جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از آیات قرآن کریم که در انتقال به دوره مدرن، نوعی از نابرابری جنسیتی میان مردان و زنان را به اذهان متبادر ساخته، آیه شریفه بقره/282 است که بر مبنای آن، ارزش شهادت زنان در قیاس با مردان، به نصف کاهش یافته است. طیف گسترده‏ای از عالمان تفسیر با طرحِ این مدعا که زنان، موصوف به ویژگی‏هایی چون نقصان در عقل، ضعف در حافظه و ناتوانی در ضبط حوادث هستند، خوانش‏هایی مبتنی بر ارزش‏داوری جنسیتی علیه زنان ارائه کرده‏اند. این خوانش‏ها گرچه تا آستانه سده چهاردهم از رواج بسیار گسترده‏ای برخوردار بوده و به روند تفسیرنویسیِ جهان اسلام جهت داده است، اما در گذار به دوره معاصر و مطرح شدن پرسش‏ها و شبهاتِ نوظهور عصری، زمینه‏های فرهنگی- اجتماعی برای فاصله گرفتن از سنت‏های تفسیری و به موازاتِ آن، پیداییِ خوانش‏های روزآمد از آیه بقره/282 فراهم آمد. در این پژوهش تلاش می‏شود با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن، همه امکان‏های تفسیری که در پیرامون این آیه شریفه پیش افکنده شده است، با رویکرد تطبیقی مورد مطالعه قرار گیرد. پژوهش حاضر نشان می‏دهد که صاحبان تفاسیرِ نام‏برده کوشیده‏اند با پیش گرفتن سه مسیر متفاوت، فهمی نو از آیه شریفه، متناسب با پرسش‏ها و نیازهای عصری ارائه دهند.

آیه 12 سوره طلاق، زمین را همانند هفت آسمان شمرده است. مسئله اصلی این جستار، آن است که نسبت همانند دانستن زمین با هفت آسمان در انتقال پیام آیه به مخاطبان چیست؟ برای تحلیل گفتمان قرآن از همانندی زمین و هفت آسمان، نیاز است وجه شباهت را در این آیه دریافت. قرآن‌پژوهان در تبیین وجه شباهت زمین با هفت آسمان، دیدگاه‌های گوناگونی را بیان کرده‌اند؛ امّا این دیدگاه‌ها از نظرگاه‎های مختلف، به ویژه از منظر ساختار متن، با چالش‌هایی روبرو است. از این رو در این نوشتار، با نگاهی نو به نشانه‌های درون‌متنی آیه، وجه شباهت زمین با هفت آسمان تبیین شد. با واکاوی ساختار آیه نشان داده شد این آیه تاکید می‌کند که زمین، نه در وجوهی مانند هفت عدد بودن، بلکه در ویژگیِ تحت ربوبیت پیوسته خداوند بودن، شباهت کامل به هفت آسمان دارد. در مجموع به دست آمد این تاکید بر حضور پیوسته خداوند در تدبیر زمین، در برابر باورهای مخاطبان عصر نزول در بارة رابطه خداوند با زمین بوده است. از سویی این تاکید بر ربوبیت خداوند بر زمین، پشتیبان نظریِ دستورهای شرعی سوره طلاق برای امتثال این تکالیف است.

