جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سورۀ برائت تنها سوره در قرآن است که با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم» آغاز نشده است. دربارۀ عدم ذکر بَسْمَله در ابتدای این سوره دلایل مختلفی مطرح است، پژوهش حاضر ضمن بررسی هر یک از دیدگاه‌های مطرح، با نظر به قراین خارجی در فضای سورۀ برائت اعم از فضای نزول و جوّ نزول، در پی آن است که مسئلۀ عدم ذکر بَسْمَله در ابتدای سورۀ برائت را بررسی کند. رفتار گوناگون اصحاب پیامبر(ص) در جنگ تَبوک (به‌عنوان واقعۀ مهمی در سال نهم هجرت) بیانگر گروه‌های مختلف مؤمنان و منافقان است. سال نهم یک نقطۀ عطف تاریخی در تاریخ شبه‌جزیرۀ عربستان بود و گرایش اکثریت به اسلام نوعاً به دلایل سیاسی، امنیتی و اقتصادی محسوب می‌شود و رویکردشان به اسلام تابع منافعشان بود و چهره‌ای که بیشتر خود را نشان می‌داد،کفر در پرتو ایمان یا به‌عبارت دیگر «نفاق» بود؛ رفتاری که محتوای سوره نیز شاهدی بر آن است. ذکر بَسْمَله از جانب خداوند سبحان در ابتدای هر سوره، دعوت از مردم برای بهره‌گیری از رحمت عامه و خاصۀ خداوند است منافقان در اثر مانعی که از کفر در برابر رحمت الهی ایجاد کرده‌اند، خویشتن را از رحمت الهی محروم کرده‌اند، به‌عبارتی عملکرد منافقان و به‌نوعی خواستۀ باطنی ایشان، قطع پیوند با خداوند و امت اسلامی است، خداوند هم پیرو رفتار منافقان، ایشان را از رحمت الهی خویش محروم کرده است.

بحث تناسب و پیوستگی متن قرآن پیشینه ای دیرین در سنت قرآن پژوهی مسلمانان دارد که پیوستگی و انسجام بین آیات سوره یکی از ابعاد آن و تعیین محور سوره راهی برای کشف این پیوستگی است. روش تحلیل محتوا یکی از روش‌های جدید است که در کشف غرض یا اغراض سوره و فهم آیات و دسته بندی آنها به ما کمک می‌کند. در این تحقیق با روش یاد شده مضامین فرعی، اصلی جهت گیری آیات ودر نهایت تحلیل کمّی وکیفی سوره یونس استخراج شده است. یافته های پژوهش به کشف موضوعات صفات خدا، مومنان، انبیا، مخالفان انبیا(مخالفان حق)، معاد، قران و اقوام کافر انبیا یا همان داستانهای سوره انجامید. درمیان موضوعات مطرح شده در سوره، مخالفان حق که با استناد آیات سوره همان مخالفان قرآن و نبوت هستند با 37 مرتبه تکرار و پس از آن انبیا با 25 مرتبه و مومنان با 13مرتبه پربسامد ترین موضوعات می‌باشند. بسامد گیری کلمات نشان می‌دهد واژگان "الله" و"رب" با84 مرتبه و"ایمان" با 26 مرتبه تکرار نشان از تأکید سوره برتوحید و صفات الهی دارد. تکرار واژگان "رب و الله" برای توصیف ربوبیت الهی است که در صدر اسلام مورد تردید مخالفان بوده و به دنبال آن مسئله ایمان به خدا وفرستاده اش توصیه شده است. قسمت عمده ای ازجهت گیریهای سوره، مربوط به اصول دین(توحید، نبوت و معاد)، است که در میان اصول دین، نبوت وتوحید در این سوره بیشترجلوه می‌کنند گویی از اصل توحید برای تبیین نبوت استفاده شده است. سایر جهت‌گیری آیات، شامل سنت های الهی و اخلاقیات می‌باشد. علاوه بر این در تحلیل کیفی، الگوهایی از صفات و سنت های الهی، انواع ایمان، خصوصیات مومنان، پاداش دنیوی و اخروی آنها، اوصاف و وظایف پیامبران و ثمره پیروی از ایشان، ویژگی‌های مخالفان، اوصاف قرآن ، معاد، اقوام کافر انبیا یا همان داستانهای سوره از مضامین آیات استخراج شده است.

