جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آدمی و تفکر او همواره از دو سو در خطر است. جریان «اعتزال‌گرایی و نواعتزال‌گرایی» نه تنها نمی‌تواند سدی در برابر رشد فرایندة بسط عقلانیت مدرن و نتایج و لوازم اجتناب‌ناپذیر آن، یعنی سکولاریسم و نیهیلیسم در جوامع مسلمان باشد، بلکه خود نیز به عاملی در جهت شدت و حدّت یافتن روند پرشتاب کنونی تبدیل گشته است. اما از سوی دیگر، «اشعریت و اشعریت‌گرایی» نیز خطر بزرگ دیگری است که جهان اسلام را تهدید می‌کند و صرفاً باید دجّال و یک چشم بود که خطر «اعتزال‌و اعتزال‌گرایی» را دید لیکن خطر «اشعریت و اشعریت‌گرایی» را ندید و درنیافت که چگونه جریانات منحط، تباه‌کننده و غیرانسانی‌به اصطلاح بنیادگرایی‌ایی چون داعش، طالبانیسم، بن‌لادنیسم و بوکوحرام از دل همین جریان «اشعریت و اشعریت‌گرایی» بیرون آمده‌اند و همان‌گونه که در تاریخ اسلام نشان می‌دهد میان جریان منحط خوارج و شخصیتی چون ابوموسی اشعری با جریان اشعریت به رهبری ابوالحسن اشعری پیوندهای «نسب»ی و «سبب»ی آشکار و پنهانی وجود داشته است. اساساً خود همین جریان «اشعریت و اشعریت‌گرایی» یکی از مهم‌ترین عوامل و دلایل ضعف مسلمانان در جهان کنونی، روگردانی نسل‌های جوان مسلمان از سنت تاریخی خویش و طغیان علیه این سنت و استقبال از فرهنگ و عقلانیت جدید و نیز‌ــ همان‌گونه که تاریخ خود ظهور این جریان در قرون اولیه تاریخ تفکر مسلمانان نشان می‌دهد‌ــ زمینة واکنش و ظهور جریان اعتزال و اعتزال‌گرایی، هم در گذشته و هم در روزگار کنونی‌بوده است.

پرسش از نسبت میان تفکر مطهری و حقوق بشر جدید در واقع پرسش از نسبت میان سنت تاریخی عبری‌ـ‌یهودی‌ای است که بر «حقوق الهی» تکیه می‌ورزد با عقلانیت جدیدی که بر «حقوق بشر» تأکید می‌‌کند. پس پرسش از نسبت میان اندیشه‌های مطهری با حقوق بشر را می‌توان به نحو بنیادی‌تری صورت‌بندی کرد: میان دو سنت تاریخی گوناگون «سنت عبری‌ـ‌یهودی» با «سنت متافیزیک یونانی» و «عقلانیت جدید» حاصل از این سنت متافیزیکی چه نسبتی وجود دارد یا چه نسبتی می‌توان برقرار کرد؟ شکل دیگری از صورت‌بندی پرسش بدین نحو می‌تواند باشد: میان اعتقاد به وجود «حقوق و تکالیف الهی» با اعتقاد به وجود «حقوق بشر» چه نسبتی وجود دارد یا چه نسبتی می‌توان برقرار کرد؟

در شرایطی که نوعی تغییر بنیادین در جهان‌نگری انسان مدرن در حال روی دادن است، نظریه‌های جامعه‌شناسی و اصل جامعه‌شناسی اثباتی، نیازمند تجدیدنظر می‎نماید؛ نوعی تجدید اصولی در فلسفه‌ی علوم اجتماعی و پیوند دادن این تجدیدنظر که با دستاوردهای جامعه‌شناسی تجربی ممکن می‎شود.