«نحله» از کهن‌ترین واژه‏‌های سامی است که تنها یک‏‌بار در قرآن کریم (نساء/4) به کار رفته است. مرور بر منابع تفسیری گویای آن است که از همان صدر اول، معنای این واژۀ تَکامَد موضوع مناقشات تفسیری بوده و برای آن چند وجه معنایی ذکر شده است که گاه با هم تعارض جدی دارند. پژوهش حاضر می‏‌کوشد با کاربست رویکرد تاریخ واژه‌‏نگاری، روند تاریخیِ تعریف‌‏های ارائه‏‌شده از این واژه را در منابع تفسیری به بحث گذارد و با کاربست رویکرد ریشه‏‌شناسی، قدیم‌‏ترین و اصیل‏‌ترین معنای این واژه را در قالب یک مطالعۀ تطبیقی با زبان‏‌های خویشاوندِ عربی به دست آورد. مطالعۀ حاضر نشان می‏‌دهد که واژۀ «نحله» در اصل به معنای تملیک مال است و یادکرد از آن در سیاق بحث از پرداخت مهریه، این آموزه قرآنی را به همراه دارد که برخلاف باورهای عرب جاهلی، مهریه حقّ زن از زندگی مشترک است که تنها باید به او تملیک شود. از دیگر دستاوردهای این پژوهش، اثبات این نکته است که برخلاف دیدگاه اغلب عالمان لغت و تفسیر، واژۀ «نحله» فاقد هرگونه رابطۀ ریشه‏‌شناختی با واژۀ «نَحل» _ به معنای زنبور عسل_ است؛ با این توضیح که مادۀ «ن‏ح‏ل» دو ساخت تاریخیِ کاملاً متفاوت را پشت سر گذاشته و در زبان عربی دچار اشتراک لفظی شده است.

علم نحو از علوم نقش‌آفرين در تفسير قرآن است. برخي از نحو‌پژوهان بر اين باورند که علم نحو متعارف، از نظر محتوا و روش، از نحوي که در قرآن به‌کار رفته و نيز هدف مورد نظرش يعني کاربست آن در فهم و تفسير قرآن، منحرف شده است. ازاين‌رو از اصطلاح جديدي با عنوان «النحو القرآني» سخن گفته‌اند. در اين مقاله ديدگاه‌ها دربارة اين اصطلاح و کارکردهاي متمايز نحو قرآني، ذيل عناوين «نحو علمي قرآني»، «نحو تعليمي قرآني» و «نحو نص قرآني» با روش تحليلي ـ توصيفي بررسي و نقد شده است. نتيجة اين پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً بين قواعد نحوي به‌کاررفته در نحو جملة قرآني و نحو نص قرآني با قواعد علم نحو متعارف تفاوتي وجود ندارد؛ ثانياً در تفسير قرآن بايد از نحو نص قرآني استفاده کرد؛ يعني در مقامِ تفسير هر آيه‌اي بايد قواعد نحوي به‌کاررفته در آن آيه بر اساس معناي آن آيه تعيين گردد تا از تطبيق و تحميل قواعد نحو تعليمي بر آيات جلوگيري شود.

دانشمندان علوم قرآنی همواره درباره موضوع توقیفیت ترتیب چینش آیات در سوره‌های قرآن کریم، بحث و بررسی کرده­اند و این موضوع در طول تاریخ موافقان و مخالفانی داشته است. در این بحث که از مصادر تاریخی - روایی و گاه کلامی سرچشمه می­گیرد، نقش روایات از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بررسی مستقل این روایات، شاید برای روشن شدن ابعاد مختلف این موضوع اثر شایان توجهی داشته باشد. پس در این نوشتار، بدون در نظر گرفتن سایر ادلۀ مطرح میان مدعیان توقیفیت و منکران آن، تنها به گرد‌آوری و ارزیابی سندی و دلالی روایات مربوط به کیفیت ترتیب چینش آیات قرآن در دورۀ پیامبر اکرم­(ص) پرداخته‌ایم و علاوه بر آن، روایات مربوط به چینش مصحف حضرت علی­(ع) و موضع آن حضرت نیز بررسی و ارزیابی گردیده و در نهایت این نتیجه به دست آمده که از منظر روایات، ترتیب اصیل آیات قرآن همان ترتیب نزولی بوده و جابه‌جایی‌های صورت‌گرفته در ترتیب برخی از آیات، به فعل پیامبر­(ص) مستند نیست.