داوری روشمند نسبت به اقوال دیگران در قالب تأئید سخن حق و رد سخن باطل از ویژگی‌های اختصاصی قرآن است . این پژوهش به منظور الگوگیری از قرآن در گفتگو با ملتها وصاحبان سایر ادیان الهی ، داوری قرآن را نسبت به سخنان کافران بررسی کرده است. کافران ، اهل کتاب (یهودیان ومسیحیان)ومشرکانند.سخنان مشرکان پر بسامدترین نقل قول‌های قرآن و سخنان مسیحیان کم بسامدترین آن است . سخنان نقل شده از یهود عبارتست از : 1- دسیسه‌ها ، مثل سفارش یکدیگر به افشا نکردن حقایق تورات 2- تعصبات ، مانند ادعای حق خیانت به غیر یهود 3- سخنان نادرست درباره خدا و نبوت ، مانند دست بسته و فقیر خواندن خداوند و اعتقاد به نازل نشدن چیزی از جانب خداوند بر بشر .قرآن سخن دو گروه از مسیحیان را گزارش می‌کند : 1-مسیحیان مومن به پیامبر اسلام که از خداوند درخواست می‌کنند در زمره‌ی شاهدان و صالحان قرار گیرند 2-مسیحیان غیر مومن به پیامبر اسلام که قرآن ،تنها مهم‌ترین انحراف اعتقادی آنان یعنی عیسی خدایی و تثلیث را از آنها نقل می‌کند.عقاید نادرست در مورد خدا ، نبوت ، معاد و سخنان نادرست در مورد مومنان و عقاید خرافی مهم-ترین سخنان منقول از مشرکان است .خداوند فقط سخن مسیحیان مومن را با وعده‌ی ورود آنان به بهشت تأئید می‌کند و سخنان سایر مسیحیان و بقیه‌ی کافران را ابطال می‌نماید . برخی از شیوه‌های ابطال سخن کافران در قرآن عبارتست از : افشاگری ، بیان نظر صحیح ، ریشه‌یابی ، بیان پیامد ، درخواست دلیل ، بیان دلیل برای رد ادعا . استفاده از شیوه‌های استدلالی ، پرکاربردترین شیوه قرآن در بیان بطلان عقاید انحرافی کافران است .

طرح انواع شبهه، اتهام و طعن به قرآن در جهت زیرسوال بردن اعجاز قرآن از صدر اسلام تاکنون وجود داشته است. پاسخگویی بدین شبهات، نقش مهمی در استحکام اعتقادات مسلمانان و.... دارد. قاضی عبدالجبار از دانشمندان بزرگ معتزلی مذهب است، که در راستای پاسخ به شبهات قرآنی کتاب ارزشمند «تنزیه القرآن عن المطاعن» را به رشته تحریر درآورده است. پژوهش حاضر با مطالعه منابع کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی، به روش‌شناسی این اثر مهم پرداخته است. گونه‌های شبهات طرح شده در این کتاب، اغلب در حوزه مسائل کلامی مربوط به معتزله است و شبهاتی پیرامون ظواهر آیات قرآن نیز طرح شده است. روش قاضی در پاسخ بدین شبهات، بیشتر با عنایت به عقاید اصلی معتزله است؛ اما از مستندات قرآنی، روایی، ادبی، تاریخی و... نیز بهره جسته است. بررسی پاسخ‌های نشان می‌دهد وی در اغلب موارد نظراتی نزدیک به امامیه دارد؛ اما در مواردی پاسخ‌ها به حدی اجمالی است که به نظر ناقص است.

نظریه بینامتنیت رویکردی است که روابط بین متون و چگونگی ارتباط بین آن‌ها را بررسی می‌کند. در این رویکرد دلالت‌های گوناگون متون در فضای متون دیگر آشکار می‌شود. کاربست این نظریه در مطالعات دینی در تبیین پیوند عمیق قرآن و عترت است. در این پژوهش دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه با موضوع آغاز ماه رمضان در دو سطح لایه‌های ظاهری و باطنی متن بررسی و تبیین می‌شود. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال کشف افق معنایی جدید از این دعا است. روابط بینامتنی با سه گونه ساختاری و مضمونی و واژگانی پیگیری شده است. نتایج به دست آمده از پژوهش، گویای آن است که حضرت در طول این دعا از ساختارهای مختلف قرآنی در موضوعاتی همچون نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر، درخواست ملحق شدن به بندگان صالح، حمد خداوند بر نعمت هدایت و غیره بهره برده‌اند به گونه‌ای که قرآن در درخواست‌هایشان تجلّی یافته‌است.

