جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم برای تثبیت اعتقاد به معاد و صحنه‌های مختلفی که در آن وجود دارد اهمیت بسیاری قائل است زیرا اعتقاد به معاد یکی از ارکان مهم ایمان و از اعتقادات اساسی عقاید اسلامی به شمار می‌رود، جریان رستاخیز آخرت بعد از یگانگی خداوند پایه و بنیان عقیده است. ایمان به آخرت و حوادثی که در آن اتفاق می‌افتد جزو ایمان به جهان غیب است که عقل درکی از آن ندارد، و جز قرآن هیچ راهی برای شناخت آن وجود ندارد، و به دلیل اهمیت آن خداوند ایمان به معاد را با ایمان به وجود خودش برابر قرار داده است، چرا که انکار یکی به معنی انکار دیگری است، و به همین دلیل به ندرت به سوره‌ای در قرآن برمی‌خوریم مگر آنکه سخنی درباره‌ی روز قیامت و حوادث آن و ثواب‌ها و مجازات‌های آن گفته شده باشد. می‌بینیم که قرآن کریم روش‌های مختلفی برای اثبات آن بکار برده است، روش گفتگو و اقناع عقلی و عاطفی و امثال آن. قرآن کریم دلایل مشهود که در میان ملت‌های گذشته اتفاق افتاده و بسیاری شاهد آن بودند را با دلایل عقلی آشکار بیان می‌کند تا به منکران و دروغ‌پردازان تمام قرون تا زمان ما حقیقت وقوع روز رستاخیز اثبات شود. خداوند ما امت اسلامی را با قرآن کریم مورد لطف و تکریم قرار داده و عقل را پیش از احساس مخاطب قرار داده است، پس با صدها آیه قرآنی که دلایل آشکار بر وقوع معاد را بیان می کند با ما سخن می‌گوید و با بیان آیات که جزییات دقیق از آنچه در روز قیامت اتفاق می‌افتد را بازگو می‌کنند بر این امر تاکید کرده است. این تحقیق روش تحلیلی توصیفى در قرآن مقدس که من صحبت کردمبراى صحنه هاى آخرت وارد شده بود أقدام کردم وبه دسته بدى وتقسیم آنها در جایکاه، و او بسته به آ شان داد نظر علامه ى طباطبایى( رحمه الله)این استدلال‌ها را بوسیله‌ی سنت تایید می‌کنیم، همچنین به برخی ادله‌ی عقلی که برای اثبات بکار برده اشاره می‌کنیم، سپس تحقیق را مرتب و فصل‌بندی نموده و به ترتیب به بنج فصل تقسیم شد و در پایان به بیان برخی نتایج به دست آمده پرداختیم.

پژوهش حاضر درصدد است تا استدلالات و تحقیقات فلسفی علامه طباطبائی از قرآن در تفسیر المیزان را مورد بررسی قرار داده و با تامل و تحلیل برخی از مباحث فلسفی تفسیرالمیزان، برداشتها و مبانی فلسفی ایشان را به نگارش درآورد. نظر به اینکه بسیاری از آیات قرآن کریم ماهیت برهانی داشته و فهم صحیح آن آیات منوط به داشتن درک و آگاهی عمیق فلسفی است و نیز از جهتی دیگر، علامه طباطبائی فیلسوف طراز بالا و والا مقامی است که علاوه بر دارا بودن شأنیتی الهی در فلسفه ، مفسر توانمند و جامع نگری است که از ذخایره عظیم علمی و معنوی برخوردار می باشد لذا لازم است تا شیوه استنباط فلسفی این شخصیت الهی از آیات قرآن و این مصحف شریف به درستی تبیین و تشریح گردد. نوشتار حاضر مانند همه مسائل عقلی از روش تحلیلی و توصیفی بهره گرفته است. لازم به ذکر است که تحقیق حاضر مشتمل بر برخی مباحث فلسفی است که تحت عنوان بحث فلسفی در تفسیر شریف المیزان به طور پراکنده آمده است و لذا اندراج مباحث مزبور بصورت متوالی نبوده بلکه صرفا به شکل گزینشی صورت گرفته و می توان مباحث را که هرکدام موضوع مستقلی می باشند از حیثیات دیگری نیز طبقه بندی نمود. نتایج تحقیقی تحلیلی نشان می دهد که وجه امتیاز اصلی المیزان از تفاسیر دیگر آن است که بر مبنای تفسیر آیه به آیه استوار گشته است. اما هدف این پایان نامه اولاً ایجاد آشتی بین دین و فلسفه است و ثانیاً درصدد ترویج فهم کلام الهی قرآن با ابزار عقل و برهان میباشد. و حضرت علامه در بحث های فلسفی برهان را در خدمت قرآن به کار گرفته است. روش علامه در قبال آراء فلسفی مکاتب مغایر، اینگونه است که نظریات مختلف را در موضوعی خاص طرح نموده و با نظری صائب و محققانه به نقد و تحلیل و بررسی آنها می پردازد و موارد نفی و اثبات یا رد و تصویب را مشخص می سازد. همچنین یادآور میشویم ایشان قواعد عقلی را برای توضیح و تفسیر قرآن کریم بکار نبرده است، بلکه مباحث فلسفی را بهانه ای قرارداده اند تا بدان وسیله بر اعتبار قواعد عقلی بیفزاید.