این کتاب، مجموعه‌ای است از مقالاتی که پاره‌ای از آن‌ها در برخی از همایش‌ها و سمینارها ارائه شده‌اند. علاوه بر این متن‌های پیاده‌شده، پاره‌ای از مصاحبه‌های مطبوعاتی، سخنرانی‌ها و مناظره‌های دانشگاهی، تلويزیونی و راديویی نویسنده، که در فاصله زمانی سال‌های 1387 تا 1392 صورت گرفته‌اند به این مقالات افزوده شده‌اند. اطلاعات مربوط به هر یک از این سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها یا مناظره‌ها در ابتدای هر مقاله در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. آنچه محور وحدت‌بخش همه این مقالات است تأمل بر سرشت تئولوژی و اوصاف تفکر تئولوژیک است. این تأمل خود را گاه از خلال بحث درباره پاره‌ای از اندیشه‌های کلامی و فلسفی متکلمی چون مرتضی مطهری و شیوه مواجهه او، به منزله نمونه‌ای برجسته از مواجهه تئولوژیک با عقلانیت جدید، و اندیشیدن درباره شیوه‌های مواجهه عمدتا تئولوژیک سنت‌گرایان در معنای عام کلمه و اسلام‌گرایان جامعه ما با فرهنگ و تمدن جدید غرب نشان می‌دهد، و گاه خود را در بررسی امکان یا عدم امکان تأثیرگذاری بسط و توسعه مباحث کلام جدید در مواجهه با روند شتابان رشد سکولاریسم و نیهیلیسم در جوامعی چون جامعه ما، به همراه اندیشه درباره امکان یا عدم امکان تأسیس علوم دینی یا تحقق پروژه دینی کردن یا اسلامی‌سازی علوم جدید به طور کلی و علوم انسانی به طور خاص آشکار می‌سازد. همچنین، کنکاش‌هایی پیرامون هرمنوتیک متون مقدس و نیز درنگی بر تاریخ‌سازی‌های تئولوژیک و درک ویژگی‌های نظام‌های تئولوژیک یاری می‌رسانند. جلد دوم مجموعه «پایان تئولوژی»، با عنوان فرعی «تئولوژی و تاریخ»، به مقالاتی منحصر گردیده است که به بررسی انتقادی شیوه مواجهه رویکردهای تئولوژیک به تاریخ، می‌پردازد، رویکردی که سبب محروم شدن ما از تاریخ به منزله یکی از منابع اصیل معرفتی گردیده است.

