جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایمان یکی از مهم‌ترین موضوعات دین و فلسفه‌ی دین است و در واقع، گوهر دین‌داری محسوب می‌گردد. واژه‌ی ایمان به وفور در قرآن و کتب مقدس به کار رفته است؛ به همین دلیل، فهم و طلب آن از نظرگاه تمام معتقدان به خدا مهم به‌نظر می‌رسد و هر کس در قلمرو خود سعی می‌کند معنای این کلمه و منظور خداوند از کاربرد آن را دریابدایمان در طول تاریخ، باعث بحث‌های دامنه‌داری،چه در میان متکلمان اسلامی و چه در میان فیلسوفان دین گردیده است، به صورتی که دسته‌ای ایمان را از سنخ اعتقاد به گزاره‌ها و دسته‌ای با نقد تلقی گزاره‌ای از ایمان، آن را به رویایی با خدا و اعتماد و دل سپردن به او تعریف می‌کنند. در مقاله‌ی حاضر، در میان اقوال و آرایی که در مورد ایمان بیان شده ما به بررسی دیدگاه ملاصدرا، فیلسوف مسلمان ایرانی و کارل یاسپرس، فیلسوف اگزیستانسیالیست آلمانی پرداخته‌ایم و برآنیم تا پس از بیان یک پیشینه‌ی کوتاه از مسأله‌ی ایمان در میان متکلمان اسلامی و نقل قول چند متفکر غربی در باب ایمان، به بیان و مقایسه‌ی مسأله‌ی ایمان از دیدگاه این دو فیلسوف بپردازیم و در نهایت، نظریات آن‌ها را باهم مقایسه نماییم. ایمان ملاصدرا ایمان برخاسته از وحی و از سنخ ایمان مذهبی است. وی دارای تلقی گزاره‌ای و دارای روی‌کردی معرفت‌گرایانه است و حقیقت ایمان را علم و تصدیق می‌داند و عمل را از ارکان ایمان نمی‌شمارد. نظر صدرا در بحث ایمان، برگرفته از نظریه‌ی اصالت وجود، تشکیک وجود و ... می‌باشد، ولی ایمان مد نظر یاسپرس ایمان فلسفی نام دارد که مبتنی بر وحی نیست و گونه‌ای تجربه‌ی فراگیرنده محسوب می‌گردد. ایمان فلسفی یاسپرس برگرفته از چند اصل اساسی فلسفه‌ی وی می‌باشد، از جمله: وجود و مراتب آن، خدا و تعالی، آزادی و اختیار انسان، تاریخی و انفسی بودن حقیقت.

هدف از این مقاله نشان دادن تغییرات موضوعات مرتبط با علم بر مبنای سه سیر فلسفی صدرایی است که می‌توان با عناوین نگاه ماهوی، اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی از آن یاد کرد. پرسش اصلی این است که متناسب با سه سیر یادشده چه تحولاتی در موضوعات مرتبط با علم اتفاق افتاده است؟ ما در این مقاله تحول چند موضوع مهم را در سه مرتبۀ سیر فلسفی بررسی کرده‌ایم؛ که شامل چهار موضوع مهم «حقیقت تجرید، نحوۀ قیام صور به نفس، اتحاد یا عدم اتحاد عاقل و معقول و علم وجودات مادی» است؛ حاصل تحقیق این است که دربارۀ مسائل یادشده بر مبنای سه سیر، تحولات مهمی رقم خورده است؛ برای نمونه، تقشیر در مرتبۀ اول به‌نحو «از دست دادن زواید و عوارض مادی» است تا ادراک تحقق یابد؛ حال‌آنکه به‌اقتضای سیر دوم تجرید یا تقشیر به‌نحو «سیر نفس در مراتب» جلوه می‌کند و در سیر سوم یا قابل طرح نیست یا به‌نحو سیر در مظاهر نمود دارد. نحوۀ قیام صور به نفس در سیر اول قیام حلولی، در سیر دوم به‌نحو قیام صدوری و در سیر سوم به‌نحو قیام ظهوری است. در موضوع اتحاد عاقل و معقول به‌اقتضای سیر اول اتحادی صورت نمی‌گیرد؛ به‌اقتضای سیر دوم اتحاد عالم و معلوم اثبات می‌شود و به‌اقتضای سیر سوم اتحاد به وحدت ارتقاء می‌یابد. در باب علم وجودات مادی، در سیر اول وجودات مادی نه علم به خود دارند نه علم به دیگری و نه مورد علم واقع می‌شوند؛ درحالی‌که به‌اقتضای سیرهای دوم و سوم و به پشتیبانی اصولی چون تساوق علم و وجود، حمل حقیقت و رقیقت، بازگشت تقسیمات وجود به مراتب وجود و قاعدۀ بسیط‌الحقیقة هم علم به خود و دیگری دارند و هم مورد علم واقع می‌شوند.

