جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة اصالت وجود یا ماهیت یکی از مسائل مهم فلسفی است که اعتقاد به هریک می‌تواند در تبیین مسائل حوزه‌های مختلف فلسفی تأثیرگذار باشد. این مقاله درصدد است تأثیر نظریة اصالت وجود در حوزة اخلاق، ماهیت فضایل و رذایل اخلاقی، احکام، بایدها و نبایدهای اخلاقی را بررسی کند. به اعتقاد نویسندگان، نظریه‌های اخلاقی رایج، اعم از وظیفه‌گرایی، نتیجه‌گرایی و فضیلت‌گرایی، مبتنی بر نظریة اصالت ماهیت (انسان) هستند. ملاصدرا و دیگر فیلسوفان مسلمان گرچه نظریة اصالت وجود را در فلسفة اولی و هستی‌شناسی طرح کردند و لوازم و نتایج نظریة اصالت وجود در هستی‌شناسی مطرح کردند، ولی هیچ‌یک تأثیر و لوازم این نظریه در حوزة اخلاق را طرح نکردند و متفطن آن نشدند

پژوهش حاضر به بررسی راهکارهای روان‌درمانگر معاصر، اروین یالوم، در درمان اضطراب مرگ و مبانی فلسفی آن می‌پردازد. یالوم روان‌درمانگری اگزیستانسیال از نوع سارتری است که تلاش دارد براساس مبانی فلسفی خداناباوری، دین‌ناباوری و آخرت‌ناباوری، مسئلۀ اضطراب مرگ را با راهکارهای وجودی کاهش دهد. وی معتقد است انسان به‌صورت تصادفی به این جهان فاقدمعنا پرتاپ شده است و چاره‌ای جز جعل معنا برای آن ندارد. ازنظر وی، انسان در دنیا با چهار دغدغۀ وجودی مهم، یعنی مرگ، آزادی، تنهایی و پوچی مواجه است که مسئلۀ مرگ دراین‌میان از همه مهم‌تر است. وی به‌عنوان روان‌‌درمانگرِ وجودی، با رویکردی طبیعت‌گرایانه و خداناباورانه و با نگاهی نیست‌انگارانه به مرگ، واقعیت مرگ را به‌عنوان دغدغۀ وجودی انسان می‌پذیرد و تلاش می‌کند با راهکارهایی چون مرگ‌اندیشی، داشتن بینش وجودی به مرگ، تفکر درباب هستی، خودافشاگری، افزایش رضایتمندی از زندگی، حساسیت‌زدایی از مرگ، خلّاقیت و موج‌آفرینی، اضطراب مرگ‌ را درمان کند.

اغلب متکلمان اسلامی، به خصوص شیعی که باور به عصمت انبیا دارند، معتقدند که عمل آدم در خوردن میوة ممنوعه گناه نبود. آن­ها توجیهاتی درباره این عمل آدم توجیهاتی ذکر کرده­اند: 1. آدم تنها نهی ارشادی خدا را زیرپا گذاشت نه نهی مولوی او را؛ 2. مراد از گناه آدم در آیه، گناه فرزندان اوست نه خودش. برخی دیگر از متکلمان، ضمن پذیرش گناه بودن عمل آدم، در توجیه آن چنین راه‌کارهایی در پیش گرفته‌اند؛ 3. آدم وقتی مرتکب این عمل شد، نبی نبود؛ 4. آدم را شیطان فریب داد؛ 5. گناه او از روی فراموشی و خطا بود؛ 6. گناه او در بهشت بود؛ 7. گناه او گناه صغیره بود. به اعتقاد نگارنده این توجیهات موفق نیستند. در این مقاله اشکالات آن­ها بیان شده است. به نظر می‌رسد دستور خدا به آدم یک دستور مولوی بود نه ارشادی، و عمل او از روی سهو و نسیان نبود. مهم این است که او دستور خدا را چه ارشادی بوده باشد و چه مولوی، زیرپا گذاشت و بهتر بود که چنین نمی‌کرد.

خلق­گرایی مطلق یا افلاطون­گرایی تعدیل­شده پاسخی است برای چالشی که افلاطون­گرایی برای خداباوری ایجاد می­کند. دغدغۀ اصلی این دیدگاه، تلائم و هماهنگی میان خداباوری با افلاطون­گرایی است. خلق­گرایی مطلق در واقع مدعی است حقایق ضروری نیز مانند موجودات ممکن وابسته به خداوند هستند. از این­رو، ما در فهرستِ وجودشناسی با موجودی که مستقل از خداوند وجود داشته باشد مواجه نیستیم و خداوند تنها موجود مستقل و بی­نیاز از غیر است. بنابراین ادعای افلاطون­گرایان معاصر که با ارائۀ استدلال­هایی مدعی­اند برخی اعیان انتزاعی، مانند اعیان ریاضی، به نحو ضروری، فرازمانی و نامخلوق موجودند با این قید که این حقایق در عین ضرورت و فرازمانی بودنشان، مخلوق و وابسته به خداوند هستند پذیرفته می­شود. در این دیدگاه، گرچه خلقِ­ این امور ضروری است، ولی وجود قضایا، جهت و ارزشِ صدقشان وابسته به خداوند است. به‌طور کلی، قلمرو افلاطونی به عنوان ادراکات و اندیشه­های خداوند در نظر گرفته می­شوند. ویلیام کریگ، فیلسوف ِخداباور آمریکائی معاصر، بر این باور است که این دیدگاه با مشکلات متعددی نظیر خلط با مفهوم­گرایی ، اشکال دور باطل، عدم تلائم با اختیار خداوند، ناسازگاری با نظریۀ سنتی خلقت و مبادلۀ نظریۀ خلقت با نظریۀ فیض­گرایی فلوطینی مواجه است. گرچه برخی از ایرادات کریگ به دیدگاه خلق­گرایی وارد نیست؛ لکن خلق­گرایی مطلق با اشکالی جدّی مواجه است و به نظر می­رسد بتوان از دیدگاه امکان­گرایی کلّی دکارتی دفاع نمود. این مقاله به تبیین و بررسی این دیدگاه و انتقادات کریگ می­پردازد.

