جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگي «علم تفصيلي پيشين خداوند» و رابطة آن با «اختيار انسان» ازجمله موضوعات اختلافي در بين انديشمندان است. برخي پيروان مکتب «تفکيک» که به ديدگاه تباين خالق و مخلوق باور دارند و از نظريه «تنزيه صرف» درباره صفات خداوند پيروي مي‌کنند، براي توجيه «علم الهي و نسبت آن با اختيار»، به نظريه «علم بدون معلوم»‌ پناه برده‌اند. يکي از استدلال‌هاي اين مکتب آن است ‌که فعل اختياري به سبب اختياري بودن، پيشي‌بيني‌ناپذير است و ازاين‌رو، علم الهي نمي‌تواند مانند علم بشري و داراي ارتباط با معلوم باشد و چون علم الهي با علمي که در خود مي‌يابيم متفاوت است و علمي است که «هيچ‌گونه ارتباطي با معلوم ندارد»، «هرچه در خصوص اين علم گفته مي‌شود بايد صرفاً گزاره‌ها و گزارش‌هايي تنزيهي باشد». اين مقاله با روش تحليلي و توصيفي نشان داده که نظريه «پيش‌بيني‌ناپذيري افعال اختياري» اشکالات فراواني دارد که ازجمله مهم‌ترين‌ آنها تحليل نادرست از «حقيقت اختيار» و «تنافي آن با ضرورت» است. بنابراين اين استدلالِ مکتب تفکیک ـ برای اثبات ديدگاه‌هایِ خود در زمینة «تنزيه صرف» و «علم بدون معلوم» ـ باطل است.

انسان راه‌هاي معرفتي متنوعي به سوي شناخت واقع، ازجمله شناخت خود دارد و هريک از راه‌هاي معرفتي نيز در جاي خود مزيت نسبي دارد. در مقالة «چيستي انسان‌شناسي» براي اثبات مزيت انسان‌شناسي نقلي نسبت به انسان‌شناسي‌هاي عقلي، شهودي و تجربي، اولاً، امتياز‌ها و ويژگي‌هايي براي انسان‌شناسي نقلي، و ثانياً، بحران‌ها و مشکلاتي براي ساير انواع انسان‌شناسي بيان شده است. تقريباً همة امتيازاتي که در مقالة يادشده براي انسان‌شناسي نقلي ذکر شده و همة مشکلاتي که براي انواع ديگر انسان‌شناسي، ازجمله انسان‌شناسي عرفاني بيان شده درخور مناقشه‌اند. مهم‌ترين اشتباهي که در محور اول مقالة مزبور صورت گرفته، اين است که برداشت‌هاي ظني دانشمندان، داراي جامعيت، اتقان و اعتبار يقيني تلقي شده‌اند. مهم‌ترين اشتباهي که در محور دوم مقاله صورت گرفته اين است که تفاوت ميان علم حضوري با ترجمه و تفسير آن ناديده گرفته شده است. در نوشتار حاضر، براي دفاع از اهميت و اعتبار انسان‌شناسي‌هاي غيرنقلي، به‌ويژه انسان‌شناسي عرفاني، بخش‌هايي از ادعاهاي مقالة مزبور را نقل و بررسي کرده‌ايم.

اهل معرفت، تفسیر خاصی از مرگ، حیاتِ پس از مرگ، برپایی قیامت و به‌طور کلی معدوم شدن و موجود شدن دارند. ایشان همه موجودات را اسماء و تجلیاتِ کلی یا جزئیِ حق می‌دانند و معتقدند که گاهی ظهورِ یک اسم در یک موطن، مستلزم خفای اسم دیگری در همان موطن است و موجود شدن و معدوم شدن تعبیر دیگری از همین ظاهر شدن و مخفی شدن اسماء حق ‌سبحانه در یک موطن هستند. مطابق این تفسیر عرفانی از حیات و ممات و بود و نبود، «معاد و قیامت» عبارت است از بازگشت یک اسم یا تجلی از مرتبه ظاهر در عوالم مادون به مرتبه باطن و اصل خود در عوالم بالا. عرفا برای چنین بازگشتی دست‌کم پنج صورت مختلف معتقدند که برخی برای همه ماسوی‌الله، و برخی مختص به بعضی از انسان‌ها هستند. انواع مزبور عبارتند از: قیامت لحظه‌به‌لحظه، قیامت صغرای آفاقی، قیامت صغرای انفسی، قیامت کبرای آفاقی و قیامت کبرای انفسی. در شریعت، به قیامت‌های آفاقی با نام «قیامت» تصریح شده است. به اعتقاد عارفان، سایر اقسام قیامت نیز شواهدی نقلی ـ هرچند نه با نام قیامت و نه به‌اندازه قیامت‌های آفاقی ـ دارند. در این مقاله، انواع پنج‌گانه قیامت و مؤیدهای نقلی آنها را بررسی نموده‌ایم