هدف پژوهش حاضر، تبیین کارکردهای اجتماعی و سیاسی نماز جماعت با تأکید بر ایده قدرت نرم است. در این راستا و با روش توصیفی- تحلیلی، مفهوم قدرت نرم و مؤلفه‌های آن و نیز کارکردهای اجتماعی و سیاسی نماز جماعت با توجه به مؤلفه‌های قدرت نرم و نقشی که نماز جماعت در بسط قدرت نرم جامعه اسلامی دارد، تبیین گردید. نتایج حاکی از آن است که نماز جماعت، با توجه به شرایطی که اسلام برای آن در نظر گرفته است در تقویت حداقل چهار مؤلفه از مؤلفه‌های قدرت نرم تاثیر قابل توجهی دارد: بسط ارزش سیاسی عدالت، تقویت انسجام اجتماعی و کاهش تعارضات، ارتقاء اعتماد اجتماعی و افزایش دانش و بصیرت دینی.

از موّلفه‌های روش پیشنهادی خولی در تفسیر ادبی معاصر، تحلیل‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی است. نظر به نوآوری‌های دیدگاه خولی، در این دو بخش و نیز تاثیر آن در تعامل علوم انسانی با اسلامی، هدف اصلی این مقاله، تحلیل آراء خولی در این دو محور است که این مهم، به روش تحلیلی مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای و آثار تفسیری خولی و تفسیر بنت‌الشاطی تجزیه و تحلیل خواهد شد. برآیند نوشتار حاضر این است که خولی به دلیل اشکالات مکتب تفسیری اهل سنت، ضمن مرجعیت‌دادن به قرآن با تفسیر موضوعی و استفاده از تحلیل‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، قصد فهم دقیق‌تر قرآن و اثبات توانمندی قرآن در رفع مشکلات امروزی و تطابق فهم ادبی قرآن با نیازهای روز جامعه را داشت که نقطه قوت دیدگاه اوست و اشکالات غایی و روشی دیدگاه خولی، در تحلیل‌های جامعه‌شناختی آن، تاثیر منفی نداشته است. در تحلیل‌های روان‌شناختی نیز صرف نظر از ایده اسطوره‌ای‌دانستن قرآن خلف‌الله، اشکالی متوجه این نوع تحلیل‌ها در خود آثار خولی نیست؛ ضمن آنکه کارکردهای مثبت تحلیل‌های روان‌شناختی در تفسیر بنت‌الشاطی قابل مشاهده است. این امر نشان می‌دهد اصل این دیدگاه در این دو محور قابل توجه است و بسته به نوع کاربرد آن در تفسیر باید اعتبارسنجی شود. با لحاظ ضوابط و قواعد صحیح تفسیری، کاربست گزاره‌های دیدگاه خولی در این دو محور، فهم دقیق‌تر و کاربردی‌تر از آیات به دست می‌دهد.

ازآنجاکه متنيتِ يک متن، وابسته به انسجام معنايي و وجود رابطة منطقي ميان جمله‌هاي آن است، پژوهش پيش رو در پي‌ انسجام‌سنجي آية 104 سورة آل‌عمران با آيات در سياق آن برآمده است. اين آيه يکي از آيات‌ اجتماعي چالش‌برانگيز قرآن است که مفسران و فقيهان در برداشت از آن، ديدگاه‌هاي گوناگوني ارائه داده‌اند؛ روي‌هم‌رفته مي‌توان آراي ايشان در تبيين دلالت اين آية شريفه را در سه دستة کلي جاي داد: 1. وجوب انحصاري امر به معروف و نهي از منکر بر گروهي معين؛ 2. وجوب انحصاري بر گروهي نامعين؛ 3. وجوب همگاني بر افراد جامعه. اين جستار نشان‌ مي‌دهد كه برداشت اول و دوم (ديدگاه مشهور)، افزون بر برخي کاستي‎ها، در تبيين انسجام ‌معنايي اين آيه نيز دچار سستي است؛ از سويي بر برداشت سوم (ديدگاه غيرمشهور) هم انتقاد‌هايي وارد است؛ ولي اين نوشتار به شيوة توصيفي ‌ـ تحليلي با فرايندشناسي ساختار زباني «تجريد» و واکاوي مفهوم «امت»، نشان مي‌دهد كه مي‌توان به چالش‌هاي آن پاسخ‎هاي متقني داد و تفسيري منسجم از متن نمايان کرد. در مجموع به‌دست مي‌آيد كه بر پاية اينکه مصداق کلان معروف، «حفظ اتحاد جامعة اسلامي» و مهم‌ترين مصداق منکر، «تضعيف نظام اسلامي است»، اين آيه‌ـ که خطاب به اهل ايمان در برابر فتنه‌گر‌ي‌هاي تفرقه‌افکنان است‌ـ هماهنگي کاملي با دستور «اعتصام همگاني به ريسمان الهي» (آل‌عمران:103) دارد. اين آيه با مبالغه تجريديه، از همة مؤمنان مي‌خواهد كه با نهايت اتحاد، از وحدت جامعه اسلامي خويش در برابر اختلاف‌افکني‌هاي دشمنان پاسداري کنند.