این مقاله به بررسی دیدگاه کانت دربارة حکم اخلاقی دروغگویی می‌پردازد. دروغگویی از نظر کانت رذیلتی بزرگ و کلید تمام شرور در عالم است. وی دروغ را چنین تعریف می‌کند: «به زبان چیزی گفتن و در دل چیزی داشتن». اغلب تصور می‌شود که دروغگویی به‌خاطر ضرر زدن به غیر نادرست است؛ ولی کانت معتقد است دروغ حتی اگر زیانی به کسی نداشته باشد و با نیت خیر نیز گفته شود، باز عملی نارواست. وی دروغ‌گویی را به خاطر نابود کردن ارزش انسانی خویش، نادرست می‌شمارد. او دروغ نگفتن را یک وظیفة کامل انسانی هم نسبت به دیگران و هم نسبت به خویشتن برمی‌شمارد. سئوال اصلی پژوهش این است که آیا دروغگویی از منظر کانت به‌طور مطلق ممنوع است یا وی آن را در برخی شرایط تجویز می کند؟ نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که دیدگاه کانت در مورد مطلق یا نسبی بودن ممنوعیت دروغگویی در آثار مختلفش متفاوت است. کانت در آثار ابتدایی خود، مانند: درس‌های فلسفه اخلاق، دیدگاه سهل‌گیرانه‌تر و انعطاف‌پذیرتری نسبت به دروغگویی دارد و دروغگویی را به‌طور مطلق ممنوع نمی‌شمارد؛ بلکه دروغگویی برای نجات خود از سوء استفادة دیگران را تجویز می‌کند و به‌طور کلی، دروغگویی و فریب را از باب مقابله به مثل جایز می‌شمارد؛ اما در آثار متأخرش، مانند: مابعدالطبیعه اخلاق و مقالة «حق فرضی دروغگویی با انگیزة خیرخواهانه» معتقد به ممنوعیت مطلق دروغگویی شده است. وی در بنیاد مابعدالطبیعة اخلاق، دروغگویی را بر اساس اصل تعمیم پذیری و اصل غایات ممنوع می‌شمارد.

این مقاله در زمینة کلام اسلامی به بررسی دلالت یک آیة مهم قرآنی بر عصمت انبیاء می‌پردازد. دلایل عقلی و نقلی متعددی بر اعتقاد عصمت مطلق انبیاء از سوی متکلمان شیعی اقامه شده است. موضوع این مقاله بررسی دلالت آیة «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» است. بر اساس این آیه، عهد خداوند، نبوت یا امامت، به ظالمان نمی‌رسد. هر گناهی، صغیره یا کبیره، مصداق ظلم است؛ بنابراین عهد نبوت خداوند به شخص گناهکار نمی‌رسد؛ بلکه تنها به شخص معصوم می‌رسد. اختلاف بر سر شمول معنای ظالم بر کسی است که مرتکب گناهی در گذشته شده و سپس توبه نموده و پرهیزکار شده است. متکلمان شیعی معتقدند چون کلمة «الظالمین» در آیه عام است، شامل چنین شخصی نیز می‌شود. بنابراین، نبی و امام باید معصوم مطلق باشد. نگارنده همانند برخی از متکلمان اسلامی معتقد است چون «ظالم» اسم مشتق است و بر اساس مباحث الفاظ در علم اصول، اسم مشتق، حقیقت در متلبس به مبدأ است، بنابراین ظالم به کسی گفته می‌شود که متلبس به صفت ظلم است نه آنکس که از ظلم توبه نموده و در حال حاضر، لباس تقوا و پرهیزکاری به تن کرده است. بنابراین، آیه دلالت بر عدم شمول عهد نبوت به ظالمان بالفعل دارد نه کسی که قبلا مرتکب ظلمی شده باشد و سپس توبه نموده باشد.