«انسان و کنش‌های او» به‌عنوان موضوع علوم انسانی دارای جنبه‌هایی متفاوت است که شناخت هر یک از این جنبه‌ها می‌تواند تأثیر بسزایی در هر یک از دو بعد توصیفی و توصیه‌ای علوم انسانی داشته باشد. یکی از این جنبه‌ها که کمتر به آن پرداخته شده و تأثیر آن در علوم انسانی کمتر مورد بحث قرار گرفته است، وحدت یا کثرت نوعی نفوس انسانی است. در این مقاله ابتدا سه دیدگاه درمورد وحدت یا کثرت نوعی نفوس انسانی بیان شده و با توجه به اختلاف افراد انسانی در حدوث و بقا، دیدگاه «کثرت نوعی نفوس در حدوث و بقا» مورد پذیرش قرار گرفته است. سپس نشان داده شده است که پذیرش وحدت یا کثرت نوعی نفوس در بعد توصیفی علوم انسانی تأثیرگذار است و ازآنجا‌که بعد توصیه‌ای علوم انسانی مبتنی‌بر بعد توصیفی بوده و حتی این دو، دو روی یک سکه هستند، تأثیرگذاری این مبنا در علوم انسانی توصیه‌ای نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. با توجه به اینکه از میان اقوال، کثرت نوعی نفوس در حدوث و بقا مورد پذیرش قرار گرفته، نشان داده شده است که پذیرش این مبنا در هر دو جنبۀ توصیفی و توصیه‌ای علوم انسانی تأثیرگذار بوده و باعث متفاوت شدن توصیه‌ها و توصیف‌ها دست‌کم در برخی از علوم انسانی مانند روان‌شناسی خواهد بود.

براساس مبانی صدرالمتألهين انسان در قوس صعود حرکت ذاتی خود را از جمادی آغاز مي‌کند و با طی مراحلی به حیات نطقی و قدسی مي‌رسد. نفس بودن ان از زمانی آغاز مي‌شود که جنین به تجرد ابتدایی و حس و حرکت ارادی رسیده و در عین تجرد از ماده، به تدبیر بدن می‌پردازد. در این نوشتار، به روش کتابخانه‌اي و شیوه توصیفی ـ تحلیلی به این مسئله پرداخته شده که نفس هرچقدر هم که در تجرد و علم و عمل ارتقا پیدا کند، تدبیر نوعی بدن را رها نمي‌كند. ازاين‌رو، حتی بعد از مرگ بدنی برزخی و اخروی دارد؛ و کیفیت حیات اخروی، متناسب با ادراکات و نیات و ملکاتی که در دنیا کسب کرده، شکل می‌گیرد. به لحاظ علمی، اگر انسان در مرحله ادراکات حسی و خیالی و وهمی باقی مانده باشد، در عالم مثال محشور مي‌شود؛ ولی اگر به ادراکات عقلی نیز نایل شده باشد، از عالم عقل هم بهره‌مند مي‌گردد و به لحاظ عملی صورت او، متناسب با نوع ملکات، به یکی از صورت‌هاي ملکی، شیطانی، بهیمی یا سبعی خواهد شد.

سعادت به‌عنوان هدف نهایی افعال انسانی، از دیدگاه آيت‌الله مصباح، به‌معنای قرب به خداست. از طرفی، رسالت علوم انسانی، شناسایی حقیقت یک رفتار و توصیه برای دستیابی به رفتار مطلوب است؛ در نتیجه، هر چیزی‌ را که به‌عنوان سعادت حقیقی انسان در نظر بگیریم، تعیین‌کنندۀ جهت‌گیری ما در علوم انسانی و ارکان آن است. هدف، بررسی انواع تأثیرات سعادت بر ارکان علوم انسانی است. در مورد جمع‌آوری داده‌ها، از روش اسنادی و در مورد تحلیل داده‌ها از روش توصیفی و تحلیلی استفاده ‌شده است. در بُعد موضوع، پذیرش سعادت موجب نگرش به ابعاد الهی انسان و افعال او، ازجمله نیت و باطن اعمال انسان است؛ و در بُعد مسئله، موجب انتخاب مسائل در ‌راستای هدف نهایی و در حل مسائل علوم انسانی توصیفی، موجب تغییر توصیف ما از انسان و افعالش و مسائل مطرح در آن علوم، و در علوم انسانی دستوری، موجب جهت‌دهی باید و نبایدها به ‌سوی کمال نهایی است؛ در بُعد هدف، موجب نگاه ابزاری به هدف‌های خرد در علوم انسانی، نسبت به هدف نهایی می‌شود و در بُعد روش، موجب عدم انحصار در روش‌های تجربی از قبیل کمّی و توجه به روش‌های دیگر، همچون روش‌های نقلی و شهودی است.