این پژوهش باهدف بررسی رویکرد فلسفی و عقلی علامه طباطبایی (ره) به آیات قرآن در تفسیر المیزان ‏ تدوین شده است علامه طباطبایی علاوه براینکه فیلسوفی عقل‌گرا در تاریخ جهان اسلام مطرح بود، خود را در قامت یک ‏مفسر قرآن نیز به خوبی نشان داد، تفسیر المیزان ایشان سند و دستاوردی مهم برای این مدعاست. تفسیر ‏المیزان یکی از مهم‌ترین میراث معنوی و فکری علامه طباطبایی است که برای جهان اسلام به عنوان یک ‏دستاورد مهم قلمداد می‌شود. ‏ مسائل اصلی این پژوهش بدین صورت بودند که رویکرد عقلی-فلسفی علامه طباطبایی (ره) در المیزان شامل کدام نوع از آیات قرآن کریم می باشد ؟ وبیشترین آیاتی که شامل رویکرد عقلی-فلسفی علامه طباطبایی (ره) می باشد مربوط به کدام موضوع است ؟ این پژوهش به شیوه توصیفی وتحلیلی وبا استفاده از متون معارف اسلامی وکتابخانه ای به این نتیجه رسید که رویکرد عقلی-فلسفی علامه طباطبایی (ره) شامل آیات خداشناسی ، راهنما شناسی و معاد شناسی می باشد. ورویکرد عقلی-فلسفی علامه طباطبایی (ره) در المیزان بیشتر ناظر به آیات خداشناسی است . از سویی یافته های پژوهش نشان می دهد که اصل علیت به عنوان محوری ترین اصلی که امکان تبیین فلسفی ‏وعقلی کتاب تکوین و تشریع‎ ‎را فراهم می آورد ، مورداستفاده ی فراوان علامه در المیزان است. علامه ‏طباطبایی در المیزان در تبیین آیات مربوط به مبدأ شناسی از اصل اصالت وجود ،وحدت و ‏تشکیک خاصی حقیقت وجود ، ‏مفهوم علی وجود رابط ، قاعده ی بسیط الحقیقه و صرف الوجود استفاده ‏کرده است و دربیان معانی آیات مربوط به معاد نیز ‏از مبانی حکمت متعالیه چون اصل تجرد نفس، اصل ‏حرکت جوهری و تکامل جوهری نفس انسانی،محالیت رجوع فعلیت به ‏قوه در رد تناسح ، تجسم اعمال ‏در تبین نظام پاداش و عذاب و جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا ء بودن در مواضع مختلف ‏بهره گرفته ‏است .