پیوند عمیق میان گزاره‌های وحیانی و فلسفی ازسوی فیلسوفان مسلمان پذیرفته شده است؛ اما دربارۀ اتخاذ گزاره‌های وحیانی برگرفته از شهود نبوی به‌عنوان معیاری فلسفی برای سنجش حقیقت دیگر گزاره‌ها و نیز منبعی یقینی برای اخذ گزاره‌ها و به‌کارگیری آن‌ها به‌عنوان مقدمات برهان چندان اتفاق‌نظر نبوده است. با توجه به اهتمام ملاصدرا در به‌کارگیری گزاره‌های وحیانی در نظام حکمت متعالیه، پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ استدلالی به این دغدغۀ مهم توجه کرده است. دستاوردهای این پژوهش نشان خواهد داد که نه‌تنها امکان بهره‌مندی از شهود وحیانی و گزاره‌های متخذ از آن در فرایند فلسفه‌ورزی وجود دارد؛ بلکه براساس برخی از مبانی حکمت صدرایی مانند «اصالت وجود»، «انحصار شناخت حقیقت وجود در راه شهود»، «اصالت علم حضوری در نظام حکمت صدرایی» و «اعتبار معرفتی گزاره‌های وحیانی به‌مثابۀ شهودات خطاناپذیر»، امکان ارائۀ سازوکاری عقلانی برای تأسیس نظامی فلسفی بر پایۀ گزاره‌های وحیانی وجود دارد. تأسیس این نظام فلسفی که می‌توان آن را «فلسفۀ وحیانی» نام نهاد، دستاوردهای شایان توجهی برای سنت تفکر عقلی اسلامی در پی خواهد داشت که از جملۀ آن‌ها می‌توان به تنوع در روش‌های فلسفه‌ورزی، ارائۀ رویکردی جدید در هماهنگی عقل و نقل، گسترش و تنوع در مسائل فلسفی و فراهم کردن بستری مناسب برای تحقق فلسفۀ دین متعالیه و فلسفۀ دین تطبیقی اشاره نمود.

بررسی مختصات عقلانیت از منظر ملاصدرا از مسایل تاثیرگذار در جهت بهبود، اصلاح و ارتقاء کیفی زیست اجتماعی به شمار می‌رود. منظور از مختصات عقلانیت، تحلیل نسبت به جایگاه و ماهیت عقلانیت و کاربست عقلانی است، که در این پژوهش کاربست عقلانی در سه محور بررسی خواهد شد. محور اول: پرهیز از تعصب و ترویج آزاداندیشی عقلانی، محور دوم: شناسایی و شناخت نسبت به اندیشمندان ظاهرنما و پرهیز از تفکرات واعتقادات آنان و محور سوم: هشدار نسبت به تمایل پیداکردن به عقلانیت خودبنیاد قابل بررسی است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیل محتوا هر سه محور را ریشه‌یابی کرده است. ریشه یابی محور اول، در عدم واکاوی مختصات عقلانیت است، علت آسیب‌زایی محور دوم در عدم تبیین نسبتِ ارزش با مختصات عقلانیت و ریشه‌یابی محور سوم در ظاهرگرایی دانسته شده است. درنهایت باتکیه بر مختصات عقلانیت و به پشتوانه دو پیشنهاد ملاصدرا یعنی توجه به غایت حکمت و پرهیز از تقلید، زیست اجتماعی را می‌توان ارتقاء و بهبود بخشید.

نظرية وجود رابط معلول در حکمت متعاليه و برهان صدرالمتألهين بر آن، از ابتکارات و شاخصه‌هاي مهم فلسفه او به شمار مي‌آيد و نقش اساسي در ساختار تشکيک وجود صدرایي و پيوند زدن حکمتِ او با نظرية‌ وحدت شخصي وجود دارد. لذا تحليل درست از اين نظريه و امعان نظر در برهان آن، با هدف کشف ابعاد و زواياي اين مسئلة مهم و آشکار شدن نقاط قوت و ضعف احتمالي آن، که منجر به فهم کامل‌تري از ساختار حکمت متعاليه خواهد شد، از ضروريات پژوهش فلسفي است. پژوهش حاضر درصدد است با روشي تحليلي ـ انتقادي و با نگاه دقيق به تشابهات و تمايزات ديدگاه صدرالمتألهين و حکماي پيشين در باب وجود معلول و سپس تبيين و تقرير تفصيلي برهان او بر وجود رابط معلول و آنگاه نقد و بررسي يکايک مقدمات برهان، کاستي‌ و نارسايي آن را براي اثبات مقصود صدرا آشکار نمايد که مهم‌ترین آن، خلط ميان معناي اسمي يا وصفي ربط با معناي حرفي آن است.