عذاب استیصال به مجازات‌هایی گفته می‌شود که برای نابودی اقوام سرکش به هنگامی که هیچ وسیلة بیداری در آن‌ها مؤثر واقع نگردد، نازل می‌شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ـ تحلیلی به بررسی عذاب استیصال در قرآن می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مطابق قرآن، اقوام گذشته همچون عاد، ثمود و لوط در اثر ستم و ظلم کردن، کفران نعمت و بت‌پرستی، فسق، تکذیب آیات الهی و انبیاء، کم فروشی، جلوگیری از دعوت انبیاء به صراط مستقیم، مقابله با دین الهی، گمراه کردن مردم از ایمان آوردن و گرویدن به انبیاء به این عذاب مبتلا شدند. برای رهایی از این عذاب، باید تقوای الهی پیشه کرد، استغفار و توبه نمود، از بت‌پرستی و اعمال ناشایست دست برداشت، به اعمال صالح پرداخت، نعمات الهی را به یاد آورد و شکر نمود. هر قومی در صورتی که مبتلا به این گناهان شوند و آن گناه در میان آنان فراگیر و عمومی شود و استغفار نکنند، قطعاً مبتلا به عذاب استیصال خواهند شد. وجود پیامبر(ص) و استغفار مداوم، مانع از نزول این عذاب در میان قوم پیامبر(ص) شده‌است. مطابق آیة 33 سورة انفال، با وجود پیامبر و استغفار، امت اسلام عذاب نمی‌شوند، لیکن مطابق آیة 34، آنان مستحق عذاب‌اَند. لذا ظاهر این دو آیه متنافی به نظر می‌رسد. علامه طباطبائی در حلّ تعارض آیات با توجه به سیاق بر آن است که آیات 32 و 33 سورة انفال همزمان نازل نشده‌است. وی آیة 32 را ناظر به عذاب استیصال و آیة 33 ناظر به عذاب کشته شدن می‌داند. علامه طباطبائی معتقد است که عذاب استیصال زمانی فرامی‌رسد که امت اسلام استغفار را ترک می‌کند و عذاب بر آنان محقق می‌شود.

ازجمله وظایف خطیر حاکمان اسلامی،موضع‌گیری‌ مناسب دربرابر تهدید‌ مخالفان داخلی می‌باشد.راهکار مناسب،الگوگیری از سیره امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) دربرابر اولین مخالفان داخلی حکومت علوی است.پژوهش حاضر به مطالعه مجموع سخنان حضرت درباره«اصحاب جمل»، با روش علمی و نظام‌مند «تحلیل محتوا»می‌پردازد. از دیدگاه امام،برخورد هدایت‌آمیز با مخالفان و تحلیل حرکت سیاسی آنان اهمیت بسزاییدارد. ایرادحجم عمده‌ای از‌ خطبه‌های روشنگرانه حضرت قبل از جنگ، اهتمام وافر ایشان برای گفتگوی مستقیم با مخالفان در آغاز فتنه، هم‌چنین بهره‌وریاز فضایجنگ برای گفتگو با سران مخالفان و موعظه سپاهیان و نیز، نگارش نامه‌های مفصل بعد از جنگدر تبیین نتیجه نبرد و تحلیل «فتنه جمل»، همگی بیانگر بینش فرازمانی حضرت برای اصلاح جامعه اسلامیاست. بنابراین در الگوی رفتاریامام دربرابر مخالفان داخلی،اولویت با «تبیین جنگ‌طلبی و تهدیدهای مخالفان برای جامعه اسلامی» و«تلاش برای هدایت مخالفان و ممانعت از جنگ‌افروزی آنان» می‌باشد. امام درپی«اخذ تعهد از مخالفان جهت پرهیز از فسادگری در جامعه»، درصدد «ریشه‌یابی علل فتنه‌انگیزی مخالفان» برمی‌آید. هم‌چنینعلاوه بر«الزام مخالفان برای پایبندی به بیعت»،بر ضرورت مقابله با آنان «به‌خاطر پیمان‌شکنی‌شان»تأکید می‌کند. ازطرفی، «با اثباتمشروعیت حکومتش»دراحتجاج با مخالفان، به «آموزه‌های قرآنی و روایی» تمسک می‌جوید.