نظریه اعتدال در اخلاق که در اصل توسط افلاطون و ارسطو در یونان باستان طرح شده است، بیشترین رواج را در میان حکمای اسلامی داشته است. طبق نظریه اعتدال، هر فضیلت در حد وسط میان دو رذیلت افراط و تفریط قرار دارد. هر فضیلت اخلاقی ناشی از اعتدال و میانه‌روی در اعمال و عواطف و هر رذیلت اخلاقی ناشی از افراط یا تفریط در آنهاست. ایدة اصلی این مقاله آن است که گرچه حکمای اسلامی در اخلاق تحت تأثیر این نظریه یونانی بوده‌اند، ولی نوآوری‌های زیادی نیز در آن ایجاد کرده‌اند. کندی، مسکویه، ابن سینا، راغب اصفهانی، خواجه نصیرالدین طوسی بیشترین نوآوری‌ها را در این نظریه داشته‌اند. برخی از این ابتکارات عبارتند از: ادغام نظریه حدوسط ارسطو و نفس شناسی افلاطون توسط کندی، تقسیم فضایل و رذایل اخلاقی به اجناس عالی و انواع مندرج تحت آنها توسط مسکویه، افزودن معیار کیفی انحراف از حد وسط به معیارهای کیفی ارسطو (افراط و تفریط) توسط خواجه نصیر طوسی، تبیین معنای مختلف برای فضیلت عدالت توسط ابن سینا، افزودن فضایل دینی و عرفانی به فضایل اخلاقی توسط راغب اصفهانی و ارائة روش جامعی برای درمان رذایل اخلاقی. این مقاله تلاش دارد تا ضمن بیان نوآوری‌های حکیمان مسلمان در نظریه اعتدال، سیر تطور این نظریه در جهان اسلام را نشان دهد.

برخی از حکمای اسلامی، گرچه در نظام اخلاقی خویش متأثر از فیلسوفان یونان باستان بوده‌اند، ولی اغلب تلاش داشته‌اند اخلاق فلسفی آنها را با آموزه‌های ناب دینی مخلوط کنند و یک نظام اخلاقی تلفیقی (فلسفی-دینی) ارائه نمایند. راغب اصفهانی، صاحب کتاب شریف الذریعة الی مکارم الشریعة، یکی از این حکمای مسلمان است. نظریه اخلاقی راغب در این کتاب را می‌توان در زمره نظریه‌های اخلاق فضیلت قرار داد. راغب گرچه در ساختار کلی نظریه اخلاقی‌اش، متأثر از اخلاق فضیلت افلاطون و ارسطو است، اما در محتوای علمی آن کتابی نظریه‌ای کاملاً دینی و قرآنی است و چندان رنگ و بوی فلسفی ندارد. وی به خوبی، اخلاق فلسفی و قرآنی را به هم آمیخته است. یکی از ابتکارات مهم راغب در این کتاب که ناشی از بهره‌گیری وی از قرآن کریم است، افزوردن فضایل دینی به فضایل چهارگانه اصلی فلسفی یعنی حکمت، عفت، شجاعت و عدالت است. وی چهار فضیلت هدایت، رشد، تسدید و تأیید را به عنوان فضایل توفیقی بر آنها می‌افزاید. به عقیده راغب، هیچ کس، راهی به هیچ یک از فضایل ندارد مگر به هدایت الهی و رحمت او. تقسیم عدالت به مطلق و مقید که بر گرفته از آیات قرآن و به نوعی راه‌گشای حل اختلاف حسن و قبح عقلی و شرعی معتزله و اشاعره است، نیز از ابتکارات راغب است که در کلام دیگر حکمای اسلامی دیده نمی‌شود.

این مقاله در زمینه فلسفه ملاصدرا به بررسی این پرسش می پردازد که نظریه وجود عین الربطی معلول چه پیامدهایی در بعد اخلاقی و اجتماعی دارد؟ از دیدگاه ملاصدرا وجود معلول عین الربط بوده و استقلالی ندارد و از مراتب وجود علت انتزاع می-شود. معلول پرتوی از انبساط وجودی وجود علت حقیقی است و علت در مرتبه علیت واجد تمام مراتب معلولات است. در پارادایم فکری صدرایی تمامى علّت‌ها و فاعل‌ها عین ربط به واجب تعالى بوده و هیچ نحوه استقلالى ندارند. افاضه وجود، منحصر در ذات بارى است و دیگر علّت‌ها از مجارى و واسطه‏هاى فیض اویند. این گونه نیست که تنها وجود فاعل مباشر مستند به او باشد، بلکه تمامى شؤون او نیز مستند به فاعل حقیقى است و هر آن، وجود و تمامى شؤون وجودى را به فاعل افاضه مى‏کند؛ زیرا فاعل مباشر عین تعلّق و وابستگى به اوست. با تحلیل نظرات ملاصدرا و با تکیه بر قاعده حرکت جوهری، برخی از پیامدهای احصا شده از این نوع نگرش عبارتند از: سعادت غایی و کمال اخلاقی، احساس تقرب بیشتر و علم حضوری به خداوند، مسئولیت و تکالیف اخلاقی به اندازه مرتبة وجودی، انبساط کرامت ذاتی در همه مخلوقات، وصول به حریت وجودی. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی در صدد بررسی نتایج و پیامدهای اخلاقی نگرش عین الربطی وجود معلول با تکیه بر آراء ملاصدرا است.