قرآن برای هدایت انسان‌ها روش‌های گوناگونی دارد که آن‌ها احتجاجات قرآنی نامیده شده است. در این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و روش گردآوری منابع کتابخانه‌ای و محوریت قرار دادن دو تفسیر مهم المیزان علامه طباطبایی ; و تفسیر مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر) فخر رازی، برخی از احتجاجات قرآنی را بیان نمودیم. به‌طورکلی احتجاج دو نوع می‌باشد؛ قولی مانند جدال احسن، برهان، خطابه، حکمت، موعظه حسنه، تمثیل و تشبیه می‌باشد و عملی مانند معجزه، تحدی و مباهله پژوهش حاضر هر دو نوع احتجاج پرداخته است. همچنین برخی از روش‌هایی که در قرآن برای احتجاج استفاده گردیده است عبارت‌اند از: 1- پیروی از معیارهای عقلی، 2- رعایت آداب و ارزش‌های اخلاقی که در احتجاج رعایت ادب در حفظ احترام مخاطب، شرط آغازین برقراری ارتباط مؤثر، مطلوب و باثبات است. 3- روش‌های مدارا کردن برای بیرون راندن خصم از موضع‌گیری و یا همراهی کردن وی، 4- روش استدلال به شیوه پرسش، 5- همراه کردن مثال‌های محسوس با استدلال‌های عقلی و عملی و ... که می‌تواند سهم عمده‌ای در موفقیت احتجاج داشته باشد.

معاد جسمانی و اعتقاد به آن از ملزومات و ضروریات دین مبین اسلام می باشد، به طوری که بنابر نظر برخی علمای اسلام عدم اعتقاد به آن از ‏موجبات کفر است. درباره ی کیفیت معاد، اندیشمندان اسلامی نظریات گوناگونی را ارائه کرده اند. متکلمین از منظر ‏کلامی و فلاسفه از منظر فلسفی و محدثین از منظر روایات بدین موضوع نگریسته اند. در ‏این پایان نامه که به روش توصیفی مقایسه ای انجام می شود، سعی شده است که دیدگاه های دو مفسر بزرگ عالم تشیع و تسنن، یعنی علامه طباطبایی و آلوسی ‏در روح المعانی و المیزان، در آیاتی که دال بر معاد جسمانی هستند، بررسی شود. رویکرد آلوسی، رویکردی کلامی ‏است و آن اینکه در قیامت، انسان بعد از تالیف اجزای متفرق او، عین انسان دنیوی خواهد بود،به عبارت دیگر ایشان معاد جسمانی را باتوجه به دلایل نقلی می پذیرد در حالیکه از نظر عقلی دلیلی بر آن ذکر نمی کند .‎آلوسی‎ ‎معتقد‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎روز‎ ‎قیامت،‎ ‎اجزای‎ ‎انسان‎ ‎بعد‎ ‎از‎ ‎تفرق‎ ‎دوباره‎ ‎تألیف‎ ‎می‎ ‎گردند‎ ‎و‎ ‎عیناً‎ ‎پا‎ ‎به‎ ‎عرصه‎ ‎ی‎ ‎محشر‎ ‎می‎ ‎گذارند؛‎ ‎یعنی‎ ‎انسان‎ ‎اُخروی‎ ‎از‎ ‎لحاظ‎ ‎بدن،‎ ‎عین‎ ‎انسان‎ ‎دنیوی‎ ‎خواهد‎ ‎بود ولی علامه ‏طباطبایی، رویکردی فلسفی دارد و آن اینکه آنچه در قیامت اتفاق می افتد، تبدل است نه تالیف و عینیت انسان ‏اخروی با توجه به روح اوست وگرنه بدن اخروی عین بدن دنیوی نخواهد بود؛ بلکه مثل آن است.

