت با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش می‌توان گفت محقق بر اساس این آموزش در ارتقا درک جوان نسبت به اندیشه مهدویت و توصیف هدایت و ولایت از کلام علامه موفق بوده است. زیرا طبق نتایج بدست آمده وضع موجود در درک مفهوم هدایت در مرحله پیش از آموزش 48 درصد و در حین آموزش 69 درصد بوده و در مرحله پس از آموزش به 99 درصد رسید و همچنین در درک مفهوم ولایت، وضع موجود در مرحله پیش از آموزش 64 درصد و در حین آموزش 58 درصد بوده و در مرحله پس از آموزش، به 98 درصد رسید. لذا بنابراین نتایج که بیانگر میزان تأثیر نقش طرح درس پیشنهادی در آموزش اندیشه مهدویت به جوانان است، پژوهش حاضر در آموزش مهدویت به جوانان، توفیق یافته است.

مفسران قرآن کریم پدیده ها و حوادث طبیعی را گاه به عنوان آزمایش، گاهی به عنوان بلیه و گاهی به عنوان پدیده های طبیعی که منجر به پدیده های گوناگون مفید طبیعی می شود، تفسیر کرده‌اند. لذا هدف اصلی این پژوهش بررسی پدیده های طبیعی مانند زلزله، طوفان، رعد و برق، صاعقه و سیل در تفاسیر نمونه، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، تفسیر مجمع البیان فی تفسیر القرآن، احسن الحدیث و اطیب البیان فی تفسیر القران می باشد و به دنبال پاسخ به این سؤال است که پدیده های طبیعی مانند زلزله، طوفان، رعد و برق، صاعقه و سیل از نگاه توحیدی در کتب تفسیری مذکور به چه صورت تفسیر گردیده اند؟ به عبارت دیگر، در صورت وجود آزمایشات الهی و بلایا به منظور عذاب عده ای از اقوام بشری در طول تاریخ بشریت و یا بلایا و وجود حکمت و آزمایشات و یا اعجاز قرآن در بیان برخی از پدیده های طبیعی مفید از نگاه مفسرین به چه صورت بیان گردیده است. با انجام این پژوهش می‌توان به شناخت بهتر پدیده های طبیعی نائل آمد. این پژوهش به شیوه کاربردی و به صورت توصیفی تحلیلی صورت می گیرد. نتایج پژوهش نشان می دهد پدیده‌های طبیعی مانند زلزله، طوفان، رعد و برق، صاعقه و سیل در تفاسیر نمونه، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، تفسیر مجمع البیان فی تفسیر القرآن، احسن الحدیث و اطیب البیان فی تفسیر القران در دو صورت آزمایشات و بلایای طبیعی و به صورت پدیده های مفید بیان شده اند.

از جمله مباحثی که در طول تاریخ مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مسأله اثبات و انکار وجود خدا می‌باشد. در این مسیر، کتاب‌های متعددی برای اثبات و انکار وجود خدا تألیف شده است. در پژوهش حاضر سعی شده با هدف تبیین و تطبیق دو کتاب تفسیر المیزان و طرح بزرگ، در مسأله وجود خدا، به بررسی استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به عنوان خداباور و دلایل استیون هاوکینگ در کتاب طرح بزرگ به عنوان خداناباور به روش تحلیلی- تطبیقی پرداخته شود. در این راستا، فصل اول به مبانی نظری پژوهش نظیر فرضیه‌ها، مفاهیم بنیادین و هدف‌های پژوهش اختصاص یافته است. در فصل دوم به تبیین استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان برای اثبات وجود خدا از دو راه حاضر و ظاهر بودن خدا و راه فطرت پرداخته شده است. فصل سوم دلایل بی نیازی خلقت عالم از وجود خدا در کتاب طرح بزرگ، از جمله قوانین طبیعت، جبرگرایی علمی، واقع‌گرایی وابسته به مدل، قوانین کوانتوم، بازی زندگی و اصل بقاء انرژی را مورد بررسی قرار داده است. در فصل چهارم با تطبیق و مقایسه نظریات دو متفکر در مباحث منشأ پیدایش دین از منظر علامه طباطبایی و استیون هاوکینگ، ماهیت معجزه و مبانی شناخت، به بررسی و تحلیل دو دیدگاه پرداخته و ناسازگاری برخی دلایل هاوکینگ با آیات قرآن و مورد قبول واقع نشدن دلایل ایشان برای انکار وجود خدا، نتیجه گرفته شده است و در نهایت، فصل پنجم با بیان خلاصه‌ای از اصلی ترین مسائل فصل‌های قبل به همراه ذکر چند پیشنهاد، به روند این پژوهش خاتمه داده است.