یکی از شاخصه‌های کلام معصومان استناد به آیات قرآن است. حضرت زهرا÷ در خطبه‌های خویش به فراخور نیاز، به آیات قرآن استناد نموده است. این گونه استنادهای قرآنی می‌تواند یکی از مهمترین منابع تفسیر قرآن به‌شمار آید. بیشترین کارکرد این روابط، در توسعه دامنه تفسیر نقلی است. این پژوهش، کارکرد تفسیری استنادهای قرآنی در خطبه‌های حضرت زهرا÷ و فراوانی آنها را مورد مُداقه قرار داده است و در آن به‌جای محتوای کلام قرآن و خطبه‌های حضرت زهرا÷، بر کارکردهای تفسیری استنادهای قرآنی حضرت÷ تأکید شده است. این بررسی بیانگر آن است که بهره‌گیری حضرت÷ از آیات گاه در جهت تبیین معنا، جری و تطبیق، گسترش مفهومی و مصداقی آیات و نیز استشهاد به آیات قرآن است. در این زمینه تبیین معنا، ذکر تطبیق آیات، استشهادهای حضرت÷ به قرآن و گسترش مفهومی و مصداقی آیات به ترتیب بیشترین کارکردهای تفسیری این استنادها را نشان می‌دهد.

وجود پیوستگی و ارتباط موضوعی آیات یک سوره از ویژگی‌های قرآن کریم می‌باشد. در این پژوهش با روش تحلیل محتوا به بررسی کشف محور موضوعی در سوره مبارکه حج پرداخته شد. به این منظور در ابتدا تحلیل محتوای کمی، فراوانی کلمات، موضوعات آیات و جهت‌گیری‌ها مورد بررسی قرار گرفت و طبق اطلاعات حاصل از آنها مشخص گردید بخش عمده‌ای از سوره حج مربوط به اصول دین با بیشترین تأکید بر روی توحید و ولایت الهی می‌باشد. در گام دوم با در نظر گرفتن اطلاعات حاصل از تحلیل کمی، به تحلیل محتوای کیفی پرداخته و مضامین استخراج شده دسته‌بندی گردید و در قالب شش مقوله: معاندان حق و دین ستیزان، مؤمنان، ولایت الهی، معبودان باطل، شرایع و احکام اسلام و معاد طبقه‌بندی شد. در نهایت مشخص گردید برخلاف ادعاهای مطرح شده، سوره مبارکه حج با وجود موضوعات متعدد، دارای یک محور کلی می‌باشد که در آیه 62 ذکر گردیده است: «أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ» لذا محور موضوعی سوره حج مقایسه بین خداوند و معبودان باطل و همچنین مقایسه بین مؤمنان که ولی‌شان خداست با منکران که ولی‌شان معبودان باطل است.

تبیین هدف کلی سوره و کشف محور اصلی سوره­های قرآن یکی از مباحث مهم در تفسیر آنهاست که از دیرباز مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. مطالعه حاضر با رویکرد کشف غرض سوره مریم، سعی در یافتن الگویی برای تبیین غرض اصلی سوره­های قرآن کریم دارد. در این راستا، این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی، ابتدا دیدگاه­های مفسران درباره هدف سوره مریم را مورد بازخوانی قرار داده است. در ادامه با بررسی سیاق سوره و ارکان آن، محور اصلی سوره مریم تبیین و تحلیل شده است. مهم‌ترین یافته­های این مطالعه از رهگذر سیاق سوره مریم این است که هدف این سوره، «رحمت الهی» با زیرمجموعه­های «عبودیت» و «بشارت و انذار» است که با سیاق مجموعه آیات سوره هماهنگی دارد. در حقیقت مضمون اصلی سوره بدین گونه است که با رحمت آغاز شده و در آیات پایانی، بشارت و انذار بیان شده و در آیات میانی سوره، عبودیت خداوند راه رسیدن به سعادت معرفی شده است. این محور با معیارهای درونی شناخت محور سوره مریم نیز هماهنگ است. ارتباط آغاز و پایان سوره، اسماء الحسنی، کلمات پرتکرار و تک‌کاربرد و داستان­های سوره، مهم‌ترین معیارهای کشف محور سوره مریم است که با مجموعه سیاق و مضامین آن نیز منطبق است.