تفسیر ادبی قرآن، تفسیری مبتنی بر علوم ادبی است که در دوران معاصر به‌وسیله امین‌الخولی، به‌شکل یک مکتب درآمد. این مکتب، یکی از رکن‌های خود را «واژگان‌کاوی» قرار داده است از آن روی که کشف معنای درست مفردات قرآن، نخستین گام برای فهم آن است. پژوهش حاضر، با روشی توصیفی- تحلیلی، واژگان‌کاوی را در تفسیرهای ادبی معاصر و گذشته بررسی کرده، نتیجه آنکه مکتب معاصر، واژگان‌کاوی را بر مبانیِ «دگرسانی معنایی واژگان» و «تطابق زبان قرآن با زبان عربی» استوار ساخته و بر این پایه، کشف معنای دقیق کلمه را منوط به کشف معنای عصر نزولی آن نموده است، و کشف این معنا را در گرو استمداد از مولفه‌هایِ «تشخیص معرّب از عربی»، «تکیه به معنای حسّی»، «بهره‌گیری از ذوق عربی» دانسته است. از نگاه این مکتب، بعد از کشف معنای عصر نزولی، باید کاربردهای واژه را در قرآن کاوید تا معنای قرآنی آن به‌دست آید، و در گام پایانی- با تکیه بر مبنای عدم ترادف- معنایی ویژه بیان گردد. بررسی تطبیقی این مؤلفه‌ها نشان می‌دهد که بیشتر آنها در تفاسیر ادبی کهن نیز استفاده شده و تفاوت آن با مکتب معاصر، از ابعادِ «عدم پایبندی به مؤلفه‌ها»، «عدم پیوند میان مؤلفه‌ها» و «عمیق‌تر نبودن تحلیل‌ها» در تفسیرهای گذشته است.

تفاخر از برجسته‌ترین معضلات فرهنگی-اجتماعی عصر حاضر است که گذشته از ضدیتش با ارزش‌های دینی و آثار سوء اخروی، به لحاظ زندگی این دنیایی نیز پیامدهای نامطلوب اقتصادی، تربیتی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی گسترده‌ای دارد. قرآن کریم به عنوان برنامه هدایت بشر از ظلمت به سمت نور و از رذایل به فضائل به مبارزه با این رذیله اخلاقی-اجتماعی پرداخته و جامعه عصر نزول را از رفتارهای فخرفروشانه تطهیر کرده و فضائلی همچون برابری، مواسات، ایثار، گذشت، فروتنی و تواضع را جایگزین آن نموده است. نظر به اهمیت استخراج روش‌های قرآنی در حل مسائل اجتماعی، جستار حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی راهکارهای درمان تفاخر از منظر قرآن‌کریم در دو ساحت گرایش و منش پرداخته‌است.براساس یافته‌های پژوهش، راهکارهای گرایشی قرآن برای درمان تفاخر به دو بخش راهکارهای ترهیبی و ترغیبی قابل تقسیم هستند که اولی مشتمل بر روش عبرت‌بخشی و روش تهدید و دومی شامل سه روش تشویق، الگودهی و سرعت و سبقت است. راهکارهای منشی نیز به دو دسته راهکارهای ایجابی و سلبی تقسیم می‌شوند که دعوت به صبر، تواضع و جایگزینی عامل شادی در دسته اول و منع از تکبّرورزی، یأس و سرمستی از امکانات در دسته دوم جای می‌گیرند.