اعلامیهٔ برگزاریِ سمپوزیوم «اکنون، ما و شریعتی» بنام خداوند هستی و هم راستی «اکنون، ما و شریعتی»، عنوانی است که برای همایش علمی در تابستان در چهلمین یادمانِ شریعتی انتخاب شده است. مقوله «اکنون» به زمانه و زمینه اشاره دارد و منظور از «ما» همه کسانی‌اند که دغدغهٔ مسائل زمانه خود را دارند، و همچنین آنان که از طریق امتزاج افق خود با افق شریعتی سعی در مواجهه با معضلات و مسائل زمانه خود دارند. شریعتی متفکری چالش‌گر و نوآور بود. فکر و زندگی فکری و نیز زندگی شخصی او به پرسش کشیدن و چالش کشیدن «واقعیات» و «حقایقِ» زمانهٔ خود بود. وی اهتمام خستگی‌ناپذیری برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها و ساختن بدیل‌های توجه‌برانگیز و راه‌گشا برای جوانان و درمندانِ زمانه داشت. وی از یکسو، در پیوند با میراث فکری، و از سوی دیگر با چشم‌اندازها و راه و روشی بدیع و در خورِ زمانه و زمینهٔ خود می‌اندیشید. افقِ فکری وی در «کویریات، اجتماعیات، و اسلامیات» او متجلی است. ما نیز امروزه در اکنونِ تاریخی خود نیازمند اندیشیدن در هر سه سپهر هستیم، و میراثِ شریعتی بیش از دیگر «گفتمان‌ها»، «سرمشق‌ها»، و مکاتب، چه جهانی و چه بومی، ظرفیت به‌کارگرفته شدن برای پاسخ‌گوئی و راه‌گشائی در آنها را دارد. در عینِ‌حال، اندیشهٔ شریعتی نیاز به بازخوانی دارد تا نیاز اندیشگانیِ اکنون ما را پاسخ گوید. رنجِ شریعتی از دردهای زمانه، امیدِ وی به آینده‌ای متفاوت، و نیز باور او به وجود ظرفیت‌های فرهنگی و انسانی ایرانی-اسلامی مقوّمات افقِ فکری وی بودند. ما اکنون از افق خویش با افق شریعتی هم‌سخن می‌شویم و در مواجهه با مسائلِ زمانه سعی در پاسخ‌گوئی به چالش‌ها به شیوه‌ای مانند شریعتی داریم. اکنون زمانهٔ جهانی شدنِ سلطه‌گرانهٔ سرمایه‌داری و تلاشِ قدرت‌های بازدارندهٔ آدمیان از تعیینِ سرنوشت‌ خود است تا همچنان میدان عمل برای سلطه گران محفوظ ماند. در همین فضاست که پوچی، فقدانِ معنا، لذت‌جوئی و مصرف‌گرائیِ مفرط، ترویج و تهییج می‌شود و باعث به حاشیه و خفا راندنِ آزادی‌خواهی و عدالت‌جوئی شده است. «خیر، زیبایی، و حقیقت»، آرمان‌خواهی و دوستی، جایِ خود را به پروژه‌های ثروت‌اندوزی و حرص و هوس‌های خفیف و ویران‌گر داده است. ظهورِ نولیبرالیسم خشن و مفرط از سویی، و بنیادگرائیِ بی‌بنیادِ ترور و ستیزه، از دیگر سو، جهانِ اکنونِ ما را آکنده از غلبهٔ «زر و زور و تزویر» ساخته است، و لذا، دین‌گریزی از یکسو، و نیاز به معنویت و دوستی، از سوی دیگر، سیمای عالم ما را ترسیم می‌کند. شریعتی در ادامهٔ میراثِ فکری رهائی‌بخش با شاخصهٔ ایرانی و اسلامی، با به چالش کشیدن گفتمان‌های مسلط زمانه، از «بازگشت» و ساختن «خویشتنی» نو سخن می‌گفت تا ورطهٔ تاریکِ دین‌گریزی و دیگرستیزی را تبدیل به چشم‌اندازی برای دریافتِ «معنایِ بودن» و «یافتنِ خویشتن» نماید. وی در این‌راه با رنجبرانِ زمانه همراه شد و خود رنج بسیار برد. تخطئه و متهم‌شدن را شریعتی در زمانهٔ خویش بسیار تجربه و تحمل کرد، اما نگذاشت آنچه دیگران برای خاموشی وی می‌کردند مانع تفکر و طی طریقِ رهائی‌بخش وی شود. این خود وجهِ بارزی از نوع خاصِ «گفتار» شریعتی است. امروزه، هنوز برخی بدون خواندن شریعتی و صرفا با شنیده‌های خود در دالان‌های تاریک قصد و خواستِ مغرضانه و سوداگرانه و تریبون‌های پرطمطراق و کین‌توزانهٔ خود، حکم برخطابودن و بلاموضوع بودنِ اندیشهٔ او می‌دهند، و جز عباراتی از زرادخانه‌های تبلیغاتیِ صاحبانِ ثروت و قدرت ره‌آورد دیگری برای مخاطبان ندارند! اکنون در همین فضا، کسانی از اهلِ اندیشه و دغدغه گردهم ‌آمده‌اند تا، به ‌تعبیرِ حکیمِ فردوسی که «تواند کسی این سخن بازداشت، چنان کاو گذارد بباید گذاشت»، افق‌های جدیدی را از طریقِ هم‌سخنیِ مضاعف با یکدیگر و با شریعتی بگشایند؛ و شاید که این همایش فرصتی باشد برای هم‌سخنی اصیل و آگاهی‌بخش. سمپوزیومِ «اکنون، ما و شریعتی»، در چهلمین سالگرد هجرت دکترعلی شریعتی، در تهران برگزار می‌گردد. نحوهٔ همکاری با هیئت علمی نیز متعاقبا در صفخهٔ ویژهٔ سایتِ بنیاد شریعتی اعلام خواهد شد. به این منظور، محورهای زیر توسطِ کمیتهٔ علمیِ همایش پیش‌نهاده شده است: ۱) تفکر «نوشریعتی»؛ شرایطِ امکانِ یک سرمشق/پارادایم؛ ۲) شریعتی، بازیابی جامعه و هویت؛ ۳) شریعتی، الهیاتِ رهایی‌بخش و مسئلهٔ زمانه؛ ۴) شریعتی و تحولِ دوران؛ ۵) شریعتی و امرِ اجتماعی؛ ۶) فلسفهٔ سیاسیِ شریعتی؛ ۷) شریعتی، جهانِ اسلام و نقد بنیادگرایی؛ ۸) ممیزاتِ پروژهٔ شریعتی در نسبت با سایر پروژه¬های «نواندیشی دینی». تهران، ۱۵ اسفند ۱۳۹۵، دبیرخانهٔ علمی سمپوزیوم

جهت مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.