امکان یا عدم امکان تغییر در ذات الهی یکی از مباحث مشترک متون اسلامی با مسیحیت است. مقالۀ حاضر با روش توصیفی‌ـ تحلیلی به دنبال یافتن پاسخ و ارزیابی سؤال «نظر ملاصدرا و برومر دربارۀ امکان تغییر یا عدم تغییر ذات الهی چیست؟» شکل گرفته است و اهم داده‌های آن عبارت است از اینکه صدرا اگرچه قائل به عدم تغییر در ذات الهی است، این بحث را به طور مستقل مطرح نکرده است که به نظر می‌رسد این مسئله جزء مسلمات فکری ایشان به عنوان نواقص امکانی مفروض قرار گرفته است که از ذات کامل واجب تعالی سلب می‌شود. ایشان ذیل قاعدۀ «بسیط الحقیقه» و تبیین مسئلۀ «بداء» عدم ورود تغییر و انفعال در اراده و علم الهی را مطرح می‌کند. صدرا با تفکیک مراتب علم الهی و تمایز مراتب علم ذاتی و فعلی (عدم تغییر علم ذاتی و امکان تغییر در علم فعلی) همچنین ورود تشکیک در ارادۀ الهی معمای تغییر در ذات حق تعالی را به‌راحتی حل کرده است. این در حالی است که در مقابل صدرا در نظر برومر ذات حق تعالی تغییرپذیر است. ایشان مبتنی بر مبانی فکری الهیات گشوده به تغییرپذیری ذات حق تعالی را نه‌تنها نقص نمی‌داند بلکه نوعی کمال برای ذات و معناداری ارتباط با ذات تبیین می‌کند که به نظر می‌رسد علاوه بر غفلت از تبعات منفی این تغییرپذیری دچار دوگانگی‌های منطقی شده است. زیرا لازم می‌شود ذات الهی در عین تغییرپذیری تغییرناپذیر نیز باشد.

مباني فکري صدرالمتألهين به‌ گونه‌اي طراحي و ترسيم شده که ظرفيت ورود به ساحت‌هاي ديگر به‌ويژه فلسفه اخلاق را به شدت داراست. تصفيه نفس انساني، جهت متخلق‌ شدن به اخلاق الهي و قرب به او، در نوشته‌هاي صدرا موج مي‌زند و وي بر آن اصرار دارد؛ تا آنجا که مي‌توان از اخلاق به ‌عنوان يکي از ارکان تفکر وي ياد کرد. واقع‌گرايي اخلاقي، از جمله مباحث پر‌رنگ اين ساحت است که در پي واقعيت داشتن حقايق اخلاقي در عالم خارج و مستقل و منحاز بودن بودن آنها از ذهن آدمي و قراردادهاي اجتماعي است. اين نوشتار مي‌خواهد موضع صدرالمتألهين را در اين بحث استنباط نمايد. نويسندگان معتقدند اين امر به دو روش امکان‌پذير است: شيوه نخست که در نوع خود، نو و بدیع است، به شکل مستقيم و بدون واسطه گزاره‌هاي اخلاقي، با استفاده از مباني و اصول انديشه صدرا و تشکيل قياس‌هاي منتج، واقع‌گرايي وي را به اثبات مي‌رساند. روش دوم، به شکل غيرمستقيم و با واسطۀ گزاره‌هاي اخلاقي است. در اين روش پس از بررسي مستدل ماهيت گزاره‌هاي اخلاقي در نگاه صدرالمتألهين و معرفي مفاهيم حاكي از آنها به ‌عنوان معقول ثاني فلسفي در ناحيه موضوع و به‌ويژه محمول اعم از ارزش و الزام، به انتزاع آنها از منشأ خارجي حکم مي‌شود. اين حکم، زمينه وجود حقايق اخلاقي را فراهم مي‌آورد و ترديدي در واقع‌گرايي صدرايي باقي نمي‌گذارد.