مبحث قرائت های قرآنی یکی از مباحث مهم در مطالعات قرآنی به شمار می رود. علم قرائت از مهمترین علوم قرآن است. شاید بتوان گفت این علم یکی از اولین علومی است که محققان قرآن کریم به آن علاقه مند شدند. این موضوع از منظر دو جنبه کاملا متناقض مورد توجه فراوان قرار گرفت یکی اندیشمندان مسلمان زیرا موضوع قرائت برای آنها یکی از جنبه های اعجاز قرآن به شمار می رود، و دوم: مستشرقانی که از مسئله قرائت های مختلف بهانه ای برای به چالش کشیدن قرآن کریم استفاده کردند. به همین سبب یعنی اهمیت قرائت ها و تأثیر آنها در تفسیر، (تفاوت قرائت ها و تأثیر آنها در تفسیر بین المیزان، التحریر و التنویر)به عنوان موضوع پایان نامه انتخاب شد. بنابراین محقق از روش استقصاء و ردیابی اختلاف قرائت ها را از منظر پیشوایان تفسیر از دو مدرسه تفسیری متفاوت، مورد مطالعه قرار داده است، و از این مطالعه نتایج قابل ملاحظه ای حاصل شد. از جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود: قرائت های قرآن تأثیرات بسیار متعدد و متنوعی دارد، از جمله تأثیر بلاغی، تأثیر دستوری، تاثیر بیانی، تأثیر فقهی و سایر جلوه هایی که حکایت از عظمت قرآن و عظمت خالق آن دارد. بیشتر اختلافات بین قرائت های مطرح شده در دو تفسیر مذکور، تاثیر قابل توجهی بر معنای تفسیرى ندارد، بلکه بیشتر به اختلاف لهجه مرتبط است که تأثیر زیادی روی معنی ندارد. معنی یکی است و در نتیجه تفسیر نیز یکسان مى شود، این مسئله در مورد بیشتر اختلاف قرائت ها صدق مى کند.

روایت آفرینش مهم‌ترین روایت و حادثه‌ای که هر سنت دینی از چشم‌انداز خاص خود آن را طرح کرده است. روایت آفرینش، کلان‌روایتی است که خرده‌روایت‌های دیگر از آن زاده می‌شود. بُندَهِشن یکی از مهم-ترین متون پهلوی دربردارنده روایت داستان آفرینش جهان و انسان (زن و مرد) از چشم‌انداز کیش زرتشتی است؛ در شالوده این روایت با یک نابرابری و ستیز ناموجه جنسی میان زن و مرد مواجهیم که به فرودستی زنان انجامید. همانطور که در این رساله با روش توصیفی- تحلیلی نشان داده‌ایم، بخش‌هایی از متون پهلوی – به‌ویژه بُندَهِشن- در ضمن آرا و فتاوای شرعی به تعصبات جنسیتی دامن زده، تبعیض جنسیتی را نهادینه کرده و بدان مشروعیت بخشیده‌اند. تامل در قوانین فقهی و حقوقی زرتشتی مربوط به خانواده، ازدواج و طلاق، ارث و ... به‌خوبی این ادعا را ثابت می‌کند. روایت آفرینش در قرآن به صورتی موجز به روایت نخستین زوج انسانی (آدم و حوا) می‌پردازد؛ دالّ مرکزی این روایت از چشم‌انداز یهودیت و مسیحیت بحث گناه نخستین توسط حوا و به‌واسطه آن هبوط است اما قرآن تأکید بر این دالّ مرکزی روایت یعنی گنهکاری حوا را تغییر داده و نسبت گناه و لغزش را متوجه آدم و حوا هر دو می‌کند. قرآن بنیاد آفرینش زن و مرد را نفس واحده و دارای ارزش ذاتی برابر می‌داند و هیچ‌یک را بر دیگری برتری نمی‌دهد. اما گهگاه سنت تفسیری اسلامی از این چشم‌انداز برابری به دلیل غلبه اسرائیلیات و نیز تأثیرات گنوسی و صوفیانه عدول کرده است. در عین حال، در میان مفسران مسلمان، کسانی چون علامه طباطبایی هستند که در تفسیر وزین المیزان نکات قابل تاملی در خصوص برابری زنان دارد. مسأله اصلی این رساله این است تا نشان دهد که هرگونه فرودستی، ظلم و سرکوب زنان در خانواده و جامعه ریشه در گزارش آفرینش آن دین دارد.