بی‌تردید مرگ به معنای انتقال از یک عالم به عالم دیگر است؛ ولی انتقال به معنای حرکت از یک مکان مادی به مکان مادی دیگر، هم در مورد نفس و روح مجرد و هم در مورد عوالم بعدی، یعنی دو عالم مثال و عقل که مجرد از ماده‌اند، بی‌معناست. مطابق مبانی عرفانی و صدرایی، انسان موجودی چندمرتبه‌ای است و هر مرتبة آن در یکی از مراتب عالم حضور دارد و جابجایی او بین عوالم مادی و مجرد، نه به صورت مادی و مکانی بلکه به صورت تغییر «توجه و تمرکز» نفس است که یا با اختیار خود انسان یا بدون اختیار او و بر اثر غلبه و سلطة بی‌اختیار «احکام یک عالم» اتفاق می‌افتد. بر اساس این آموزه، بیشترین توجه نفس با اختیار خود یا بدون اختیار، خواه موقت و خواه دائم به هر مرتبه‌ای از خود و هر عالمی باشد، انسان با ‌اختیار یا بی‌اختیار، موقتاً یا دائماً به آن مرتبه و آن عالم منتقل می‌شود. بنابراین حقیقت مرگ، انتقال با‌اختیار یا بی‌اختیارِ توجه و تمرکز نفس از دنیا به آخرت است، نه جابجایی مادی و مکانی انسان یا روح مجرد او.

در یک تقسیم‌بندی کلی، مباحث عرفان نظری به دو بخش «توحید و موحد» تقسیم می‌شود. بخش دوم به بررسی حقیقت انسان، جایگاه او در نظام هستی و رابطه او با حق‌تعالی می‌پردازد. در این بخش از علم عرفان نظری، یکی از مسائل اساسی که در فهم بسیاری از مسائل مهم دیگر عرفان نیز کارگشاست، مسأله سریان انسان کامل در مراتب عالم است. روشن است که دست‌یابی به فهم دقیق و صحیح از این مسأله مهم عرفانی، بر تبیین دقیق مبانی آن توقف دارد. ما در این نوشتار با روش تحیلی ـ توصیفی، به واکاوی مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناختی سریان انسان کامل در مراتب هستی پرداخته‌ایم و در نهایت به این نتیجه رسیده‌ایم که وحدت شخصی وجود، شمول و سریان اسم جامع الله، اتحاد انسان کامل با اسم جامع الله و روح بودن انسان کامل نسبت به عالم، از جمله مهم‌ترین مبانی این دیدگاه عرفانی در زمینه سریان انسان کامل در عالم به‌شمار می‌روند.

شیخ اشراق ادراک حسی را- دست کم در محدودة ابصار- از مقولة علم حضوری می‌داند. صدرالمتألهین با نقد دیدگاه وی، تصویری حصولی از ادراک حسی را می‌پذیرد. ایشان بر این باور است نفس در ادراک حسی صورت‌هایی مجرد را که مماثل با صورت‌های موجودات مادی هستند در صقع خود انشا می‌کند. مطابق این بیان، محسوس بالذات از نگاه شیخ اشراق صورتِ خارجیِ مادی و از منظر صدرالمتألهین صورتِ ذهنیِ مجردِ مماثل با صورت خارجی مادی است. در این مقاله پس از تبیین مختصر دیدگاه شیخ اشراق دربارة حقیقت ادراک حسی، شش اشکال عمدة صدرالمتألهین بر دیدگاه مزبور را بررسی کرده‌ و نشان داده‌ایم اشکالات مزبور دست کم با کمک مبانی حکمت متعالیه قابل پاسخ هستند. سپس با طرح برخی ایرادهای دیدگاه صدرالمتألهین ثابت کرده‌ایم دیدگاه ایشان گرچه می‌تواند برای ادراک خیالی تبیینی مناسب به شمار آید، برای توجیه ادراک حسی ناکافی است. هدف از این پژوهش آن است که نشان دهد دیدگاه شیخ اشراق در زمینة ادراک حسی با کمک مبانی صدرالمتألهین قابل دفاع است و اندیشه‌های این دو حکیم برجسته، بیشتر مکمل هم‌اند تا نافی یکدیگر.

صدرالمتألهین‌ به‌عنوان مبدع مسئلۀ سرنوشت‌ساز و پرکاربرد تشکیک در فلسفۀ اسلامی شناخته می‌شود. او با ابتکار مثال‌زدنی تشکیک را بر پایه اصالت وجود بنا نهاد. امروزه در بین مفسران، تفاسیر متعددی از تشکیک صدرایی وجود دارد. در میان این تفاسیر، تفسیر استاد فیاضی مقارنت ویژه‌ای با وحدت شخصی وجود یافته است. در تفسیر مدعایی ایشان تشکیک به معنای موجودیت همه موجودات به عین وجود واجب‌تعالی است. در حقیقت یک وجود بسیط و بحت اطلاقی، بیشتر محقق نیست و کثرات علی‌رغم موجود بودن، وجودی غیر از وجود حق‌تعالی ندارند و به عین وجود او موجود هستند. به‌نظر استاد فیاضی این نظریه، باور نهایی صدرالمتألهين در این زمینه است. ایشان همچنین عباراتی از صدرا که به‌منزلۀ دلیل برای اثبات این تشکیک است را برای اثبات تفسیر مدعایی خود ارائه می‌دهند. در این عبارات صدرالمتألهين درصدد اثبات موجودیت همه وجودات به ‌وجود خداوند و یا به بیان دیگر، وجود بودن وجود خداوند برای همه موجودات است. در این مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي به بررسی این ادله خواهیم پرداخت.