انسان کامل در طول تاريخ مدنظر بسياري از انديشمندان بوده و در اهميت آن همين بس که عرفان به ذات الهي جز از مسير شناخت انسان کامل ميسر نيست. نوشتار حاضر با استفاده از متون عرفاني امام خميني(ره) و آثار صدرالمتألهين و با روش تحليلي ـ تطبيقي سعي در بررسي برخي از ابعاد جايگاه انسان کامل در نظام هستي دارد. نگرش کاربردي و اخلاقي صدرالمتألهين به بحث «انسان کامل» و تطبيق آن با نگرش امام خميني(ره) در ساحتي تجريدي، حاوي نکات مفيدي است. از مهم‌ترين دستاوردهاي اين پژوهش آن است که انسان کامل داراي مقام خلافة‌اللهي، مظهريت تام اسما و صفات الهي و غايت حرکت وجودي و ايجادي عالم است و اين اوصاف و کمالات وجودي تنها در انسان معصوم امکان تحقق دارد.

برهان صدیقین در مقام اثبات وجود خدا بدون وساطت مخلوقات است. فارابی، این منهج را طرح و ابن سینا با تقریر برهان «امکان و وجوب» مدعی اقامه این برهان شد، که صدیقین بودن آن، مورد اعتراض ملا صدرا قرار گرفت و نهایتاً خودِ ملا صدرا و پس از ایشان، علامه طباطبایی هر یک تقریر جدیدی از این برهان را ارائه فرمودند. حضرت آیت الله جوادی آملی از طرفی در مباحث برهانی، با همان ملاکی که ملا صدرا در صدیقین بودن برهان ابن سینا مناقشه کرده بود، در خود برهان ملا صدرا مناقشه نموده اند و نهایتاً بر برهان علامه طباطبایی تأکید می ورزند و از طرفی دیگر در مباحث تفسیری به بیان شواهد قرآنی بر این برهان پرداخته اند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی در صدد پاسخ به این سوال قرار گرفته است: تبیین برهان صدیقین و شواهد قرآنی آن از منظر آیت الله جوادی آملی چگونه است؟ که در مقام پاسخ پس از تقریر برهان صدیقین از منظر آیت الله جوادی آملی، به تبیین شواهد قرآنی آن با توجه به آیه 45 سوره فرقان و 53 سوره فصلت و توضیح وجه شهادت و دلالت هر کدام از آیات بر مدّعا، همت گمارده است، تا اولاً نمونه‎ای از عقلانی بودنِ مفاهیم قرآن، ثانیاً جلوه‎ای از تفکیک ناپذیری قرآن و برهان به صورت عینی و مصداقی، و ثالثاً جنبه‎ای از اعجاز علمی این کتاب آسمانی را نمایان سازد.

تثبیت رابطه ­حق -سبحانه و ­تعالی- با ماسوا نیازمند تبیینی هماهنگ با بیان وحیانی است. آیه 72 سوره احزاب معرّف امانت الهیه ­ای ­است که انسان به رغم ظلومیّت و جهولیّت حامل آن است. چیستی این امانت با رویکردهای مختلف روایی کلامی معرفتی تحلیل شده است؛ مفسران پیش از صدرالمتألهین احتمالاتی در این زمینه مطرح کرده‏اند؛ اما از دیدگاه صدرالمتألهین و علامه طباطبایی همه آنها در حدّ حدس و گمان بوده و ملاحظاتی بر آنها وارد است؛ زیرا در همه آنها معنای امانت و تحفّظ بر آن در بازگرداندن سالم آن به صاحبش مغفول مانده است. هدف این نوشتار نقض اقوال نادرست و تبیین­حقیقت امانت الهیه بر اساس مبانی حکمت متعالیه است. طبق تحلیل معرفتی قرآنی، امانت ­الهیه ولایت الهیه رسول خدا ص و امیرمؤمنان ع یا کمال مرتبه عبودیّت است و قوّه ظلومیّت وجهولیّت انسانی بستر افاضه عدل و علم است و معنای مدحی­ دارد؛ گرچه در تحلیلی دیگر خالی از معنای مذمّتی نیست. حمل امانت مذکور مبدأ و اساس تمام کمالات و تجسّم عینی همه خیرات و تمثّل­ تمامی کمالات انسانی است. نتیجه این مقاله مبدأ و مبنای تمام مطالعات در حوزه فلسفه دین است. روش توصیف و تحلیل داده­ها کتابخانه ­­ای-اسنادی است.