یکی از روش‌های تفسیر قرآن، روش قرآن به قرآن است و از مفسّران معاصر علامه طباطبایی با این روش، تفسیر المیزان را نوشته‌اند. به باور علامه قرآن در بیان مراد خود به غیر حتی روایات نیاز ندارد و همچنین علامه قائل به عدم حجیّت اخبار واحد بدون قرینه در تفسیر است لذا قائل بر این است که قرآن در تفسیر بی‌نیاز از غیر حتّی روایات معصومان(علیهم السّلام) است. همین مسئله باعث شده که علامه از سوی برخی در معرض اتهام به قرآن بسندگی قرار بگیرد. یعنی دربارۀ جایگاه روایات و اثر‌بخشی روایات بر نظرات تفسیری وی شبهه پیش آید و محققان در این مورد برداشت های مختلفی ارائه داده اند. لذا استخراج مبانی و شواهد اثر بخشی روایات بر نظرات تفسیری علامه با هدف نشان‌دادن هماهنگی نظرات تفسیری علامه طباطبایی با روایات ضرورت دارد که در این تحقیق با توجه به روش توصیفی و تحلیلی با دقّت در نظرات تفسیری علامه طباطبایی و روایات تفسیری رسیده از اهل بیت(علیهم السّلام) شاهد ارتباط عمیقی بین نظرات تفسیری علامه با روایات شده است. از جمله مبانی اثر‌بخشی روایات بر نظرات تفسیری علامه طباطبایی(ره) می‌توان به عدم افتراق قرآن از عترت، مبین قرآن بودن اهل‌بیت، حجیّت سنّت و سخنان معصومان، عدم دسترسی به بلندای معارف جز مطهّرون و یکسان بودن روش علامه در تفسیر با روش معصومان(علیهم السّلام) اشاره کرد. نوشتن تفسیرالبیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن قبل از تفسیر المیزان، تدریس و تعلیقه بر احادیث بحارالانوار، تصحیح وسائل الشیعه، نگارش تفاسیر موضوعی بر اساس روایات، هماهنگی نظرات علامه با روایات در تفسیر المیزان و اعتقاد علامه مبنی بر اینکه تفسیر صحیح نیازمند تسلّط به روایات هست از مهمّ‌ترین شواهد اثر‌بخشی روایات بر نظرات تفسیری علامه طباطبایی(ره) هست.

زن در تاریخ بشر همواره در زمرۀ مظلوم و محروم‌ترین قشر جامعه بوده است. براین اساس از بسیاری از حقوق انسانی و مالی محروم گردیده است. حقوق زن و مخصوصا حقوق مالی زن، یکی از مباحث قابل توجهی است که برای اولین بار از سوی اسلام مورد عنایت جدی قرارگرفت. قرآن کریم، زن و بویژه حقوق مالی وی را چنان رسمیت بخشید که حتی حقوق مرد به طفیل آن شناسانده و معرفی گردیده‌است. این درحالی است که زن در عصر جاهلیت از هرگونه حقوق مالی که در ادامه بدان‌ها اشاره می‌گردد کاملا محروم و خود نیز ابزاری جهت سوء استفاده زورمندان و حق خواران بود. مالکیت زن بر اموال تحت تصرفش که از سوی اسلام به وی اعطا شده، از مواردی است که در این راستا باید شناخته شود. دیه، نفقه، مهریه و ارثی که زن، صاحب آن می‌گردد؛ همگی حاکی از داشتن حق مالکیت زن در اسلام می‌باشد. آیات متعدد قرآن کریم که محکم‌ترین و معتبرترین منبع برای معتبر دانستن این حقوق است، در آیات زیادی به این موارد اشاره دارد و مفسران و متخصصان این فقه و تفسیر آن را از زوایای مختلف به بحث و بررسی گرفته اند که از آن جمله می‌توان به دو مفسر نامدار اسلام، علامه طباطبایی از مفسران امامیه و ابن عاشور از عامه اشاره کرد. حقوق مالی زن در دنیای امروز از ضرورت و اهمیت قابل توجهی برخوردار است، زیرا آشنایی زن از حقوق مالی خودش، می‌تواند بسیاری از شبهات و نهایتا بدبینی وی نسبت به اسلام را برطرف نموده و مشکلات زیادی که در اثر عدم آگاهی زن از حقوق مالی‌اش پدید می‌آید را کاسته و وی را نسبت به زندگی‌اش هوشیارتر و قدرت و دامنه انتخاب وی را ارتقاء می‌دهد. براین اساس نوشتار حاضر که از روش توصیفی ـ تحلیلی سود برده‌است، چنین دستاوردی را می‌تواند به خوانندگان به ارمغان بیاورد که مطالعات و پژوهش‌هایی از این دست، که به صورت تطبیقی میان دودیدگاه تفسیری امامیه و اهل سنت انجام شده‌است؛ زوایۀ حقوق مالی زن را گسترده‌تر از پژوهش‌های تک بعدی ارائه می‌دهد و خوانندگان از احاطۀ علمی بیشتری بهره‌مند و برخوردار می‌شوند و ضمنا حقایق بیشتری نسبت به معارف حقوقی اسلام، بر محققین آشکار می‌گردد. در نوشتار حاضر، نویسنده بر آن است که دیدگاه‌های تفسیری این دو مفسر را به صورت تطبیقی به بررسی و تحلیل بگیرد و نقاط اشتراک و افتراق آن دو تفسیر را بیان نماید و مسئلۀ حقوق مالی زن را از نظرگاه امامیه و اهل سنت تبیین نماید.

در راستای شناخت ، ترویج و توسعه معارف اسلامی و حرکت علمی در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی ، امت اسلامی علم را برای تعالی خود و هم برای تفوق بر دشمنان اسلام و حکومت اسلامی نیاز دارند.شناخت صحیح و دقیق مفاهیم و واژگان از زبان قرآن با رویکردهای روش شناسی نوین بر مبنای تفاسیر معتبر موجب توجه و تدبّر در قرآن و ترویج و اشاعه آن در سطح کلان شده و از طرفی درک و فهم حقیقت و آموزه های قرآن و گسترش آن در بینش، منش و کنش افراد جامعه؛ موجب پیشگیری از کج فهمی ها ، کج اندیشی ها و عوام فریبی ها خواهد شد. تحقق چنین شرایط و فرهنگ سازی مستلزم انجام مطالعات و تحقیقات جدی و علمی در این بخش می باشد.برای فهم و تفسیر دقیق قرآن و رسیدن به حقیقت این آیات الهی که یکی از دغدغه های همیشگی مسلمانان به طور عام و عالمان و دانشمندان اسلامی به طور خاص در طول تاریخ اسلام بوده؛ تولید دانش در مطالعات قرآنی با رویکرد نوین معناشناسی و انجام تحقیق و پژوهش در این راستا مسأله این پایان نامه است.هدفی اصلی این پژوهش بررسی و شناسایی آیات مشتمل بر واژه سِحر و مشتقات آن در قرآن کریم و توصیف و تحلیل معنایی با رویکرد روابط همنشینی و جانشینی مفهوم سِحر در تفسیر المیزان و تفسیر طبری است. این تحقیق با توجه به ماهیت موضوع مورد مطالعه ،از پژوهش های کیفی و نوع تحقیق نظری با رویکرد توصیفی – تحلیلی است و روش انجام پژوهش به صورت اسنادی و کتابخانه ای است. از معناشناسی در آیات بررسی شده می توان دریافت که در این آیات کفّار و مشرکین(بویژه یهودیان) آیات حق ،نبوت و معجزات پیامبران ،کتاب مقدس قرآن ، معاد و حقایق را انکار و تکذیب کرده و تهمت سحر زده و انبیاء و پیامبران را ساحر و مجنون قلمداد می کردند. از طرفی آیات مربوط به سحر در قرآن در مقام دفاع از رسالت، نبوت، معجزات ،کتب مقدس و معاد برآمده و همه آنها را دور از سحر و ساحری می داند .نتایج این پژوهش در بخش واژگان همنشین و جانشین با مفهوم سحر نشان می دهد؛ واژگان کفر ، ظلم و القوا در قالب فعل رابطه معنایی با سحر در محور همنشینی دارند.در کنار این کلمات فرعون ، ناس ، ارض، حق ، مبین ، علیم ، عظیم ، کذاب ، مفتری ، مستمر و یؤثر در قالب اسم و صفت در محور همنشین با سحر رابطه معنایی دارند. کلمه مجنون از جمله واژگانی است که با سحر در برخی آیات رابطه همنشینی و در آیاتی رابطه معنایی جانشینی دارد. در بررسی واژگان جانشینی نتایج پژوهش نشان می دهد که کلمات کاهن ، طاغوت ، ، شیطان ، شاعر و مکر با واژه سحر بر اساس ساختارهای مشابه آیات و شمول معنایی روابط جانشینی دارند و واژگان معجزه و کرامت نیز ارتباط مفهومی متضاد با سحر دارند.